اک قادرالکلام شاعر صوفی غلام مصطفی تبسم

صوفی صاحب اک عظیم تے شگفتہ طبع انسان سن اوہ صرف لہور ای نہیں بلکہ پورے پاکستان دی پہچان سن

تحریر:صدام ساگر

صوفی غلام مصطفی تبسم اک انتہائی درویش صفت آدمی سن۔ محبت تے شفقت دے علاوہ ایہناں دی شخصیت دے بے شمار پہلو سن۔ اوہ امرتسری کشمیری خاندان دے چشم و چراغ سن۔ اوہناں نے 14 اگست 1899ء نوں بھارت دے شہر امرتسر وچ صوفی غلام رسول دے ہاں آنکھ کھولی۔ ایہناں دی والدہ دا ناں فاطمہ سی۔ اوہ چار بھین بھرا سن جنہاں وچ صوفی تبسم صاحب سب توں وڈے سن۔ ابتدائی تعلیم چرچ مشن ہائی سکول تے خالصہ کالج امرتسر وچ حاصل کیتی ۔ تقسیم ہند دے ویلے جدوں پاکستان ہجرت کیتی تے شہر لہور وچ قیام پذیر ہوئے تے ایف سی کالج لہور توں بی اے آنرز تے پنجاب یونیورسٹی توں ایم اے تے بی ٹی دی سنداں حاصل کیتیاں۔ ۱۹۲۷ء توں ۱۹۳۱ء تیکر سنٹرل ٹریننگ کالج لہور تے ۱۹۳۱ء تیکر گورنمنٹ کالج لہور وچ درس و تدریس دے فرائض سرانجام دیندے رہے۔ ایتھوں بحیثیت صدر شعبہ فارسی و اردو ریٹائر ہوئے تے قریباً 25 ورہے تیکر پنجاب یونیورسٹی وچ فارسی تے اردو دی ایم اے دی کلاساں نوں وی پڑھاندے رہے۔ چھ ورہے تیکر خانہ فرہنگ ایران لہور نال وابستہ رہے تے ایس دوران سول سروسز اکیڈمی تے فنانس سروسز اکیڈمی وچ بنگالی طلبا نوں اردو پڑھاندے رہے۔ فیر گورنمنٹ کالج لہور وچ شعبہ اردو تے شعبہ فارسی دے سربراہ رہے۔
صوفی صاحب جتھے اک منفرد طرز دے معلم سن اوتھے اوہ اک قادر الکلام شاعر ہون دے نال نال اک براڈ کاسٹر، تنقید نگار، کالم نگار، مترجم وی سن۔ ایہناں دا اصل ناں غلام مصطفی سی۔شاعری دی ابتداء وچ اوہناں نے اپنا تخلص اصغر صہبانی اختیار کیتا۔ دلچسپ گل ایہہ رہی کہ ایہناں دے استاد حکیم فیروز الدین طغرائی نے ایہناں دی باغ و بہار شخصیت دی مناسبت نال ’’تبسم‘‘ تخلص تجویز کیتا جیہڑا اصل ناں دی تھاں مقبول عام رہیا۔ اک منفرد قادر الکلام شاعر دی حیثیت نال ایہناں دا خاصا رہیا کہ ایہناں نوں بہ یک وقت کئی زباناں اُتے عبور حاصل سی اردو، فارسی، پنجابی تے انگریزی زباناں وچ بے شمار ادبی کارہائے نمایاں انجام دتے۔ اوہناں نے غالب دے فارسی کلام دا پنجابی وچ ترجمہ کیتا۔ ایس خوبصورت نغمے دا ناں ’’میرے شوق دا نئیں اعتبار تینوں، آجا ویکھ میرا انتظار آجا‘‘ ایس خوبصورت نغمے نوں غلام علی نے اپنی اواز وچ گا کے تے صوفی صاحب نے لکھ کے غالب نوں ہمیشہ لئی امر کر دتا۔ ایسے طرح اوہناں نے حضرت امیر خسروؒ دے فارسی کلام دا ترجمہ پنجابی وچ کیتا۔’’یہ رنگینئیء نو بہار اللہ اللہ‘‘ وی بوہت مقبول ہویا ایس گیت نوں اپنی خوبصورت اواز وچ ناہید اختر نے پیش کیتا۔ ایسے گیت نوں تھوڑے وادھے دے نال بھارت دی اک فلم ’’جینا صرف میرے لیے‘‘ وچ ’’مجھ کو مل گیا پیار اللہ اللہ‘‘دے وادھے نال شامل کیتا گیا جس دے بعد ایس دی مقبولیت دا اندازہ لانا بوہت مشکل ہوئے گا۔ ایس دے علاوہ اوہناں نے غالب تے اقبال دے کلام نوں اردو وچ وی انتہا محبت دے نال ایہناں دی شاعری اُتے کم کیتا۔ اوہناں نے ’’علامہ اقبال کی شاعری‘‘ دے عنوان نال اک مقالہ وی تحریر کیتا تے انج اک ضخیم کتاب وجود وچ آئی۔ علامہ اقبال دی وفات دے بعد اوہناں نے ایہناں دی تخلیقات اُتے بوہت کم کیتا۔ تاریخ ادب دے اوراق دسدے نیں کہ جے ایہناں دے کم نوں تن حصیاں وچ ونڈیا جائے تے اک حصہ علامہ اقبال اُتے نکل آئے گا۔ جتھے اوہ اقبال اکیڈمی دے نائب صدر رہے اوتھے ایہناں نوں اقبال اُتے بہترین مقالہ لکھن اُتے ایہناں نوں اعزاز نال وی نوازیا گیا۔جد کہ اوہ لہور آرٹس کونسل دے چیئر مین وی رہے تے ایتھے وی اقبالیات اُتے اوہناں نے بوہت کم کیتا۔ ایہناں نوں کرکٹ نال وی بوہت دلچسپی سی اوہ گورنمنٹ کالج لہور ٹیم دے نگران ای نہیں سن بلکہ پاکستان کرکٹ بورڈ دے بانیاں وچ وی شامل سن۔
۱۹۶۱ء توں ۱۹۶۳ء تیکر مجلہ ’’لیل ونہار‘‘ دے مدیر وی رہے ۔ بعد وچ ریڈیو پاکستان لہور نال وابستہ ہو گئے۔ جتھے اوہ مدتاں ٹی وی، ریڈیو توں پروگرام ’’اقبال کا ایک شعر‘‘ کردے رہے۔ ۱۹۶۵ء دی جنگ دے دوران اوہناں نے بوہت سارے ترانے لکھے جنہاں وچ ’’ایہہ پتر ہٹاں تے نئیں وکدے‘‘ تے’’کرنیل نی جرنیل نی‘‘ بوہت مقبول ہوئے۔ جس اُتے ایہناں نوں حکومت پاکستان نے ستارئہ امتیاز دا اعزاز پیش کیتا۔ صوفی صاحب نے بوہت ساری فلماں دے گانے وی لکھے ایہناں دے لکھے ہوئے کلام نوں ملکہ ترنم نور جہاں دے علاوہ بوہت سارے نومور گلوکاراں نے وی گایا جس وچ مہدی حسن، غلام علی، ناہید اختر، نصرت فتح علی تے فریدہ خانم سنے دیگر شامل نیں۔
صوفی صاحب اپنی ذات وچ اک انجمن وانگوں سن ایہناں دے سمن آباد والے گھر وچ ہون والی ادبی محفلاں وچ کدی ظہیر کاشمیری ، اے حمید، فیض احمد فیض تے کدی احسان دانش، منو بھائی، اشفاق احمد تے بانو قدسیہ جہے ادبی ستاریاں دی کہکشاں نظر آندی۔ ایہناں دے گھر وچ اکثر گلوکاراں تے ادیباں دا میلہ لگیا رہندا۔ ایس حوالے نال اعتبار ساجد دسدے نیں کہ ’ صوفی تبسم صاحب اک زندہ دل تے شفیق انسان سن۔ اوہ باغوں بہار شخصیت دے مالک سن، ایہناں نوں ملن دے موقعے تے گھٹ ملے پر مشاعریاں وچ سنن دے موقعے زیادہ ملے۔ میں نوٹ کیتا اوہ مزاج درویش تے صوفی سن پر نہایت شگفتہ مزاج انسان سن۔ اوہناں نے کئی نسلاں نوں اپنی آغوش محبت و شفقت وچ اپنی خوبصورت تے ناقابل نگارشات نال پروان چڑھایا۔ میں جدوں کدی ایہناں دی پوتی ڈاکٹر فوزیہ تبسم نال ملدا واں تے میرا دل احترام نال بھر جاندا اے تے نال ای صوفی تبسم صاحب دی خوشبو محسوس ہون لگدی اے۔ ‘‘
مینوں یاد نیں ساڈے زمانے وچ ایہناں دی لکھی ہوئیاں نظماں بوہت مشہور ہویاں کردیاں سن جنہاں وچ ’’ٹوٹ بٹوٹ‘‘، ’’ٹیٹو‘‘، ’’اقبالؒ کا خواب‘‘،’’پہیلیاں‘‘،’’شمیم کی گڑیا‘‘ تے ’’راجا رانی کی کہانی‘‘ وغیرہ وغیرہ شامل نیں۔ ایہناں دی کتاب ’’ٹوٹ بٹوٹ‘‘ دے دیباچہ وچ پروفیسر صوفی گلزار احمد لکھدے نیں کہ ’’ایہناں نظماں دی سب توں وڈی خوبی ایہہ وے کہ صوفی صاحب نے ایہناں نوں بالاں دی نفسیات نوں مدنظر رکھ کے لکھیا اے۔ صوفی صاحب بالاں دے جذبات تے احساسات توں بخوبی آگاہ سن تے اوہ بخوبی جان دے سن کہ بچے کس قسم دیاں شیواں نال لطف اندوز ہوندے نیں۔ صوفی صاحب نے ایہہ نظماں نہایت آسان تے عمدہ پیرا یہ وچ تحریر کیتیاں نیں تے ایہناں وچ ایس قدر موسیقی بھر دتی اے کہ بچے بوہت آسانی نال ایہناں نوں ازبر کر لیندے نیں تے ایہناں نوں گاندے پھردے نیں۔‘‘
ایہناں بالاں لئی تخلیق کردہ کتاباں وچ ’’ٹوٹ بٹوٹ‘‘،’’کہاوتیں‘‘،’’پہیلیاں‘‘،’’سنو گپ شپ‘‘،’’جھولنے ‘‘ جہیاں کتاباں شائع ہوئیاں۔ صوفی تبسم صاحب دی پوتی ڈاکٹر فوزیہ تبسم دے شوہر آغا شاہد خاں نے ایس مضمون دے دوران دسیا کہ ’’مینوں پہلی وار ۱۹۶۹ء وچ بہاولپور وچ صوفی صاحب نال ملاقات دا موقع ملیا۔ ایس دے بعد ۱۹۷۵ء وچ پنجاب یونیورسٹی ، شعبہ صحافت دے طلبہ دی تنظیم پروگریسو جرنلسٹس ایسوسی ایشن دا سیکرٹری سی۔ اسیں نامور صحافی عبدالمجید سالک دی یاد وچ اک تقریب دا پروگرام بنایا تے استاد محترم ڈاکٹر عبدالسلام خورشید نے صدارت لئی صوفی غلام مصطفی تبسم دا ناں تجویز کیتا۔ سحر صدیقی، یٰسین چودھری تے میں سمن آباد ڈونگی گرائونڈ دے کونے اُتے ایہناں دے گھر گئے۔ شفقت فرمائی تے بخوشی ساڈی درخواست قبول کیتی۔ تقریب نیو کیمپس دے وحید شہید ہال وچ ہوئی۔ خلاف توقع ہال بھر گیا۔ حیرت ہ وئی کہ حاضرین وچ خاصی تعداد بالاں دی سی، پتہ چلیا کہ شعبہ تعلیم و تحقیق دے لیبارٹری سکول دے بچے ایہہ سن کے آ گئے سن کہ ’’ٹوٹ بٹوٹ‘‘ دیاں نظماں لکھن والا آیا اے۔ کجھ پر اعتماد بچے اگے ودھ کے ملے وی، صوفی صاحب نے ایہناں نال پیار کیتا۔‘‘
اوہ بچیاں تے وڈیاں نال بوہت محبت نال پیش آندے ایسے لئی ایہناں نوں سب صوفی صاحب کہہ کے مخاطب ہوندے۔ ایہناں نوں دنیا دے سارے بچے اپنے بچیاں وانگوں عزیز سن۔ اوہناں نے بچیاں لئی جو کجھ لکھیا اوہ ناقابل فراموش اے تے جس نال اندازہ ہوندا اے کہ ایہناں دے اندر دا بچہ بچیاں دی نفسیات نوں بخوبی سمجھدا سی۔ ایہناں نوں صدر ایوب خاں دے دور وچ جدوں ایران دا سفیر مقرر کرن دا فیصلہ کیتا گیا تے ایس اُتے صوفی صاحب نے کہیا میں نہیں جا سکدا میری والدی دی دکھ بھال کرن والا کوئی نہیں۔
صوفی صاحب اک عظیم تے شگفتہ طبع انسان سن اوہ صرف لہور ای نہیں بلکہ پورے پاکستان دی پہچان سن۔ ایہناں دی وفات 7 فروری 1978ء نوں لہور دے ریلوے اسٹیشن اُتے ہوئی اوہ ایس ویلے وی علامہ اقبال نال عقیدت پاروں اک پروگرام دے سلسلے وچ اسلام آباد گئے سن۔ اوہناں نے جتھے غالب، امیر خسرو تے اقبال جہی شخصیات دے کلام دا پنجابی وچ ترجمہ کیتا اوتھے اوہناں نے شیکسپیئر دے ڈرامہ ’’مڈسمرنائٹ ڈریم ‘‘ دا اوہناں نے ’’ساون رین کا سپنا‘‘ دے ناں توں اردو زبان وچ بوہت خوبصورت ترجمہ وی کیتا۔ ایہناں نوں ادبی و تعلیمی خدمات دے اعتراف وچ جتھے تمغہ امتیاز دتا گیا اوتے ایہناں نوں ’’تمغہ حسنِ کارکردگی‘‘ نال وی نوازیا گیا جد کہ ایرانی حکومت نے ایہناں نوں ’’تمغہ نشانِ فضیلت ‘‘ نال وی نوازیا۔ اج اوہ نہیں تے ایہناں دے ہم عصر نہیں تے لہور سُنا سُنا جہیا لگدا اے بس کجھ بزرگ رہ گئے نیں جنہاں دی موجودگی دا احساس ادب نوں زندہ رکھے ہوئے، سانوں نوآموز قلمکاراں دی حوصلہ افزائی کر رہیا اے۔ صوفی صاحب دی پوتی ڈاکٹر فوزیہ تبسم نے اپنے شوہر آغا شاہد دے تعاون نال صوفی تبسم اکیڈمی قائم کیتی اے جیہڑی صوفی صاحب دی یاد وچ مشاعریاں، مذاکریاں دے علاوہ بچیاں دے ’’ٹوٹ بٹوٹ‘‘ فیسٹیول وی کراندی رہندی اے۔ اج ایہناں دی 42 برسی اے۔ میں صوفی تبسم صاحب نوں صرف کتاباں وچ پڑھیا جد کہ ایہناں دی پوتی ڈاکٹر فوزیہ تبسم نال میری پہلی ملاقات اج توں اٹھ ورہے پہلاں ناصر زیدی دے نال پاک ٹی ہائوس وچ ہوئی۔ اودوں توں ایہہ ملاقاتاں دا سلسلہ جاری و ساری اے۔ ایہناں نال جدوں وی ملاقات ہوندی اے تے سانوں صوفی تبسم دی یاد تازہ ہو جاندا اے تے جدوں ایہناں نال ملاقات نہیں ہو پاندی تے اسیں پاک ٹی ہائوس دیاں دیواراں اُتے چسپاں تصویراں وچ صوفی تبسم صاحب نوں ویکھ کے بقول اعتبار ساجد دے پکار اٹھنے آں کہ:
جن کے دم سے پاک ٹی ہائوس کی رونق تھی بحال
کرسیوں سے اُٹھ کے دیواروں پہ چسپا ہو گئیں