حکیم عنائیت اللہ نسیم سوہدرویؒ
تحریک پاکستان، تحریک ختم نبوت ، تحریک نظام مصطفی تے استحکام پاکستان لئی زندگی وقف کرن والی عہد ساز شخصیت
تحریر: پروفیسرحکیم محمد شفیق کھوکھر
پروفیسر حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی (علیگ) لاجوان خطیب، ممتاز طبیب ، اعلیٰ ذوق دے شاعر، پرجوش سیاسی، سماجی رہنما، منجھے ہوئے صحافی تے سب توں ودھ کے پکے تے سچے مسلمان سن۔آپ دی زندگی دا سب توں اہم مقصد اسلام دی سربلندی تے سرفرازی رہیا۔ تحریک پاکستان، تحریک ختم نبوت ، تحریک نظام مصطفی تے استحکام پاکستان لئی ایہناں دی زندگی وقف سی۔ اوہ عمر دے آخری حصے وچ وی وطن عزیز، محبت، اہل وطن دی خدمت تے اسلام نال گہرے لگائو دے پاروں متحرک رہندے سن۔ اوہ 9 دسمبر 1994 نوں اپنے اہل خانہ نوں ای نہیں پورے ملک نوں سوگوار کر کے خالق حقیقی نال جا ملے۔ ایہناں نوں 10 دسمبر نوں ہزاراں سوگواراں دی موجودگی وچ سپرد خاک کر دتا گیا۔ اج وی ایہناں دیاں یاداں ساڈے دلاں نوں منور کر رہیاں نیں۔ وطن عزیز دی آزادی تے ایس وچ اسلامی نظام دے نفاذ لئی ایہناں دیاں کوششاں ساڈے ساریاں لئی اک قیمتی سرمایہ نیں۔
جدوں توں میں پڑھنا شروع کیتا تے اپنے وڈے بھرا سعید ساحلی مرحوم دی ذاتی لائبریری توں غیر نصابی کتب وی پڑھن نوں ملیاں۔ ایہناں وچ مولانا ظفر علی خان مرحوم دی نعتیہ شاعری تے پرجوش قومی شاعری وی شامل سی۔ مولانا ظفر علی خان دے حوالے نال حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی مرحوم دا غائبان تعارف وی ہویا۔ ایہہ 1958ء دا زمانہ سی جدوں میں دوجی جماعت دا طالب علم سی تے روزنامہ کوہستان تے روزنامہ نوائے وقت دا باقاعدہ مطالعہ محلے دے ڈاکٹر دے کلینک اُتے جا کے کردا سی۔
فیر روزنامہ نوائے وقت وچ ملازمت دے دوران محترم عبدالرشید وارثی دے توسط نال حکیم عنائیت اللہ نسیم سوہدروی نال ملاقات دا سلسلہ شروع ہویا جیہڑا یہناں دی وفات تیکر جاری رہیا۔ اوہ مولانا ظفر علی خان دے قریبی ساتھی تے ایہناں دے قومی و ملی و اسلامی جذبات دے عکاس سن تے اسیں مولانا ظفر علی خان مرحوم دے مداح سن ایسے طرح اکثر مولانا ظفر علی خان دی برسی دی تقریبات وچ ایہناں توں شرف ملاقات ہو جاندا۔فیر حکیم راحت نسیم سوہدروی نال تعلقات نے وی ایس وچ مزید وسعت پیدا کر دتی پر ایہناں سب توں ودھ کے حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی دی عملی، ملی، ادبی، سیاسی تے تاریخی خدمات، وطن عزیز دے قیام دی تحریک، وطن نوں قادیانیت دے فتنے توں پاک رکھن دی کوشش تے ایس نوں صحیح معنیاں وچ اسلامی فلاحی ریاست بنان لئی ایہناں دی جدوجہد نے میرے دل وچ ایہناں لئی مزید احترام پیدا کر دتا۔
حکیم عنایت اللہ نسیم مرحوم دا تعلق اک دین دار گھرانے نال سی ایہناں دی ولادت مردم خیز سرزمین سوہدرہ 1911 وچ ہوئی۔ دینی تعلیم مولانا غلام نبی الربانی توں حاصل کیتی تے میٹرک مشن ہائی سکول، وزیر آباد توں پاس کیتا۔ ایہناں دے چچا حکیم عبدالرحمن اپنے وقت دے نام ور طبیب سن۔ دوران تعلیم مولانا ظفر علی خان نال تعلق قائم ہو گیا۔ مولانا دا پنڈ کرم آباد، سوہدرہ تے وزیرآباد دے وچکار واقع اے۔ آپ وزیر آباد جاندے ہوئے کرم آباد رکدے تے مولانا دی صحبت توں فائدہ مند ہوندے۔ میٹرک دا امتحان امتیازی حیثیت وچ پاس کیتا تے مولانا ظفر علی خان دے ایما تے اپنے چچا دی خواہش اُتے مسلم یونیورسٹی علی گڑھ طبیہ کالج وچ داخلہ لیا جتھے آپ نے پنج سال اُتے محیط ڈگری کورس پاس کر کے تعلیم مکمل کیتی۔ علی گڑھ وچ ای حکیم صاحب دی طب دی صلاحیتاں دے جوہر ساہمنے آ گئے۔ آپ دا دورِ شباب حریت و آزادی دی جدوجہد توں عبارت اے۔ علی گڑھی مسلم یونیورسٹی، برصغیر وچ مسلماناں ہند دا اک علمی گہوارہ سی۔ ایس یونیورسٹی دے مسلمان طلبہ نے برصغیر دی تاریخ وچ اک انقلاب برپا کر دتا تے برطانوی استعمار توں نجات حاصل کرن دی تحریک وچ حصہ لے کے ایہنوں کامیابی توں ہم کنار کیتا تے قیام پاکستان دا معرکہ سرانجام دتا۔ حکیم عنایت اللہ نسیم نے اپنے زمانہ قیام علی گڑھ وچ قادیانیت دی تردید وچ وی قابل قدر خدمات سرانجام دتیاں ۔ طبیہ کالج علی گڑھ وچ قادیانی اساتذہ دا غلبہ سی۔ پرنسپل ڈاکٹر عطا اللہ بٹ وی قادیانی سی تے حکیم نور الدین دا پتر عبدالسلام عمر وی طبیہ کالج وچ سی تے دونویں قادیانیت دے فروغ دے کوشاں رہندے سن۔ 1934ء وچ قادیانیاں نے مسلم عوام نوں دھوکہ دین لئی سیرت دے ناں اُتے لائل لائبریری وچ جلسہ دا اعلان کر دتا جس وچ پروفیسر اے بی حلیم تے خواجہ غلام السیدین دے ناں وی شامل کیتے گئے سن ایس زمانے وچ 21 اکتوبر دا دن علی گڑھ وچ یوم تبلیغ دے طور اُتے منایا جاندا سی۔ حکیم صاحب نے ایہہ صورت حال ویکھی تے دوستاں دا اجلاس بلا کے مجلس عمل بنائی تے مولانا ظفر علی خان نوں علی گڑھ بلان تے ایہناں دا خطاب کران دا فیصلہ کیتا جس اُتے انگریز اُتے وائس چانسلر مسٹر باتھم گھبرا گیا پر مسلمان طلبہ دا ارادہ مصم سی یونیورسٹی انتظامیہ نے ایہناں نوں آفتاب ہال دین توں انکار کر دتا پر طلبہ نے ایس دی پرواہ نہ کیتی تے ایدھے حکیم عنایت اللہ نسیم مولانا ظفر علی خان نوں لے کے جلوس دی صورت وچ آ گئے تے آفتاب ہال اُتے قبضہ کر لیا۔ آفتاب ہال وچ بغیر اجازت ایہہ دوجا جلسہ سی ایس توں پہلاں مولانا محمد علی جوہر نے بغیر اجازت تقریر کیتی سی۔ شورش کاشمیری اپنی کتاب ختم نبوت وچ ایس تقریر بارے لکھدے نیں۔
’’انہاں ای دناں علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے طیبہ کالج وچ مرزائی، اساتذہ دا غلبہ سی آپ پرنسپل ڈاکٹر بٹ قادیانی سی تے چن چن کے مرزائی جمع کر رہیا سی۔ حکیم نور الدین دا پتر عبدالسلام عمر وی اوتھے سی۔ ایس متعلق الفضل وچ لکھیا سی کہ اوہ علی گڑھ نوں ایس طرح فتح کرے گا جس طرح طارق نے ہسپانیہ اُتے قبضہ کیتا سی ۔
مولانا ظفر علی خان دی تحریر علی گڑھ اپڑ چکی سی ایہناں دناں طلبہ دے روح رواں محمد شریف چشتی، انور صمدانی ، نسیم سوہدری، سردار عبد الوکیل خان ، عمران القادری تے کجھ دوجے نوجوان سن۔ اوہناں نے مولانا نوں لہور توں بلوان دا فیصلہ کیتا ایس غرض توں یونین دا سیکرٹری دعوت نامہ لے کے لہور اپڑایا۔ 24 نومبر 1934 نوں مولانا علی گڑھ تشریف لے گئے ایہناں دا ریلوے اسٹیشن اُتے زبردست استقبال ہویا۔ ایس رات یونیورسٹی وچ جلسہ ہویا۔ مولانا نے قادیانیت دا پول کھولیا تے ارباب بست و کشاء نوں طیبہ کالج وچ غلبہ اُتے لٹاریا۔ مولانا دی تقریر دا ایہہ اثر ہویا کہ یونیورسٹی دے ارباب فتنہ قادیانیت توں آگاہ ہو گئے تے آئندہ بھرتی رک گئی تے علی گڑھ دے طلبہ وچ قادیانی اک گالی بن گئے۔ ‘‘
ایس سلسلے دا دوجا واقعہ ایسے طرح اے کہ 1937 وچ علی گڑھ یونیورسٹی دے وائس چانسلر ضیاء الدین نے سر ظفر اللہ خان نوں جیہڑے ایس ویلے وائسرائے دی ایگزیکٹو کونسل دے رکن سن نوں کانووکیشن تقریب وچ مہمان خصوصی دی حیثیت نال دعوت دے دتی۔ حکیم عنایت اللہ دی سربراہی وچ طلبہ نے ایس دعوت دی منسوخی دا فیصلہ کر لیا تے ایس مہم نوں سر کرن لئی لہور آ کے علامہ اقبال نال ملے تے اک میمورنڈم اُتے دستخط کران وچ کامیاب ہوئے ۔ ایس اُتے علامہ دے علاوہ مولانا ظفر علی خان و دیگر اکابرین دے دستخط ہوئے سن۔ جدوں میمورنڈم تقسیم ہویا تے ممبران یونیورسٹی کورٹ نوں گیا تے سر ظفر اللہ دا کانووکیشن ایڈریس منسوخ ہو گیا ایہہ دونویں واقعات تحریک ختم نبوت وچ ہمیشہ روشن رہن گے۔
حکیم عنایت اللہ نسیم دوران تعلیم ای ملی سیاسیات وچ آ گئے۔ علی گڑھی وچ جدوں آل انڈیا مسلم سٹوڈنٹس فیڈریشن دا قیام عمل وچ آیا تے تاسیسی اجلاس وچ شریک ہوئے انج اوہ ایس دے بانیاں وچوں سن۔ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی جیہڑے کہ طلبہ آل انڈیا مسلم لیگ دے سیشن 1940 ء لہور تے سیشن 1942 ء ریلی وچ شریک ہوئے ایہناں وچ حکیم عنایت اللہ نسیم وی شامل سن۔
ایس دوران قائداعظم نال ملاقاتاں ہوئیاں ۔ 1937 ء دے ضمنی انتخابات بجنور وچ مولانا شوکت علی تے مولانا ظفر علی خان دے ہمراہ کم کیتا۔ انج دے طلبہ جیہڑے قائداعظم دی بگھی نوں موہڈیاں اُتے چک کے علی گڑھ شہر توں مسلم یونیورسٹی علی گڑھ لے گئے ایہناں وچ حکیم صاحب وی شامل سن ۔ فسادات بہار شہرت دے دوران آپ نے بیگم سلمیٰ تصدق حسین دے نال مل کے کم کیتا۔ 1946ء دے انتخابات جیہڑے قیام پاکستان دے ناں اُتے ل ڑے گئے ایہناں نوابزادہ لیاقت علی خان دے حلقہ مظفر نگر وچ لیگ دی طرفوں ڈیوٹی سرانجام دتی سی۔ تحریک پاکستان وچ مولانا ظفر علی خان تے ابوسعید انور دے ہمراہ دورے اُتے گئے۔ قیام پاکستان دے مہاجرین دی آباد کاری ، تحریک جمہوریت تے فیر تحریک نظام مصطفی وچ کم کیتا۔ 1987ء وچ حکومت پنجاب نے ایہناں دی خدمات اُتے تحریک پاکستان گولڈ میڈل عطا کیتا۔ مرحوم نظریہ پاکستان دے سچے سپاہی سن پچھلی ادھی صدی دی ہر تحریک وچ دلچسپی لئی پر سیاست وچ کدی مفادات حاصل نہیں کیتے ۔پاکستان نال محبت ایہناں دا جزو ایمان سی۔ اوہ کہیا کردے سن ایہہ وطن اسیں لمبیاں کوششاں تے بڑیاں قربانیاں دے بعد حاصل کیتا اے۔ آزادی دی ناقدری اُتے سانوں سقوط مشرقی پاکستان دی صورت وچ سزا مل چکی اے۔ پاکستان دی بقا و سلامتی نظریہ پاکستان دے مطابق ملک چلان وچ اے۔ اسیں عطیہ ربانی دی قدر نہ کیتی تے قائد دی امانت وچ خیانت دے مرتکب ہوئے آں۔ اسلام تے پاکستان دے حوالے نال جدوں وی کوئی حملہ یا سازش ہوندی تحریر و تقریر دونواں صورتحاں وچ میدان آ جاندے جنہاں لوکاں نے مجلس کارکنان تحریک پاکستان دے زیر اہتمام جناح ہال وچ ایہناں دا خطاب سنیا اے ایہناں دے کناں وچ ایس محب پاکستان دے جذبات دی گرمی اج وی موجود اے۔
نوائے وقت دے فائل گواہ نیں کہ اوہ نظریہ پاکستان دے سچے سپاہی تے ایس سلسلے دی آخری کڑی سن جس دے سرخیل محمد علی جوہر، ظفر علی خان، شورش کاشمیری تے حمید نظامی وغیرہ سن۔ مولانا ظفر علی خان دے تے اوہ خصوصی مداح سن۔ مولانا دے انتقال دے بعد ایہناں دے ناں تے کم نوں اجاگر کرن لئی جس قدر محنت تے کم کیتا اوہ صاحبان فکر نظر خوب جان دے نیں۔ مرکزیہ مجلس ظفر علی خان دے بانی و صدر سن ہر ورھے مولانا دے حوالے نال خصوصی تحریراں شائع کردے تے ایہناں دی تعلیمات و افنکار نوں عام کرن لئی تھاں تھاں خطاب لئی جاندے ۔ اسیں کہہ سکنے آں کہ مولانا ظفر علی خان دے انتقال دے بعد اوہ واحد شخصیت سن جنہاں نے ظفر علی خان دے فکر و نظر دے چراغ نوں جلائے رکھیا، اپنی عیقدت، تعلق تے دوستی دے شایان شان لائق تقلید مثال قائم کیتی تے انج اوہ ظفر علی خان دی زندگی و شخصیت دا جزو بن گئے سن۔ ایہناں دی شخصیت
اُتے قائداعظم دے سیاسی افکار و بصیر، علامہ اقبال دے فکر و فلسفہ تے ظفر علی خان دے جذبیاں تے ولولیاں دی گہری چھاپ سی۔ ایہناں دی تحریراں ایہناں دے گہرے سیاسی شعور تے عمیق فکر اُتے دلالت کردی اے۔ اسلام تے پاکستان نال ایہناں دی وابستگی عشق دیاں حداں نوں چھوندی سی۔ اوہناں نے جس جوش و جذبے نال تحریک پاکستان وچ کم کیتا ایس توں زیادہ ایس دی تعمیر و استحکام لئی کوشاں رہے۔ تحریک پاکستان دے تقریباً سبھی لیڈراں نال ایہناں دے تعلقات سن پر ایہناں تعلقات نوں کدی کیش نہ کرایا ۔ اسلام نال محبت ایہناں دی گھٹی وچ پئی سی۔ طالب علمی دے دور ای توںپابند صوم و صلوٰۃ سن۔ اسلامی شعائرو روایات دے پابند ایہناں دی بے حرمتی کسے طور اُتے برداشت نہ کردے۔عشق رسولؐ د سب توں وڈا ثبوت جعلی نبی توں شدید نفرت تے ایس دے خلاف جدوجہد اے۔ غریباں تے عزیزاں دی وی بھرپور مدد کردے۔ سوہدرہ وچ اک رفاہی دارالمطالعہ تے ادارہ البدر کمپلیکس بنایا جس وچ کُڑیاں لئی سلائی سکول، قرآن سکول تے دارالمطالعہ اج وی قائم اے۔ حکیم عنایت اللہ نسیم انجمن حمایت اسلام لہور دی جنرل کونسل تے ایس دی کئی ذیلی کمیٹیاں دے ممبران دی حیثیت وچ تعال رہے۔ اینی مصروف زندگی دے باوجود باقاعدہ مطب کردے۔ اخبارات وچ قومی مسائل دے علاوہ طب و صحت اُتے مضامین لکھدے۔ طبی کونسل دے ممبر تے امتحانی کمیٹی دے چیئر مین رہے۔ نیشنل کونسل فار طب وزارت صحت دے دو وار پنج پنج ورھے لئی ممبر نامزد ہوئے۔ مستند حکماء دی تنظیم پاکستان طبی ایسوسی ایشن جس دے صدر حکیم محمد سعید شہید سن کہ تادم مرگ سیکرٹری جنرل رہے۔ ایہناں ذمے داریاں دے حوالے نال پورے ملک دے دورے کردے۔میدان طب وچ قیادت دے درجے اُتے فائز سن۔ طب دی دنیا وچ آپ شہید حکیم محمد سعید دے دست راست تے عالمی فکر و نظر دے حامل سن تے تعلیم طب دے معیارات بلند کرن دے علم بردار سن۔ اوہ عطائیاں دے سخت مخالف سن تے ایہناں نوں طب لئی بدنامی دا باعث خیال کردے۔ طبیہ کالجز نوں اپ گریڈ کرنا چاہندے سن۔ آپ طبیہ کالج کمیٹی لہور دے ممبر ورکنگ گروپ فار فائیو ایئر ہیلتھ پلان تے سلیکٹ بک کمیٹی طبی بورڈ وچ وی کم کردے رہے۔ حکیم صاحب شاعری دا وی اعلیٰ ذوق رکھدے سن۔ ایہناں دی شادی ہجرووصال دی بجائے قومی درد نال بھرپور سی۔ قرارداد مقاصد منظور ہون اُتے فرمایا:
ابھی تو صرف ترتیب گلستاں ہی کو بدلا ہے
ابھی تبدیل کرنا ہے مزاج باغبان مجھ کو
1958ء وچ جدوں ملک مارشل لاء وچ آ گیا تے آئین دی بساط الٹ دتی گئی تے فرمایا:
سحرتاباں ہوئی غنچے کھلے ہر شاخ گل جھومی
بہار آئی عجب انداز سے صحن گلستان میں
اٹھایا شاخ گل سے بلبلوں نے آشیاں اپنا
نسیم اب خاک اڑتی ہے محبت کے گلستان میں
ارض کشمیر دے حوالے نال فرمایا:
عظمت ملت بیضا کو بڑھانے والو
نغمہ توحید ہر قدم پہ گانے والو
خود اپنے ہی خون شہادت سے نہانے والو
ارض کشمیر کو آزاد کراتے جائو
اک ہور تھاں فرمایا:
چل رہی ہے پھر ظلم کی خونی ہوا کشمیر میں
ہو رہا ہے پھر زخم کہن تازہ کشمیر میں
حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی مرحوم نے جس طرح اپنی زندگی لنگھائی تے ملک و ملت دے نال نال دین لین دے نال پرخلوص تعلق استوار رکھیا۔ کیہ ساڈا تے ساڈی حکمت دا ایہہ فرض نہیں کہ حکیم عنایت اللہ نسیم مرحوم، مولانا ظفر علی خان مرحوم، جناب شورش کاشمیری تے ایہناں جہے تحریک پاکستان دے مخلص تے متحرک کارکناں تے رہنمائواں دی زندگی تے کارنامیاں نال نوجوان نسل نوں آگاہ کرن تاں جے ایہنوں اندازہ ہوئے کہ اسیں آزادی دی نعمت کنی محنت و مشقت کنی قربانیاں تے کنہے لوکاں دی بے مثال جدوجہد تے قربانیاں دے نتیجے وچ حاصل کیتی اے تے جنہاں شہیداں دے خون نال ایس دی آبیاری ہوئی اے۔ اوہناں نے ایس دے حصول لئی اپنی جاناں نوں کس طرح ایس اُتے نچھاور کیتا تے قیام پاکستان دے بعد مہاجرین نے کس قدر پریشان حالی دا ساہمنا کیتا۔ ایہناں سب واقعیاں نال نوجوان نسل تے آن والی نسلاں نوں آگاہ کرن نال ای اسیں ایہناں دے اندر وطن دی محبت پیدا کر سکنے آں۔ جس دے نتیجے وچ اوہ وطن دی عزت و آبرو تے تحفظ لئی اپنا عیش و آرام ای نہیں زندگیاں وی قربانی کرن توں گریز نہیں کرن گے تے وطن عزیز اپنی ترقی، کامیابی تے کامران دی منزل حاصل کرے گا۔ساڈے سیاست داناں تے اکابرین ملک دی فلاح نوں اپنے ذاتی مفاد اُتے قربان کرنا سکھ لین گے تے وطن توں کرپشن دے ناسور دا قلع قمع ہو جائے گا۔
