اُردو ادب دی پری تے’’خوشبو‘‘ دی شاعرہ’’پروین شاکر‘‘

تحریر:صدام ساگر

عہد ساز شاعرہ پروین شاکر اُتے بوہت کجھ لکھیا جا چکیا اے تے لکھیا جاندا رہوے گا۔ پر اج ایہناں دی فن و شخصیت دے حوالے نال میں اپنے عصر دے مقبول شاعر اعتبار ساجد دے مضمون دا اقتباس ضروری سمجھنا واں کہ ’’پروین شاکر نوں جس قدر میں ویکھیا تے سنیا اے مینوں اوہ اک لفظ وی فالتو بولدی نظر نہیں آئی۔ پروین، عبداللہ ہارون کالج وچ میری اک کزن دی استاد سی۔ جدوں کدی کراچی جاندا تے میری کزن پروین شاکر دے بارے وچ دسدی کہ میڈیم سٹاف توں وکھری کسے گوشے، کسے پیڑ دے تھلے کلی کتاب پڑھن وچ مصروف ہوندیاں۔ کلاس روم وچ روایتی پروفیسرز وانگوں ڈانٹ ڈپٹ، رعب داب روکھے پن بوہت شگفتگی نال کم نہیں لیندی سی۔ ٹودی پوائنٹ دھیمی مدھم تے سنجیدہ انداز وچ گل بات تے لیکچر ایہناں نوں دوجیاں توں مختلف بناندا سی۔فیض احمد فیض وی عبداللہ ہارون کالج دے پرنسپل رہ چکے سن اوہ وی روایتی پرنسپلاں وانگوں رعب و بدبہ والے پرنسپل سن۔انتہائی مدھم تے ملائم لہجے دے سربراہ ادارہ سن۔ بوہت گھٹ مسکراندے سن ایسے نسبت پروین شاکر اُتے وی لاشعوری طور اُتے غالباً ایہناں ای دا اثر پیا سی۔ اوہ بوہت گھٹ مسکراندی سی، ہسدیاں بوہت گھٹ سن، لباس سادہ پر چنگا پاندی سی، کم نال کم رکھدیاں سن۔ ‘‘
پروین شاکر جس قدر کم آمیز تے خاموش طبع شاعرہ سن ایس قدر ای ایس دے کلام وچ جذبیاں دی سچائیاں دے نال پیدا ہون والی لازمی شکست وریخت اُتے گریہ دی بجائے لطیف طنز دی عملداری وی شامل سن۔ اوہناں نے خاص پیچیدہ صورت حال نوں شاعری بنایا اے۔ ’’نسوانی خاکے‘‘ ایس کتاب دی خصوصیت ایہہ اے کہ ایس وچ تاریخ ادب وچ پہلی وار خواتین لکھے ہوئے خواتین دے خاکے پڑھن نوں ملدے نیں جس نوں مرتب شاہد حنائی نے کیتا اے پر ایس کتاب دے صفحہ نمبر 91 اُتے پروین شاکر دے حوالے نال وی اک خاکہ پڑھن نوں ملدا اے جس وچ محترمہ سرفراز اقبال ایہناں نوں اپنے خاکے دے عنوان وچ ’’دُکھی عورت‘‘ نال مخاطب کیتا گیا اے جس وچ اوہ اپنی ملاقاتاں دا احوال بیان کردے ہوئے کجھ ایس طرح توں رقم طراز اے کہ ’’سچ کہلوان نے ایس گڑیا سی شاعرہ نوں زندگی وچ ای تنہا کر دتا سی۔ اوہ ساری عمر محبت تے انا دی جنگ لڑدی رہی۔ نہ جانے اوہ کسے اک جذبے نوں وی پا سکی یا نہیں۔ کئی لوکاں دی خوش بختی تے بدنصیبی قدم قدم نال چلدی اے بس پروین شاکر دا ایہو مقدر سی۔ ‘‘
کیسے کہہ دو کہ مجھے چھوڑ دیا ہے اُس نے
بات تو سچ ہے مگر بات ہے رُسوائی کی
پروین شاکر 24 نومبر 1952 نوں کراچی دے اک علمی تے ادبی گھرانے وچ پیدا ہوئیاں۔ ایہناں دے والد گرامی سید ثاقب حسین خود وی بوہت کمال دے شاعری سن تے شاکر تخلص کردے سن ایسے نسبت پروین شاکر وی اپنے ناں دے نال ’’شاکر‘‘ تخلص لکھدیاں سن۔ اوہناں نے 15 ورھے دی عمر وچ شاعری لکھنا شروع کیتی کیوں جے ایہناں نوں شعر و شاعری دا شوق و ذوق بچپن توں ای سی۔ اوہناں نے اپنی شاعری دے ذریعے نسوانی جذبات دی بہترین عکاسی کیتی اے جس وچ اوہناں نے نہ صرف اپنے جذبات نوں پیش کیتا بلکہ دوجیاں دے دُکھ، درد نوں محسوس کردے ہوئے ایہناں دے حقیقی جذبیاں نوں اپنی شاعری وچ سمویا۔ ایہناں دا پہلا مجموعہ کلام ’’خوشبو ‘‘ جدوں شائع ہویا تے ایہنوں ملک گیر شہرت حاصل ہوئی۔ ایس حوالے نال اعتبار ساجد دسدے نیں کہ ’’ایہہ 80 دی دہائی دا واقعہ اے جدوں پروین دی پہلی کتاب ’’خوشبو‘‘آئی تے ایس ویلے میرا دوجا شعری مجموعہ ’’آمد‘‘ منظر عام اُتے آیا اودوں پروین توں پہلے بوہت سارے شعراء تے ادباء تے نقاداں دے میرے بارے وچ لکھی ہوئی سطراں پڑھیاں تے مسکرا کے کتاب دے صفحات اُلٹے پلٹے فیر اک فقرہ کہیا’’ایسی شاعری کو اتنی آراء بیساکھیوں کی ضرورت نہیں تھی ‘‘۔ پروین شاکر بے حد نرم دل خاتون سن۔ ایہناں دے اندر ہمدردی دے جذبات کُٹ کُٹ کے بھرے ہوئے سن ایہناں دی شاعری وچ جتھے محبت، عورت، تے اقدار دا گراں قدر احساس موجود اے اوتھے ایہناں دی شاعری وچ دُکھ تے مزن دی کیفیت وی ابھر کے سامنے آندی اے جد کہ ماں دے جذبات، شوہر توں ناچاکی تے علیحدگی، ورکنگ وومن دے مسائل نوں بوہت خوبصورتی نال اپنی شاعری وچ قلم بند کیتا اے۔ ایس لئی ایہناں دی پوری شاعری ایہناں دے جذبات تے درد کائنات دے احساسات دا اظہار لئی ہوئے نیں۔
سچ کہوں گی مگر پھر بھی ہار جائوں گی
وہ جھوٹ بولے گا اور لاجواب کر دے گا
پروین شاکر نوں جھوٹ نال نفرت سن ایس لئی اوہ پوری زندگی اپنے اشعار وچ سچی گل نوں صاف گوئی نال پیش کردی رہی۔ ایہناں دے شعری مجموعاں وچ ’’خوشبو‘‘ (۱۹۷۶ء) ، ’’صدِبرگ‘‘ (۱۹۸۰ء)،’’خود کلامی‘‘تے ’’انکار‘‘ ایہہ دونویں کتاباں (1990) وچ منظر عام اُتے آئیاں۔ ایس دے بعد ’’ماہِ تمام‘‘(۱۹۹۴ء) وچ شائع ہوئی۔ ایہناں سارے مجموعیاں وچ جنہی چنگی غزلاں کدھرے اینی ای چنگی ایہناں دی آزاد نظماں وی پڑھن نوں ملدی اے۔ ایس لئی خوبصورت لفظاں دا استعمال ایہناں دے کلام دا وصف رہیا اے۔ اوہناں نے شاعری دے نال نال کالم نگاری دے وی جوہر وکھائے پر ایہناں نوں کالم نگاری توں زیادہ شاعری وچ بوہت دلچسپی سی۔ ایہناں دی شاعرانہ عظمت دا کھل کے اعتراف ایس دور دے وڈے وڈے ادیباں، شاعراں نے وی کیتا جنہاں وچ احمد ندیم قاسمی ، احمد فراز، جمیل الدین عالی تے علی سردار جعفری وغیرہ شامل نیں۔ پروین شاکر نے پاکستان ٹیلی ویژن تے ریڈیو پاکستان اُتے میزبانی دی حیثیت نال پہلی وار جلوئہ گر ہوئیاں۔ ایہناں نوں پنج وڈے ادبی انعامات و اعزازات توں وی نوازیا گیا جنہاں وچ خوشبو لئی 1978ء وچ آدم جی ایوارڈ جو پاکستان وچ اک قومی سطح دا اعزاز اے، 1985ء وچ علامہ اقبال ایوارڈ، 1986ء وچ یو ایس آئی ایس ایوارڈ تے فیض احمد فیض ایوارڈ دے علاوہ ایہناں نوں بوہت قلیل متاع حیات وچ اوہ کارنامے سرانجام دتے جنہاں دی بدولت ایہناں نوں پرائیڈ آف پرفارمنس دے نال نال ’’خوشبو کی شاعرہ‘‘ دے خطاب نال وی نوازیا گیا۔ ایتھے مینوں ایہناں دی مشہور زمانہ غزل دا مطلع یاد آ رہیا اے کہ :
کو بہ کو پھیل گئی بات شناسائی کی
اُس نے خوشبو کی طرح میری پذیرائی کی
ایسے غزل دا تیجا شعر ویکھو کہ :
وہ کہیں بھی گیا، لوٹا تو مرے پاس آیا
بس یہی بات ہے اچھی مرے ہرجائی کی
محبت دی خوشبو نوں شعراں وچ سمو کے بیان کرن والی منفرد لباں لہجے دی ایہہ شاعرہ 26دسمبر 1994 نوں اسلام آباد اپنے آفس جاندے ہوئے ٹریفک حادثے وچ 42 برس دی عمر وچ اپنے خالق حقیقی نال جا ملیاں۔
مر بھی جائوں تو کہاں لوگ بھلا دیں گے
لفظ میرے مرے ہونے کی گواہی دیں گے
پروین شاکر دی وفات دے بعد ایہناں دا اک مجموعہ ’’کفِ آئینہ‘‘ ایہناں دی ہمشیرہ نسرین شاکر نے شائع کروایا جنہاں نوں ادبی حلقیاں وچ بے حد پذیرائی ملی۔ محترمہ نسرین شاکر دسدی اے کہ ’’ایس مجموعہ دا ناں اوہ اپنی زندگی وچ آپ ای تجویز کر چکیاں سن تے مکمل وی۔ مزید ایہو وی کہیا کہ اسیں ہر ورھے ایہناں دی برسی اُتے ایہناںدی یاد وچ ’’پروین شاکر‘‘ ایوارڈ دی تقریب وی منعقد کرواندے نیں۔‘‘ آخر وچ جاندے جاندے پروین شاکر نوں خراج تحسین دے طور اُتے اپنی نظم دے اشعار پیش کردا اجازت چاہواں گا۔
وہ پروین شاکر تھیں رب کی رضا پر
ہمیشہ تھا جس کا بھروسہ خدا پر
کھلاتی رہیں غنچے شعروادب کے
بچھاتی رہیں خوشبوئیں جو صبا پر
بہت خوبصورت تھیں لہجے کی مالک
زمانہ تھا نازاں غزل کی ادا پر
بہاروں میں خوشبو لُٹانے کو آئیں
اُنہوں نے کئی گیت لکھے ہوا پر
وہ اُردو ادب کی پری بن کے اُتری
ستارے چمکتے تھے جس کی ردا پر
اُنہوں نے شکایت نہیں کی کسی سے
بھروسہ تھا جس کو ہر اک کی وفا پر