قائد، اک نظریاتی لیڈر

محمد آصف بھلی

پاکستان دی اساس و بنیاد نوں سمجھنا بوہت آسان اے۔ تحریک پاکستان دا بنیادی اصول تے نظریہ قائداعظم دے فرمودات دے مطابق ایہہ سی کہ جنہاں صوبیاں وچ مسلمان قوم اکثریت وچ اے۔ ایہناں صوبیاں اُتے مشتمل اک وکھری اسلامی مملکت قائم کیتی جائے چونگہ مسلمان قوم دی ہر تعریف دے مطابق اک وکھری قوم اے ایس لئی ایہنوں حق حاصل اے کہ ایہناں لئی اک آزاد مسلمان ریاست دا قیام عمل وچ لیایا جائے۔ جیہڑا دانشور طبقہ دو قومی نظریے تے پاکستان دی نظریاتی اساس اسلام دا انکار کردا اے۔ تے اوہ لوک جیہڑے قائداعظم نوں سیکولر سیاست دان سمجھدے نیں میں ایہناں لئی قائداعظم دی اک اہم تقریر دا حوالہ پیش کرنا چاہنا واں۔ قائداعظم دی ایس تقریر توں قائداعظم دا نظریاتی راہنما ہونا تے پاکستان دی نظریاتی اساس دی خودبخود وضاحت ہوجائے گی۔ قائداعظم دی ایہہ تقریر ڈان اخبار وچ 10 مارچ 1944ء نوں شائع ہوئی سی۔ جس دا ترجمہ کجھ انج اے۔

’’پاکستان ہندوئواں دے مناسب یا غیر مناسب رویے دی پیداوار نہیں۔ ایہہ ہمیشہ موجود رہیا اے۔ صرف سانوں ایسے دا شعور نہیں سی ۔ ہندو تے مسلمان صدیاں اکٹھے رہن دے باوجود کدی اک قوم نہیں بنے۔ ایہناں دا تشخص ہمیشہ جدا جدا رہیا۔ جویں ای اک ہندو مسلمان ہوندا اے اوہ مذہبی، سماجی، ثقافتی تے معاشی طور اُتے اپنے ماضی توں کٹ جاندا اے۔ مسلمان اپنی انفرادیت تے تشخص کسے وی معاشرے وچ ضم نہیں کر سکدا۔ ایہو وجہ اے کہ صدیاں تیکر اکٹھے رہن دے باوجود ہندو، ہندو رہے تے مسلمان، مسلمان رہے تے ایہو پاکستان دی بنیاد اے۔ جے میرے کولوں پچھیا جائے کہ پاکستان دا خالق کون اے تے میں کہواں گا کہ ہر مسلمان۔‘‘
قائداعظم نے اپنی تقریر وچ بالکل واضح الفاظ وچ پاکستان دی نظریاتی اساس نوں بیان کر دتا اے۔ پاکستان دا مطالبہ کسے منفی جذ بے دی بنیاد اُتے نہیں کیتا گیا سی۔ بلکہ پاکستان دا مطالبہ مسلم قومیت دی اساس اُتے کیتا گیا سی۔ ایسے لئی کوئی شخص وی ایس اٹل حقیقت توں انکار نہیں کر سکدا کہ پاکستان دی بنیاد اک نظریے اُتے رکھی گئی سی تے اوہ نظریہ اسلام سی۔ قائداعظم دا ارشاد سی کہ پاکستان، اسلام دا بنیادی مطالبہ اے۔ اسلام اُتے ایمان لیان دے بعد ای مسلم قومیت وجود وچ آئی۔ قائداعظم نے ایہہ فرما کے سمندر نوں کوزے وچ بند کر دتا سی کہ ’’پاکستان ایسے دن وجود وچ آ گیا سی جدوں ہندوستان وچ پہلا ہندو مسلمان ہویا سی۔ ہندوستان وچ جدوں پہلا بندا مسلمان ہویا سی تے اوہ پہلی قوم دا فرد نہیں رہیا سی۔ اوہ اک جداگانہ قوم دا فرد بن چکیا سی۔ ہندوستان وچ اک نویں قوم وجود وچ آ گئی سی۔‘‘
قائداعظم اک عظیم نظریاتی شخصیت سن۔ اکتوبر 1939ء جدوں ہجے قرار داد لہور دی صورت وچ واضح الفاظ وچ پاکستان دا مطالبہ وی پیش نہیں کیتا گیا سی۔ میں ایس دور (1939) دی قائداعظم دی اک تقریر تہاڈی خدمت وچ پیش کر رہیا واں۔ ایس تقریر دا اک اک لفظ قابل توجہ اے۔ ایس تقریر دے باطن وچ جھانکن نال تہاڈے اُتے قائداعظم دے نظریاتی لیڈر ہون دی حقیقت منکشف ہو جائے گی۔ قائداعظم دے الفاظ ایہہ سے۔ ’’مسلمانوں, میں دنیا وچ بوہت کجھ ویکھیا، دولت، شہرت تے عیش و عشرت دے بوہت مزے لئے۔ ہن میری زندگی دی واحد تمنا ایہہ وے کہ مسلماناں نوں آزاد و سربلند ویکھاں۔ میں چاہنا واں کہ جدوں مراں تے ایہہ یقین تے اطمینان لے کے مراں کہ میرا ضمیر تے میرا خدا گواہی دے رہیا ہوئے کہ جناح نے اسلام نال خیانت تے غداری نہیں کیتی۔ میں تہاڈے کولوں ایس دی داد تے صلہ دا طلب گار نہیں۔ میں ایہہ چاہنا واں کہ مردے دم میرا اپنا دل، میرا اپنا ایمان تے میرا اپنا ضمیر گواہی دیوے کہ جناح تو واقعی مدافعتِ اسلام دا حق ادا کر دتا اے۔ جناح تسیں مسلماناں دی حمایت دا فرض بجا لیائے او۔میرا خدا ایہہ کہوے کہ بے شک تسیں مسلمان پیدا ہوئے تے کفر دی طاقتاں دے غلبے وچ اسلام دے جھنڈے نوں بلند رکھدے ہوئے مسلمان مرے۔ ‘‘
جس لیڈر ، جس راہنما محمد علی جناح دی سیاسی شہرت تے سیاسی مقام و مرتبہ 1939 وچ اپنے عروج و کمال اُتے سی تے ایہناں دی عمر 63 ورھے ہو چکی سی۔ ایہناں دی ہن زندگی وچ واحد تمنا مسلماناں دی سربلندی تے آزادی سی تے فیر قائداعظم صرف ایس آرزو دا اظہار کر رہے کہ ایہناں دی موت ایس حالت وچ ہوئے کہ ایہناں دا اللہ تے آپ ایہناں دا اپنا ایہہ ضمیر گواہی دیوے کہ جناح نے کدی اسلام نال خیانت تے غداری نہیں کیتی۔اسلام نال وفاداری تے اسلام دی مدافعت ای دا تقاضہ سی کہ قائداعظم مسلمان قوم دی آزادی لئی جدوجہد کرن۔ جدوں کفر دا غلبہ سی تے جدوں کفر نوں برتری حاصل سی۔ ایہناں کٹھن حالات وچ قائداعظم دی ایہہ دعا تے آرزو سی کہ موت دے ویلے ایہناں دا رب ایہہ شہادت دیوے کہ جناح نے ایہناں مشکل ترین دور وچ وی اسلام دے جھنڈے نوں سر بلند رکھیا اوہ مسلمان پیدا ہوئے تے ایمان دی حالت وچ ایس دنیا توں رخصت ہوئے۔ کیہ ایہہ خیالات سیکولر جناح دے سن یا اک عظیم مسلمان نظریاتی لیڈر دے سن؟ قائداعظم پاکستان نوں اک اسلامی، جمہوری تے فلاحی ریاست بنانا چاہندے سن۔ جدوں جمہوریت دی گل ہوندی تے قائداعظم ایہہ ضرور فرماندے کہ اسیں جمہوریت 13 سو سال پہلے سکھ لئی سی۔ پاکستان دے نظریے دے حوالے نال تے پاکستان دے اسلامی تے جمہوری ریاست ہون دے اعتبار نال قائداعظم دے خیالات وچ اک تسلسل سی۔ قائداعظم نے پاکستان لئی کدی سیکولر ریاست دے الفاظ استعمال نہیں کیتے۔ ایس دے برعکس جدوں وی پاکستان دے نظام دی گل ہوئی قائداعظم نے اسلام دا حوالہ ضرور دتا۔ پاکستان دے حوالے نال قائداعظم دے ایہہ تاریخی الفاظ کس نوں یاد نہیں کہ ’’اسیں پاکستان دا مطالبہ محض زمین دا اک ٹکڑا حاصل کرن لئی نہیں کیتا سی بلکہ اسیں اک انج دی تجربہ گاہ حاصل کرنا چاہندے سی جتھے اسیں اسلام دے اصولاں نوں آزما سکیے۔‘‘
قیام پاکستان دے بعد امریکی عوام نال قائداعظم نے ریڈیو اُتے جیہڑا خطاب کیتا سی اوہ جے پڑھ لیا جائے تے ایہہ بحث ہمیشہ لئی ختم ہو جاندی اے کہ کیہ قائداعظم پاکستان نوں سیکولر ریاست بنانا چاہندے سن؟ ایس دا جواب قائداعظم دے الفاظ وچ ایہہ اے کہ ’’پاکستان دا دستور ہجے بنبنا اے تے ایہہ ذمہ داری پاکستان دی دستور ساز اسمبلی دی اے۔ مینوں نہیں پتہ کہ ایس دستور دی حتمی شکل کیہ ہوئے گی پر اینا یقین نال کہہ سکنا واں کہ ایہہ اک جمہوری دستور ہوئے گا جیہڑا اسلامی اصولاں اُتے مشتمل ہوئے گا۔ ایہناں اصولاں دا ساڈی عملی زندگی اُتے اطلاق اج وی ایسے طرح ہو سکدا اے جس طرح 13 سو سال پہلے ہویا سی۔ اسلام تے ایس دے نظریات نال اسیں جمہوریت دا سبق سکھیا اے۔ اسلام نے سانوں انسانی مساوات، انصاف تے ہر اک نال رواداری دا درس دتا اے۔ اسیں ایہناں عظیم الشان روایات دے امین آں تے پاکستان دے آئندہ دستور دے معمار دی حیثیت نال اسیں اپنی ذمہ داریاں تے فرائض توں پوری طرح آگاہ آں۔ ‘‘
انج تے قائداعظم دی ہور کئی تقریراں دا حوالہ دتا جا سکدا اے پر قائداعظم دے تصور پاکستان نوں سمجھن لئی اک مختصر کالم وچ اینے حوالے ای دتے جانے ممکن نیں۔ اسلام تے پاکستان دے وچکار جیہڑا رشتہ اے ایس دی راہنمائی سانوں بانی پاکستان قائداعظم محمد علی جناح توں ای لینی چاہیدی اے۔ تصور پاکستان تے تحریک پاکستان دے پس منظر دی وضاحت قائداعظم توں بہتر ہور کوئی نہیں کر سکدا۔