کاتبِ وحی سیدنا امیر معاویہ رضی اللہ عنہ

خاندانی شرافت، نسبی تعلقات، قبول اسلام ، مکارم اخلاق ، جنگی تدابیر ، فتوحات، رعایا دی نگہداشت تے عدل و انصاف

متکلم اسلام مولانا محمد الیاس گھمن

اللہ تعالیٰ پوری امت ولوں سارے صحابہ کرام رضوان اللہ علہیم اجمعین نوں بہترین جزا عطا فرمائے جنہاں نے اپنی ساری تر توانائیاں استعمال کر کے، دکھ تے مصیبتاں جھیل کے اپنے لہو نال گلشن اسلام دی آبیاری کیتی جس دی بدولت اج ساڈے تیکر دین اسلام صحیح شکل و صورت وچ موجود اے۔
صحابہ کرام دے بارے 10 بنیادی عقائد:
1۔سارے صحابہ کرام خدائی انتخاب تے نبی کریم دے نمائندے نیں۔
2۔ سارے صحابہ کرام عقائد و اعمال وچ معیار تے حجت نیں۔
3۔ سارے صحابہ کرام آپ ہدایت یافتہ تے ہدایت دین والے وی نیں ۔
4۔ سارے صحابہ کرام تنقید توں بالا تر نیں۔
5۔ سارے صحابہ کرام دے مشاجرات دے بارے چپ رہنا واجب اے۔
6۔ سارے صحابہ کرام باہمی طور اُتے اک دوجے نال محبت کرن والے نیں۔
7۔ سارے صحابہ کرام کافراں دے خلاف سخت نیں۔
8۔ سارے صحابہ کرام توں اللہ راضی نیں تے اوہ اللہ توں راضی نیں۔
9۔ سارے صحابہ کرام جہنم دے عذاب توں محفوظ نیں۔
10۔ سارے صحابہ کرام پکے سچے جنتی نیں۔
پوری امت وچ سب توں اُچا اعزاز تے مقام پان والے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نے دین اسلام نوں ودھان تے بچان لئی نبی کریم ﷺ دے نال انج دی جانثاری تے وفاداری دا ثبوت دتا کہ دنیا ایس دی مثال پیش کرن توں قیامت تیکر عاجز رہوے گی۔
کفر و اسلام دا پہلا معرکہ:
مدینہ طیبہ کنج 160 کلومیٹر دور بدر دا میدان اے جتھے حق و باطل دا سب توں پہلا معرکہ بپا ہویا۔ شمع اسلام نوں گل کرن والے کئی ابدی بدبخت خاک و خون وچ تڑپ تڑپ کے آخر کار خدائی قہار کیروبرو جا اپڑے، کفر دے غرور دا سر نیچا ہویا۔ رسول اللہ ﷺ دے شیر دل سپاہیاں نے مشرکاں نوں مٹی چٹن اُتے مجبور کیتا۔ ایس رزم گاہ دی سرزمین نے بیسیوں دشمنان اسلام دے خون نوں چوسیا، ایہناں ای وچ عرب دے معروف قبیلہ بنو امیہ دے خاندان دے نامی گرامی وڈیرے خدائی لشکر دی تلواراں نال گھائل ہوئے۔ صحابہ کرام دے نیزیاں دی انیاں اُتے ایس خاندان دے سردار عتبہ ، ولید تے حنظلہ نوں اچھال دتا گیا تے انج دشمنان اسلام اپنے انجام بد نوں جا اپڑے۔
امیر معاویہ رضی اللہ عنہ دا خاندان:
ایہہ خاندان دو دھڑیاں وچ تقسیم ہویا، کجھ دین دشمنی وچ اپنی جان دی بازی ہر گئے تے کجھ دین دوستی وچ حیات جاوداں پا گئے۔ ایس دوجے فریق وچ بنو امیہ دا اوہ خوش نصیب بندا جنہوں دنیا جرنیل اسلام، کاتب وحی، فاتح عرب و عجم، امام تدبیر و سیاست تے سب توں وڈی اسلامی ریاست دے حکمران دے تعارف نال جان دی اے، اوہ سیدنا معاویہ بن ابوسفیان رضی اللہ عنہما اے۔
تاریخ دا قلمدان:
جدوں توں تاریخ دا قلمدان متعصب مزاج لوکاں دے ہتھے چڑھیا اے۔ حقائق نوں مسخ کر کے جنہی بے انصاری ایس عظیم الرتبت شخصیت نال ورتی گئی شاید کسے ہور نال اینی کیتی گئی ہوئے ایس لئی ایہناں دے شان و مقام عظمت تے سنہری کارنامیاں نوں بیان کرنا جتھے ساڈی عقیدت دا مسئلہ اے اوتھے تاریخ نال انصاف دا تقاضا وی اے۔
ولادت:
حافظ ابن حجر رحمہ اللہ نے الاصابہ وچ راجح قول ایہہ لکھیا کہ آپ رضی اللہ عنہ بعث نبوت توں پنج ورہے پہلے پیدا ہوئے۔
نام و نسب:
حافظ ابن حزم نے جمہرۃ الانساب وچ آپ دا نسب انج لکھیا اے: معاویہ بن ابو سفیان بن حرب بن امیہ بن عبد شمس بن عبدمناف بن قصی۔
نسبی تعلقات:
آپ رضی اللہ عنہ دے خاندان دا خاندان نبوت توں بنو ہاشم نال بوہت گہرا تعلق اے۔ امام ابن عسا کرن تاریخ مدینہ دمشق وچ لکھیا اے کہ حضرت معاویہ دی ہمشیرہ ام المومنین رملہ (ام حبیبہ) بنت ابو سفیان، نبی کریم ﷺ دی اہلیہ نیں۔ ابو جعفر بغدادی نے کتاب المحبر وچ لکھیا اے کہ آپ رضی اللہ عنہ نبی کریم ﷺ دے ہم زلف سن۔ ام المومنین سیدہ ام سلمہ رضی اللہ عنہا دی بھین قریبہ صغریٰ حضرت امیر معاویہ دے نکاح وچ سن۔ مصعب زبیری نے نسب قریش وچ لکھیا اے حضرت حسین رضی اللہ عنہ دی خوشدامن (ساس) میمونہ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ دی ہمشیرہ نیں تے حضرت حسین رضی اللہ عنہ دے فرزند شہید کربلا حضرت علی اکبر رضی اللہ عنہ دی والدہ لیلیٰ بنت مرہ ایسے میمونہ دی دھی نیں۔ ایس توں علاوہ وی علمائ انساب نے کئی تعلقات بیان کیتے نیں۔
قبولِ اسلام:
حافظ ابن حجر رحمہ اللہ نے الاصابہ وچ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ دا اپنا فرمان نقل کیتا اے کہ میں صلح حدیبیہ دے بعد 7 ہجری وچ عمرۃ القضاء توں پہلے اسلام قبول کر چکیا سی تے ابن کثیر رحمہ اللہ نے البدایہ و النہایۃ وچ لکھیا اے کہ آپ رضی اللہ عنہ نے فتح مکہ دے موقعے اُتے اپنے اسلام دا اظہار فرمایا تے آپ ﷺنے آپ نوں مرحبا کہیا۔
مکارمِ اخلاق:
امام ذہبی رحمہ اللہ نے تاریخ اسلام وچ لکھیا اے کہ آپ حلم و بردباری تے اپنے اعلیٰ اوصاف و اخلاق دے اعتبار نال اپنے ہمعصر لوکاں وچ ممتاز حیثیت رکھدے سن۔ چنانچہ قبیصہ بن جابر رحمہ اللہ فرماندے نیں کہ میں امیر معاویہ رضی اللہ عنہ دی ہم نشینی اختیار کیتی میں ایہناں توں زیادہ حلم بردبار تے جہالت توں دور رہن والا کوئی نہیں ویکھیا چنانچہ امام ابن عسا کر نے اپنی تاریخ وچ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ دا مروت دے بارے وچ اپنا فرمان نقل کیتا کہ مروت چار شیواں وچ ہوندی اے اسلام وچ پاکدامنی، مال دا صحیح تے جائز طریقے نال حاصل کرنا ، اقربا دی رعایت کرنا تے گوانڈھیاں نال تعاون کرنا۔
خشیتِ الہٰی:
امام ترمذی نے اپنی سنن وچ حدیث ذکر کیتی اے کہ آپ رضی اللہ عنہ دے جلاد شُفیا اصبحی نے حضرت ابو ہریرہ رضی اللہ عنہ دے واسطے توں اک حدیث آپ نوں سنائی کہ قیامت دے دن عالم، مجاہد تے تیجا سخی ایہناں توں حساب کتاب لیا جائے گا تے ایہہ لوک اپنی فاسدنیتاں دی وجہ نال ایس وچ ناکام ہو جان گے تے ایہناں نوں جہنم دی بھڑکدی اگ وچ پایا جائے گا۔ ایہہ سن کے حضرت امیر معاویہ بوہت روئے بوہت روئے ایتھوں تیکر کہ حاضرین مجلس نوں ایہہ خیال ہون لگیا کہ شاید آپ ایسے حالت وچ فوت ہو جان گے۔ فیر تھوڑی دیر بعد جدوں کیفیت سنبھلی تے آپ نے قرآن کریم دی اک آیت تلاوت فرمائی۔ امام دولابی رحمہ اللہ نے کتاب الکنی وچ لکھیا اے ابو مریم از دی رضی اللہ عنہ امیر معاویہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے نبی کریم ﷺ دا ایہہ فرمان سنایا: جس بندے نے کسے حاجت مند دی لوڑ نوں پورا نہ کیتا تے حاجت مند اُتے اپنا دروازہ بند کر لیا تے اللہ تعالیٰ وی اسمان توں ایس دی حاجت روائی دا دروازہ بند کر دین گے۔ ایہہ سن کے آپ رضی اللہ عنہ اینا روئے کہ اوندھے ڈگ پئے تے اپنے دربان نوں بلوایا تے ابو مریم نوں کہیا کہ حدیث دوبارہ بیان کرو۔ اوہناں نے دوبارہ بیان کیتی تے امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنے دربان نوں کہیا سعد میں تینوں ایہہ ذمہ داری دینا واں کہ جدوں ک وئی حاجت مند آئے تے ایہنوں میرے کول لے آنا فیر اللہ تعالیٰ ایس دے حق وچ میری زبان اُتے جو فیصلہ چاہن گے اوہ کرن گے۔
حضرت امیر معاویہ دا مقام رسول اللہ دی نگاہ وچ:
امام بخاری رحمہ اللہ نے تاریخ کبیر وچ عبدالرحمان بن ابی عمیرہ مُزَنی رضی اللہ عنہ دے حوالے نال لکھیا اے کہ اللہ دے نبی ﷺ نے ارشاد فرمایا: اے اللہ، تو معاویہ نوں ہادی تے مہدی بنا ایہنوں وی ہدایت نصیب فرما تے ایس دے ذریعے دوجیاں نوں وی ہدایت عطا فرما۔ امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ نے مسند وچ حضرت عرباض رضی اللہ عنہ دے حوالے نال لکھیا اے کہ اللہ دے رسول ﷺ نے اللہ دے حضور امیر معاویہ رضی اللہ عنہ لئی دعا کردے ہوئے فرمایا: اے اللہ، معاویہ نوں کتاب تے حساب نوں علم عطا فرما تے ایہنوں عذاب توں محفوظ فرما۔ ایسے طرح دیگر کئی محدثین نے امیر معاویہ دے فضائل و مناقب اُتے کافی ساری حدیثاں ذکر فرمائیاں نیں۔
کلام اللہ دی کتابت:
ساری انسانیت دی تاصبح قیامت رہنمائی لئی بنیادی طور اُتے جس کتاب نوں اولیت حاصل اے اوہ قرآن کریم اے۔ ظاہر گل اے کہ جدوں ایس نوں لکھیا جاندا سی تے ایس لئی قابل اعتماد تے پڑھے لکھے اشخاص دا تقرر ہوندا چنانچہ دیگر محدثین وانگوں امام ہیثمی نے وی اپنی کتاب مجمع الزوائد وچ عبداللہ بن عمرو دے حوالے نال لکھیا اے کہ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ آپ ﷺ دی موجودگی وچ کلام اللہ شریف دی کتاب فرمایا کردے سن۔
قرآن کریم دی بسم اللہ:
تفسیر قرطبی اور روح المعانی وچ اے کہ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ فرماندے نیں، میں اللہ دے نبی ﷺ دی موجودگی وچ قرآن کریم نوں لکھیا کردا سی۔ آپ ﷺ نے مینوں فرمایا: اے معاویہ، دوات دی سیاہی ٹھیک رکھو، قلم نوں ٹیڑھا کرو، (بسم اللہ الرحمن الرحیم ) ’’ب‘‘کھڑی لکھو ’’س‘‘دے دندانے جدا رکھو، ’’م‘‘دے دائرے نوں اندھا نہ کرو (کھلا رکھو)، لفظ ’’اللہ‘‘خوب صورت لکھو، لفظ’’رحمٰن‘‘نوں دراز کر وتے لفظ’’رحیم‘‘عمدگی نال لکھو!
غزوات وچ شرکت:
علی بن برہان الدین حلبی نے سیرت حلبیہ وچ لکھیا کہ حضرت امیر معاویہ غزہ حنین وچ نبی اقدس ﷺ دے نال مل کے معرکہ لڑیا۔ اللہ دے نبی ﷺ نے آپ نوں اک سو اونٹ تے 40 اوقیہ چاندی وی عنایت فرمائی۔ فتح مکہ 8 ہجری رمضان وچ پیش آیا ایس دے بعد غزوہ طائف تے غزوہ حنین وچ امیر معاویہ رضی اللہ عنہ آپ دے ہمرکاب رہے۔
قاتلانہ حملہ:
امام ابن کثیر نے البدایہ وچ لکھیا اے کہ تن خارجہ عبدالرحمان ابن ملجم الکندی، برک بن عبداللہ تمیمی تے عمرو بن بکر تمیمی نے حرم کعبہ وچ بالترتیب حضرت علی، امیر معاویہ اور عمرو بن عاص دے قتل دامنصوبہ بنایا تے 17 رمضان 40 ہجری دی تاریخ متعین کیتی۔ ابن ملجم کوفہ آیا تے حضرت علی المرتضیٰ اُتے فجر دی نماز توں پہلے حملہ کیتا جس دی وجہ نال آپ جاں بر نہ ہو سکے تے 21 رمضان نوں شہادت دا جام نوش کر گئے۔ برک بن عبداللہ دمشق شام اپڑیا تے حضرت امیر معاویہ اُتے خنجر نال حملہ کیتا جس دی وجہ نال آپ شدید زخمی ہوئے۔ فتنہ دے سدباب لئی برک بن عبداللہ نوں قتل کر دتا گیا ایس دے بعد امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے اپنی نماز دے مقام اُتے حفاظتی انتظام کیتا جد کہ مصر وچ عمرو بن بکر وی اپنے طے شدہ منصوبے دے مطابق اپڑیا، اتفاقاً ایس دن حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ بیمار ہو گئے تے نماز لئی خارجہ بن حبیب رضی اللہ عنہ نوں گھلیا۔ خارجی نے خارجہ بن حبیب نوں عمرو بن عاص سمجھ کے شہید کر دتا۔
سلسلہ فتوحات:
آپ دی حکمت عملی تے جوانمردی دے بیسیوں واقعے کتب تاریخ وچ موجود نیں۔ اپنی مدبرانہ سیاسی سوچ تے حکمت عملی دی بدولت آپ نے تقریباً 64 لکھ مربع میل اُتے حکمرانی کیتی۔ کئی ملکاں دے ملک ، شہراں دے شہر، جزیریاں دے جزیرے، قلعاں دے قلعے تے علاقیاں دے علاقے آپ دے دور وچ فتح ہوئے تے اوتھے اسلامی ریاست نوں فروغ دتا گیا جنہاں وچ صرف کجھ ناں ایہہ نیں: بلادِ افریقہ، بلادِ سوڈان، قبرص، طرابلس، قیروان، جلولا، قرطاجنہ، قلعہ کمخ، قسطنطینیہ، جزیرہ ارواد، جزیرہ روڈس وغیرہ۔ باقی خراسان، ترکستان، کابل، بخارا، سمرقند، بلخ تے طبرستان وغیرہ اُتے معرکے جاری رہے۔
حضرت علی کا دوٹوک فیصلہ:
نہج البلاغۃ وچ اے کہ حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ فرماتے نیں کہ یقینا اسیں دونویں (میں تے حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ) دا رب اک (اللہ ای ) اے۔ ساڈا نبی (حضرت محمد ﷺ) اک اے۔ ساڈی اسلام دی دعوت اک ای اے نہ تے اسیں ایہناں اُتے اللہ تے ایمان لیان تے رسول ﷺ دی تصدیق کرن وچ اگے ودھے ہوئے آں تے نہ ای اوہ ساڈے توں ایس بارے اگے ودھے ہوئے نیں یعنی اسیں دونویں برابر آں۔ ساڈا اختلاف حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے ناحق خون (قتل) دے بارے اختلاف ہویا اے تے اسیں ایس توں بری آں۔
رعایا دی خبر گیری:
کسے وی حکمران لئی سب توں اہم گل رعایا دی خبر گیری تے ایہناں دی ضروریات نوں منظم طور اُتے پورا کرنا ہوندا اے۔ چنانچہ ابن عسا کر نے اپنی تاریخ وچ لکھیا اے کہ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ نے رعایا دی خبر گیری دا پورا نظام مقرر کیتا ہویا سی۔ ہر ہر قبیلے وچ اک بندے نوں متعین فرماندے جیہڑے قبیلے والیاں دے حالات تے ضروریات دی مکمل خبر گیری کردا۔ اوہ ہر دن اپنے قبیلے والے نال ایہہ سوال کردا کہ کیہ کوئی بچہ پیدا ہویا اے؟ قبیلے وچ کوئی نویں گل پیش آئی اے؟ قبیلے وچ کوئی مہمان آیا اے؟ تے جے مہمان آیا اے تے ایس دی ضروریات کیہ نیں؟ ایس دے بعد اوہ بندا سرکاری دفتر اپڑدا، بچے دا ناں تے دیگر کوائف اک رجسٹر وچ درج کردا تے ایہناں دی ضروریات دا مناسب انتظام کرن لئی وظیفہ مقرر کردا۔
نہروں تےچشمیاں دی منصوبہ بندی:
آپ دے دور وچ محکمہ آبپاشی اُتے وی خصوصی توجہ دتی گئی تے عوام دی سہولت دے پیش نظر نہری نظام دی بنیاد پائی گئی۔ چنانچہ عراق وچ نہر معقل(صحابی رسول حضرت معقل بن یساررضی اللہ عنہ نے اس دا افتتاح کیتا سی)مدینہ طیبہ وچ میدان احد دے نیڑے قناۃ معاویہ دے ناں توں نہر کھدوائی گئی۔ ایس طرح مدینہ طیبہ توں تقریباً 20 میل دور نشیبی علاقے وچ چوپایاں دی سہولت لئی اک بند بنوایا جس وچ بارش دا پانی جمع ہوندا تے مویشی ایس توں فائدہ چکدے۔
یونانی طب لئی خدمات:
شبلی نعمانی نے الانتقاد علی تمدن اسلامی وچ لکھیا اے کہ آپ رضی اللہ عنہ دے عہد وچ اک بندا ابن آثال ماہر لسانیات سی۔ ایس نے امیر معاویہ رضی اللہ عنہ دے حکم اُتے یونانی طب دی کتاباں نوں یونانی توں عربی زبان وچ منتقل کیتا تے ایس توں پہلے ایہہ گل کسے بندے نے نہیں کیتا سی۔
دیگر سماجی خدمات:
مختصر ایہہ کہ آپ نے کئی منصوبیاں نوں عملی جامہ پہنایا مثلاً
1۔ تجارت دے فروغ لئی آپ نے بیت المال توں بغیر نفع تے سود دے قرضے جاری کیتے تے ایس لئی بین الاقوامی معاہدے کیتے۔
2۔ انتظامیہ نوں منظم کیتا تے ایہنوں عدلیہ وچ مداخلت توں روکن دا حکم جاری کیتا۔
3۔ دمشق وچ سب توں پہلا اقامتی ہسپتال قائم کیتا۔
4۔ خانہ کعبہ دے پرانے غلافاں نوں اتار کے نواں غلاف چڑھان دا حکم نامہ جاری کیتا۔
5۔ سب توں پہلے اسلامی بحری فوج قائم کیتی۔
6۔ بحری جہاز دے کارخانے بنائے، عالمی سپر پاور رومی بحریہ نوں شکست دتی۔
7۔ ڈاک دا جدید مضبوط نظام قائم کیتا تے ڈاکخانہ دے نظام دی اصلاحات کیتیاں۔
8۔ سرکاری حکم نامے اُتے سرکاری مہر لان تے حکم دی اک کاپی سرکاری دفتراں وچ محفوظ رکھن دا طریقہ آپ دی ای ایجاد اے۔
9۔ قانون وانگوں طب تے علم الجراحت دی تعلیم دا وی خاطر خواہ انتظام کیتا۔
10۔ ایسے طرح فن خطاطی وچ خد دیوانی دے موجد آپ نیں۔
وفات تے جنازہ:
آخر کار اوہ ویلا آ گیا جس توں کسے ذی روح نوں چھٹکارہ نہیں۔ تاریخ خلیفہ ابن خیاط وچ اے کہ آپ دی وفات 22 رجب المرجب 60 ہجری نوں ہوئی۔ ضحاک بن قیس فہری رضی اللہ عنہ جیہڑے آپ دے معتمد خاص سن انتقال دے بعد مکان دے باہر تشریف لیائے تے فرمایا کہ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ سارے عرب لئی جائے پناہ سن ایہناں دے معاون و مددگار سن۔ اللہ تعالیٰ نے ایہناں دے ذریعے مسلماناں دی باہمی خانہ جنگی نوں ختم فرمایا تے بے شمار ملکاں نوں ایہناں دی سربراہی وچ اسلام دے زیر نگیں آئے فیر آپ دی وصیت دے مطابق آپ دے کفن وچ متبرکات نوں شامل کر لیا گیا۔ ایسے دن نماز ظہر دے بعد ضحاک بن قیس فہری نے دمشق دی جامع مسجد دے نیڑے آپ دا جنازہ پڑھایا تے آپ دے جسد مبارک نوں امام ذہبی دے بقول باب الجابیہ تے باب الصغیر (دمشق) دے وچکار دفن کر دتا گیا۔