شیخ دین محمد لائبریری گوجرانوالہ

آپ بے پناہ علمی، ادبی، سیاسی تے قانونی صلاحیتاں دے حامل انسان سن

لكهت:عتیق انو ر راجہ

پچھلے دناں سائبان ویلفیئر سوسائٹی دے زیر اہتمام گوجرانوالہ شہر دی قدیمی لائبریری وچ اک ’’ کتاب پڑھن دی عادت ‘‘ یا BOOK READING دے عنوان نال اک بیٹھک منعقد کرن دا شرف حاصل ہویا۔ شیرانوالہ باغ وچ بیٹھک دا ویلا ساڑھے تن وجے دا سی پر محترمہ نائلہ بٹ نوں ایس تاریخی لائبریری وچ حاضری دا شوق تن وجے ای کھچ لیایا۔

اوہناں نے ویلے توں ادھا گھنٹہ پہلے اپڑ کے فون کیتا عتیق بھائی کدھر او تسیں؟ میں لائبریری اپڑ چکی آں۔ میں ڈاکٹر نعیم وارثی تے یٰسین گجر لائبریری دے نیڑے بیٹھے گپ شپ لا رہے سن تے کتاب نال محبت اُتے گل کر رہے سن۔ اسیں پروفیسر صاحبہ نوں بس اینا کہیا بیٹھک دا ویلا سا ڑھے تن وجے دا اے، تے لائبریری ول دوڑ لا دتی۔ ہجے دوستاں دی آمد وچ کجھ تاخیر سی، ایس دا فائدہ چکدے ہوئے اسیں لائبریری انچارج توں معلومات حاصل کرن دی کوشش کرن لگے تے فیر رکھے شیلفاں وچ نایاب کتاباں ویکھ کے افسوس دا اظہار کیتا تے نائلہ بٹ صاحبہ نے حضرت اقبال دا اوہ مشہور زمانہ شہر پڑھ دتا۔
مگر وہ علم کے موتی ، کتابیں اپنے آبا کی
جو دیکھیں اُن کو یورپ میں تو دل ہوتا ہے سی پارہ
گنوا دی ہم نے اسلاف سے میراث پائی تھی
ثریا سے زمین پر آسمان نے ہم کو دے کر مارا
نائلہ بٹ دوبارہ بولیاں! آہ عتیق بھائی میرا کنہا دل کردا سی ایس لائبریری نوں ویکھن دا۔ کئی وار سوچیا کہ شیرانوالہ باغ تے شیخ دین محمد لائبریری دی سیر کراں پر انج نہ کر سکی۔

اج آپ دی دعوت اُتے دل دی اک درینہ خواہش پوری ہوئی اے پر افسوس وی ہو رہیا کہ اسیں اپنے تاریخی ورثے دے نال کیہ سلوک کیتا اے۔ اینے وچ خواجہ شجاع اللہ وی اپڑ گئے تے اوہناں نے دسیا کہ اوہ ہمیشہ توں ایس کوشش وچ رہندے نیں کہ کجھ انج کم کیتا جائے جس نال معاشرے وچ سب لوکاں دا بھلا ہو سکے۔ تے پچھلے کئی ورھیاں توں اوہ کوشش کر رہے نیں کہ طلبا و طالبات دی بہتر انداز وچ تربیت ہو سکے۔ بہتر تربیت لئی طلبا و طالبات نوں نصابی کتاباں دے نال نال دوجی کتاباں پڑھن دی وی ترغیب دتی جا سکے۔ عثمان اشرف نے کتاب پڑھن دی عادت نوں ترقی دا زینہ دسدے ہوئے کہیا کہ ساڈے سابق قومی ہیروز دوران سفر کتاب اپنے نال رکھیا کردے سن۔عرفانہ امر نے کہیا کہ ایس دی بوہت وڈی خواہش سی کہ شیرانوالہ لائبریری وچ علمی و ادبی سرگرمیاں بحال ہون تے اسیں اپنے ادبی ذوق دی تسکین دا سماں کر سکن۔ امین جان جیہڑی اپنی نویں کتاب دشتِ دروں دے نال تشریف لیائے ایہناں دی تجویز سی کہ ایس بیٹھک وچ افسانہ تے نظم پیش کرن دا وی تجربہ کیتا جانا چاہیدا اے۔ ڈاکٹر نعیم وارثی نے دسیا کہ گوجرانوالہ شہر دی مرکزی تے تاریخی لائبریری وچ کتاب پڑھن دی عادت نوں عام کرن لئی سجن والی ایس بیٹھک دا مقصد ایہہ وے کہ اسیں نہ صرف آپ ایس لائبریری دے بارے معلومات حاصل کریئے بلکہ اپنے نوجواناں نوں وی ایس تاریخ ورثے توں آگاہ کرن دی کوشش کردے رہے۔ بیٹھک وچ پورے شہر توں علمی و ادبی شخصیات نے شرکت کیتی تے سائبان دی ایس کاوش اُتے خراج تحسین پیش کیتا۔

گفتگو وچ شرکت والیاں وچ پرنسپل گورنمنٹ کالج فار گرلز پروفیسر نائلہ ریاض بٹ ، چیئر مین دی پاکستان ٹووارز م خواجہ شجاع اللہ ،سینیر کالمنگار مہر امین،شاعر و ادیب محمد امین جان،موٹیویشنل سپیکر محمد عثمان اشرف،تن کتاباں دی مصنفہ محترمہ عرفانہ امر ،ڈاکٹر نعیم وارثی،نوجوان کالمنگار عمر فاروق ،یسین گجر تے دیگر شہری شامل رہے ۔بیٹھک وچ ایس نقطے پت اتفاق ہویا کہ سرکاری و پرائیویٹ تعلیمی اداریاں دے طلبا و طالبات نوں ایس تاریخی ورثے توں روشناس کران لئی لائبریری دی سیر کرائی جایا کرے گی۔ ایس دے نال ماہانہ ادبی نشستاں دا اہتمام کرن دی وی کوشش کیتی جائے گی۔ لائبریری سٹاف چنگے اخلاق والا اے پر ایہناں نوں لائبریری مینج کرنا نہیں آندا۔ جے ڈپٹی کمشنر صاحب مہربانی کرن تے جناح لائبریری وچ تعینات تن پروفیشنل ملازماں وچوں اک نوں شیخ دین محمد لائبریری گھلن دا حکم جاری کر سکدے نیں جس نال کتاباں ترتیب نال رکھیاں نظر آنا شروع ہو جان گیاں۔ شیرانوالہ باغ وچ شیخ دین محمد دی وفات دے نیڑے 10 سال بعد ایہناں دے ناں اُتے لائبریری بنان دا خیال کس نوں آیا ایس بارے ہجے کجھ خاص معلومات نہیں۔پر چلو اج تہانوں شیخ دین محمد دے بارے کجھ دسن دی کوشش کرنا واں۔ شیخ دین محمد قیام پاکستان دے بعد سندھ دے دوجے گورنر بنے۔ ایہناں دے بارے تاریخ وچ کجھ انج درج اے کہ موصوف 1886 برطانوی سامراج دے دور وچ گوجرانوالہ دے اک کشمیری خاندان وچ پیدا ہوئے۔ 1907 وچ تسیں ایم اے انگلش کیتا تے 1910 وچ پنجاب یونیورسٹی نال ایل ایل بی وی کول کر لیا۔ عملی زندگی دا آغاز راولپنڈی توںکیتا پر کجھ ای دیر بعد اپنے شہر گوجرانوالہ تشریف لے آئے تے پہلواناں دے شہر دی فضائواں نوں علم و ادب توں معطر کرن دا سلسلہ شروع کر دتا۔ وکالت دے میدان وچ خوب ناں بنایا تے قیام پاکستان توں پہلے آپ واحد مسلمان وکیل سن جیہڑے دو وار گوجرانوالہ بار دے صدر منتخب ہوئے۔ 1915 توں 1934 تیکر آپ مسلسل میونسپل کمیٹی گوجرانوالہ دے ممبر منتخب ہوندے رہے۔ ایسے دوران یعنی 1916 توں 1924 تیکر تسیں مسلسل اٹھ ورہے گوجرانوالہ میونسپلٹی دے نائب صدر رہے۔یاد رہوے کہ ایس دور وچ ایس عہدے دا صدر ڈپٹی کمشنر ہویا کردا سی۔ شعبہ وکالت دے نال نال آپ سیاسی میدان وچ وی کافی سرگرم ہوندے چلے گئے تے 1920 توں 1927 تیکر گوجرانوالہ مسلم لیگ دے صدر بن کے بیداری قوم دا فریضہ سرانجام دیندے رہے۔ سیاسی پختگی دی وجہ نال آپ نوں مسلماناں دے نمائندے دے طور انڈین نیشنل کانگریس دے نال لکھنو پیکٹ اُتے دستخط کرن دی سعادت وی حاصل ہوئی۔ مسلماناں لئی جدوں جداگانہ وطن دی اواز بلند ہوئی تے آپ ایس وفد وچ شامل سن جس نے مسٹر مانیٹگو تے ڈچیمفورڈ نال ملاقات کیتی۔ 1919 وچ سامراج دے خلاف سرگرم ہون اُتے آپ نوں گرفتار کیتا گیا تے 10 مہینے تیکر قید و بند دی مشکلاں نال دوچار کیتا گیا۔ 1934ء وچ آپ لہور ہائی کورٹ دے ایڈیشنل جج مقرر ہوئے تے اسی سال آپ نوں پنجاب یونیورسٹی نے قانون دی اعزازی ڈگری نال نوازیا گیا۔ 1935 برطانوی حکومت نے اصلاحات نوں عملی جامہ پہنان لئی انڈین ڈی لیمیشن کمشن قائم کیتا جس وچ واحد مسلم نمائندہ دے طور اُتے آپ نوں شامل کیتا گیا۔ 1936 توں 1946 تیکر آپ لہور ہائی کورٹ دے مستقل جج رہے۔ لہور ہائی کورٹ وچ منصف دی خدمت ادا کردے ہوئے 1938 دے مسجد شہید گنج کیس وچ اختلافی فیصلے دے بنا اُتے مسلماناں وچ کافی مقبول ہوئے۔ آپ نوں ایہہ اعزاز وی حاصل ہویا کہ آپ پہلے ایئر لاسنگ بورڈ دے ہندوستانی چیئر مین نامزد ہوئے۔ تقسیم دے ویلے آپ نوں پنجاب بونڈری کمیشن دا ممبر نامزد کیتا گیا۔ 1947 وچ آپ نوں بہاولپور ہائیکورٹ دا چیف جسٹس نامزد کیتا گیا۔ بابائے قوم حضرت قائداعظم محمد علی جناح دے قریبی تے پسندیدہ لوکاں وچ شمار ہوندا سی۔ اکتوبر 1948 وچ آپ نوں سندھ دا گورنر مقرر کیتا گیا تے چار ورہے تیکر آپ گورنر سندھ دی حیثیت نال خدمات سرانجام دیندے رہے۔ مغربی پاکستان نوں ون یونٹ بنان لئی آپ نوں لاء کوڈیفکیشن کونسل دا چیئر مین نامزد کیتا گیا۔1956 وچ آپ نوں مشیر امور کشمیر دا عہدہ دتا گیا ایہہ آپ دی آخری سرکاری نوکری سی ایس دے اگلے سال آپ عملی سیاست توں کنارہ کش ہو گئے تے اپنا ویلا مسلماناں دی تعلیم تے فلاح و بہبود لئی صرف کرن لگے۔ انجمن اسلامیہ گوجرانوالہ دے تادم آخر صدر رہے۔ قصہ مختصر آپ بے پناہ علمی، ادبی، سیاسی تے قانونی صلاحیتاں دے حامل انسان سن۔

اردو،انگریزی ،فارسی تے عربی زبان اُتے مکمل عبور حاصل سی۔ کتاباں نال آپ نوں بوہت لگائو سی تے نادر کتاباں دا اک ذخیرہ آپ دی ذاتی لائبریری وچ موجود رہندا سی۔ ایہناں نادر کتاباں نوں آپ نے اپنی زندگی وچ ای مختلف لائبریریاں نوں عطیہ کر دتا۔ 31 جنوری 1965ء نوں آپ اپنے آخری سفر اُتے روانہ ہوئے تے آپ نوں آبائی قبرستان وچ دفن کر دتا گیا۔ شیخ دین محمد 1926ء وچ لیجسٹیو کونسل دے رکن بنے تے 1930ء دے انتخابات وچ گوجرانوالہ، سیالکوٹ، جالندھر، ہوشیار پور، فیروز پور ، دھرم شالہ تے قصور منتخب ہوئے۔ ایہناں دے بارے لکھدے ہوئے ایہناں دی شخصیت دے سحر وچ ہون۔ کیہ باکمال بندا سی۔ ملک و ملت لئی کنہی خدمات سرانجام دیندا رہیا۔ جواب وچ اسیں اک لائبریری ایس دے ناں بنائی تے فیر ایس دے دیکھ بھال کرنا بھُل گئے۔ اسیں بھُل گئے کہ اج دنیا وچ جیہڑے ملک ترقی یافتہ نیں اوتھے ہر سال نہ صرف ہزاراں دی تعداد وچ کتاباں شائع ہوندیاں نیں بلکہ اوتھے دے رہن کتاب خرید کے پڑھن دے عادی نیں۔ ہن کرن دا جیہڑا کم اے اوہ ایہہ وے کہ فیک بک ’’فیس بک‘‘ توں کجھ ویلا ادھار لے کے اصل کتاب پڑھن دی کوشش کرنی ہوئے گی۔