خطبہ الہ آباد تے پاکستان

لكهت:محمد آصف بھلی

ہندی قومیت توں مسلم قومیت تیکر علامہ محمد اقبال دے ذہنی سفر نوں تحریک پاکستان دی ابتدا توں قیام پاکستان تیکر دا سفر قرار دتا جائے تے غلط نہیں ہوئے گا۔
فرنگی نظریہ وطنیت اُتے تنقید کردے ہوئے علامہ اقبال نے کہیا سی کہ ’’مینوں یورپین مصنفاں دی تحریراں توں ابتدا ای توں ایہہ گل چنگی طرح معلوم ہو گئی سی کہ یورپ دی ملوکانہ اغراض ایس امر دی متقاضی نیں کہ اسلام دی وحدت ِ دینی نوں پارہ پارہ کرن لئی ایس توں بہتر تے کوئی حربہ نہیں کہ اسلامی ملکاں وچ فرنگی نظریہ وطنیت دی اشاعت کیتی جائے چنانچہ ایہناں لوکاں دی ایہہ تدبیر جنگ عظیم وچ کامیاب وی ہو گئی تے ایس دی انتہا ایہہ اے کہ ہندوستان وچ ہن مسلماناں دے کجھ دینی پیشوا وی ایس دے حامی نظر آندے نیں۔ ‘‘
’’زمانہ حال دے سیاسی لٹریچر وچ وطن دا مفہوم محض جغرافیائی نہیں بلکہ وطن اک اصول اے ہیئت اجتماعیہ انسانیہ دا تے ایس اعتبار نال اک سیاسی تصور اے۔ اسلام وی ہیئت اجتماعیت دا اک قانون اے۔ ایس لئی جدوں لفظ وطن نوں اک سیاسی تصور دے طور اُتے استعمال کیتا جائے تے اوہ اسلام توں متصادم ہوندا اے۔ ‘‘
29 دسمبر 1930ء نوں علامہ محمد اقبال نے اپنے مشہور خطبہ الہ آباد وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ اجلاس دی صدارت کردے ہوئے پہلی وار اک سیاسی پلیٹ فارم توں تقسیم ہند دا مطالبہ کیتا سی۔ ایہہ مطالبہ اسلامیان ہند ولوں مسلم قومیت دی بنیاد اُتے ای کیتا گیا سی۔ علامہ محمد اقبال دی 1936ء تے 1937 دی قائداعظم نال خط و کتابت وی بوہت اہم اے۔ ایہناں خطاں وچ علامہ اقبال نے قائداعظم اُتے مسلم لیگ نوں از سر نو ٹھوس تے مستحکم بنیاداں اُتے منظم کرن لئی زور دتا سی۔ قائداعظم نے وی علامہ اقبال دی تحریک اُتے ہندوستان دے مسلماناں دی سیاسی طور اُتے شیرازہ بندی کر کے اک انج دی منظم تے فعال قوت وچ تبدیل کر دتا سی کہ ہن مخالفین وی آل انڈیا مسلم لیگ دی سیاسی طاقت نوں تسلیم کرن اُتے مجبور نظر آندے سن۔ علامہ اقبال دا ایہہ وی اصرار سی کہ مسلماناں دے علیحدہ قومی تشخص دی بنیاد اُتے جلد آزاد تے خود مختار اسلامی ریاست دا مطالبہ پیش کیتا جائے۔ قائداعظم نے 1936ء ، 1937 وچ لکھے گئے علامہ اقبال دے خطاں دی تاریخی حیثیت نوں تسلیم کردے ہوئے کہیا سی کہ 1940ء وچ لہور وچ جیہڑی تقسیم ہند دی قرار داد منظور کیتی گئی تے جس نوں ہندو قوم نے مطالبہ پاکستان دا ناں دے دتا سی۔ اوہ قرار داد دراصل علامہ اقبال دی فکری تے نظریاتی راہنمائی دا ای نتیجہ سی۔
علامہ اقبال اک دوربین تے مستقبل شناس مفکر سن۔ اوہناں نے ویلے دی نبض نوں پہچاندے ہوئے تے مسلمان قوم دی ترجمانی کردے ہوئے خطبہ الہ آباد وچ تقسیم ہند دا جیہڑا تصور پیش کیتا سی۔ اوہ تصور ای بعد وچ مطالبہ پاکستان دی صورت وچ ساہمنے آیا۔ محمد علی جناح اک عملی سیاست دان سن۔ اوہناں نے مطالبہ پاکستان دی بنیاد اُتے مسلمانانِ ہند نوں اک عظیم تے ناقابل تسخیر سیاسی طاقت وچ تبدیل کر دتا تے ایس سیاسی قوت دے ساہمنے آخر کار انگریز تے ہندوواں نوں وی ہتھیار پانے پئے تے مطالبہ پاکستان تسلیم کرنا پیا۔
علامہ اقبال دا صرف ایہو کارنامہ نہیں کہ اوہناں نے تصور پاکستان پیش کیتا سی۔ بلکہ عملی سیاست وچ وی اوہناں نے قائداعظم دا بھرپور ساتھ دتا سی۔علامہ اقبال نوں قائداعظم دی صلاحیتاں تے مضبوطی کردار اُتے بھرپور اعتماد سی۔ علامہ اقبال برملہ کہندے سن کہ صرف محمد علی جناح ای برصغیر دے مسلماناں دا اک انج دا لیڈر اے جس نوں نہ خریدیا جا سکدا اے تے نہ ای کوئی قائداعظم نوں بدعنوانی اُتے مجبور کر سکدا اے۔ علامہ اقبال فرماندے سن کہ ایس ویلے مسلماناں ولوں خطرات دا جو ودھدا ہویا طوفان اے ایس وچ قائداعظم ای مسلماناں نوں محفوظ کر سکدے نیں تے مسلمانان ہند دے ایس دور وچ جو مشکلاں درپیش نیں ایہناں دا حل قائداعظم ای کڈ سکدے نیں۔ برصغیر دے مسلماناں دی ایہہ خوش قسمتی سی کہ ایہناں دی غلامی دی زنجیراںنوں توڑن لئی 1930 توں لے کے 1947ء تیکر علامہ اقبال تے قائداعظم جہے دو عظیم سپوتاں دی قیادت میسر آئی۔ اک مفکر تے فلسفی سن تے اک ممتاز عملی سیاست دان، ایہناں دونواں دی سیاسی تے نظریاتی اعتبار نال ذہنی ہم آہنگی پاروں ای پاکستان دا قیام مکن ہویا۔ علامہ اقبال دی سیاسی تے فکری راہنمائی دے پاروں قائداعظم تے مسلم لیگ نے نہایت پر اعتماد تے پرزور انداز وچ تحریک پاکستان نوں ایس طرح توں اگے ودھایا کہ اوہ مطالبہ پاکستان جہے انگریزاں تے ہندو قوم نے ہمیشہ ناقابل عمل قرار دتا سی۔ اوہ 14۔ اگست 1947ء نوں اک حقیقت دے طور اُتے قبول کر لیا گیا۔ جے حقیقت پسندی دا مظاہرہ کیتا جائے تے 14۔ اگست 1947ء تے 23 مارچ 1940ء وانگوں 29دسمبر 1930ء وی تحریک پاکستان دا اک اہم ترین سنگ میل اے۔ علامہ اقبال دا تاریخی خطبہ الہ آباد 29 دسمبر 1930 نوں پیش کیتا گیا سی۔ جس دے بطن توں پاکستان نے جنم لیا۔ علامہ اقبال ای نے اپنی تقریراں، خطوط تے شاعری وچ مسلم قومیت دے تصور نوں اجاگر کیتا سی۔ علامہ اقبال جے 29 دسمبر 1930نوں سانوں اک فکری تے نظریاتی جہت عطا نہ کردے تے اگے چل کے تحریک پاکستان دا کارواں جادہ پیمانہ ہوندا۔
علامہ اقبال نے ای سب توں پہلے واضح انداز وچ ایس حقیقت دی نشاندہی کیتی سی کہ ہندوستان دی ایہہ دو قوماں مسلمان تے ہندو اپنے نظریہ حیات تے عقائد پاروں سبب اک دوجے توں قطعی مختلف تے متضاد نیں۔ ایس لئی ایہناں وچ اتحاد یا انضمام کسی طرح وی ممکن نہیں۔ ہندوستان وچ مسلماناں دے مستقبل نوں محفوظ کرن لئی مسلم قومیت دی بنیاد اُتے پاکستان دی راہ اُتے لان دا پہلا فرض علامہ اقبال ای نے ادا کیتا سی تے قیام پاکستان دی منزل تیکر اپڑان وچ فیصلہ کن کردار قائداعظم نے ادا کیتا سی۔ ایس لئی میں ایہہ گزارش کراں گا کہ سانوں ہر ورہے 29 دسمبر نوں وی اک قومی دن دے طور اُتے منانا چاہیدا اے تے علامہ اقبال دے خطبہ الہ آباد نوں نوجوان نسل تیکر اپڑان لئی خصوصی اہتمام کرنا چاہیدا اے۔