زندگی کیہ اے؟

ایس دنیا والی زندگی دی حقیقت بس ایہہ وے کہ اوہ ناں اے کھیڈ تماشے تے سجاوٹ دا

تحریر: علی عبداللہ

زندگی کیہ اے؟ اک عام تے سادہ جہیا جواب ایہہ وے کہ غذا دی تلاش، نسل دی بڑھوتری تے اپنی بقا۔ پر کیہ ایہو زندگی اے تے واقعتا اینی سادہ وی اے؟
زندگی کیہ اے؟ جدوں وی ایس اُتے غور کرنا واں تے مینوں ہر من ہیسے دا افسانہ “Flute Dream” یاد آن لگدا اے۔
’’موت زندگی اے تے زندگی موت، ایہہ اک دوجے دی چاہت دی لافانی تے سنگ دل جدوجہد وچ ایس طرح گندھے ہوئے نیں کہ ایہو حرف آخر اے تے ایہو دنیا دا مطلب، اوتھوں اشارہ ملدا اے جیہڑا ساری پریشانی دا خاتمہ کر دیندا اے، ایتھوں اوہ سایہ جنم لیندا اے جیہڑی ساری خوشیاں تے خوبصورتی اُتے چھا جاندا اے تے اپنی تاریکی دی چادر ایس اُتے تان دیندا اے پر خوشی ایس تاریکی نال تے بھڑک کے خوبصورت تے توانائی نال ابھردی اے تے محبت ایس کالی رات وچ ہور زیادہ لشکارا ماردی اے۔‘‘
فیر سوچنا واں کہ زندگی جدوجہد دا ناں اے ایس نال اک ہور خیال ذہن دے کینوس اُتے ابھردا اے۔
Old man and the Sea
ہیمنگوے دا ایہہ بڈھا زندگی نوں جدوجہد دا ناں دیندا اے ناکامی ہوئے یا کامیابی… پر صرف جدوجہد… بدلے وچ ناکامی ملے تے ایس اُتے وی مطمئن ہو جائو پر اندر دی اواز کہندی اے نہیں! ایہہ سوال دا مکمل جواب نہیں۔ زندگی کیہ اے؟ فلسفی بحث کردا اے پر کسے نتیجے اُتے اپڑنا دشوار، شاعر دیوان لکھ ماردا اے پر ہر وار ایہنوں زندگی دا اک نواں روپ وکھائی دیندا اے، دانشور سوچ وچ مبتلا اے تے اک عام بندا ایہنوں پہچانے بغیر بس چلدا چلا جا رہیا اے۔ زندگی اک انج دا سراب اے جیہڑا اپنے ول مسلسل چلدے رہن اُتے مجبور کردا اے یا فیر زندگی کوئی ازمائش اے جس اُتے پورا اترن نوں ہر انسان اپنی کوشش وچ لگیا ہویا اے؟
اک وار فیر سوچ دی لہر ذہن وچ آندی اے تے میرے ایس سوال دے جواب وچ چارلی چپلن دی گل یاد آن لگدی اے ایس نے کہیا سی کہ ’’زندگی دا مطلب ‘‘ چارلی چپلن اے، یعنی اپنے آپ نوں ترقی دینا، اپنی ساری خوبیاں تے صلاحیتاں دی شناخت کرنا، ایہہ گل کجھ مناسب لگی پر مکمل جواب ایہہ وی نہیں۔ آخر ایہہ زندگی ہے کیہ؟
ایتھے اک شاعر نے کہیا سی، زندگی اے یا کوئی طوفان ، یعنی زندگی نوں طوفان نال مماثلت دتی جا سکدی اے۔ طوفان جدوں آندا اے تے فیر اوہ کجھ لحاظ نہیں کردا۔ امیر و غریب، معصوم و گناہ گار، عام و خاص ، بچہ ہوئے یا جوان، طوفان ہر کسے نوں اپنی لپیٹ وچ لے کے اڑا لے جاندا اے۔ انج زندگی وی اکجھ انج دی ای اے۔ ہر بدلدا روپ انسان دی خاہش، خواب، جستجو تے جدوجہد نوں بے پھل کر سکدا اے تے انسان ہتھ ملدا رہ جاندا اے۔
آخر ایہہ زندگی کس شے دا ناں اے؟ ذہن اُتے زور پائواں تے فیر ’’روڈ ٹومکہ ‘‘ دا اک اقتباس یاد آن لگدا اے جس وچ علامہ اسد نے لکھیا سی، کیہ کوئی بندا واقعی اپنی زندگی دا مفہوم جیتے جی سمجھ سکدا اے؟ یقینا اسیں جاننے آں کہ اپنی زندگیاں دے فلاں فلاں دور وچ ساڈے نال کیہ حالات پیش آئے تے کدی کدی اسیں ایس دی وجہ وی جاننے آں، پر ساڈی منزل … ساڈی قسمت… دا سراغ اینی آسانی نال نہیں لگدا، کیوں جے قسمت ساڈے اندر حرکت پذیر تے سانوں حرکت دلوان والی سب شیواں، ماضی تے مستقبل دا مجموعی اے تاں ایہہ ساڈے سفر دے اختتام اُتے ای آپ نوں آشکار کردی اے تے جدوں تیکر اسیں رستے اُتے سفر کردے رہنے آں، ایہہ غلط یا جزوی طور اُتے ای سمجھ وچ آندی اے۔ مطلب زندگی وچ ای زندگی دا مفہوم مکمل سمجھنا ممکن نہیں؟ مفہوم پتہ نہ ہوئے تے فیر سفر، جستجو تے جدوجہد مبہم ہو جاندی اے۔
ایہہ سوال ہن مینوں مزید کشمکش وچ مبتلا کردا چلا جا رہیا اے کجھ لوک زندگی نوں سزا سمجھدے نیں، زندگی جدوں ایہناں نوں تھکاندی اے ایہناں دے خواب کھوندی اے تے ایہناں نوں بے بس کر دیندی اے تے اوہ بے ساختہ کہندے نیں، “زندگی جبر مسلسل کی طرح کاٹی ہے، جانے کس جرم کی پائی ہے سزا کچھ یاد نہیں”-
پر سز کس گل دی؟ خواب پلکاں اُتے سجان دی ، خواہشاں دل وچ وسان دی یا فیر بہادر بن کے ایس دا ساہمنے کرن دا دعویٰ کرن دی؟ نہیں سزا بلاوجہ نہیں دتی جاندی۔ دارالعمل، دارالجزا عموماً نہیں بنیا کردا۔
خیالات دا دریا، الفاط دے بند نوں مسلسل توڑدا چلا جا رہیا اے۔ لفظ انج کھلر رہے نیں کہ ایہناں نوں سمیٹنا دشوار، ہن سوال کجھ سمجھ آن لگیا اے۔ زندگی سفر ہوئے یا طوفان یا کہ آزمائش، یقینا اوہ کسے دی تخلیق کردہ اے، عام رواج ایہہ وے کہ جدوں کجھ بنایا جاندا اے تے ایس دا تعارفی طریقہ کار یعنی کتابچہ نال رکھیا جاندا اے جس اُتے ایس دی ساری تفصیلات، اوہ کیہ اے تے کس طرح استعمال کیتی جائے تے ایس دے ممکنہ خطرات دے بارے آگاہی درج ہوندی اے۔ ہن زندگی جدوں تخلیق ہوئی تے لازماً ایس دا وی کجھ نہ کجھ تعارف تے طریقہ کار لازمی موجود ہونا چاہیدا اے۔ ایہہ سوچدے ای میں بلاترود اک لازوال کتاب ول متوجہ ہویا تاں جے ایس وچ ویکھ سکاں کہ آخر ایہہ زندگی ہے کیہ؟ چونکہ جیہڑی شے جس نے تخلیق کیتی اوہ ای ایس دا طریقہ کار دسدا اے۔ جویں کسے انجینئر دی تخلیق دے بارے کوئی شاعر ایس داطریقہ کار نہیں واضح کر سکدا ایسے طرح زندگی دے بارے جانن لئی ایسے ول رجوع کرنا ہوئے گا جس نے ایہہ تخلیق کیتی تے فیر اپنے خاص تربیت یافتہ استاد وی نامزد کر دتے تاں جے ہر عام و خاص ایہنوں سمجھ سکے۔تاں جدوں ایس لازوال ضابطہ حیات نوں کھولیا، ویکھیاتے پڑھیا تے زندگی دے بارے پہلی تعریف ایہہ ساہمنے آئی:
خوب سمجھ لوئو کہ ایس دنیا والی زندگی دی حقیقت بس ایہہ وے کہ اوہ ناں اے کھیڈ کود دا ظاہرہ سجاوٹ دا، تہاڈے اک دوجے اُتے فخر جتان دا، تے مال تے اولاد وچ اک دوجے توں ودھن دی کوشش کرن دا۔ ہن زندگی دی حقیقت سمجھ آن لگی سی۔ میں مزید کھوجن دا فیصلہ کیتا کہ ایہنوں تخلیق کرن والا مزید کجھ تشریح کردا اے یا نہیں۔ ایسے کھوج وچ اک ہور صفحہ میرے ساہمنے عیاں ہویا جس اُتے لکھیا سی جس نے موت تے زندگی ایس لئی پیدا کیتی تاں جے اوہ تہانوں ازمائے کہ تہاڈے وچوں کیہڑا عمل وچ زیادہ بہتر اے۔
یعنی زندگی ازمائش دی اک صورت اے پر کیوں؟ ایہنوں جانن لئی زمانیاں پہلے آدم و ابلیس دی داستان حقیقی تے ابلیس دا حسد جاننا ہوئے گا۔ بس اینا ای پڑھیا سی کہ ہمت جواب دے گئی تے دل لرز اٹھیا۔ سو ایس لازوال ضابطہ حیات نوں بند کر کے اٹھیا ای سی کہ اچانک شاعر مشرق دی اواز گونجی:
بتاؤں تجھ کو مسلماں کی زندگی کیا ہے
یہ ہے نہایتِ اندیشہ و کمالِ جْنوں
مزید دی ہن ہمت نہیں رہی۔ زندگی کیہ اے؟ ہن ایہہ سوال مبہم نہیں رہیا، ہاں پر ایہنوں مزید سوچنا تے قلم سڑ جاندا تے صفحہ راکھ ہو جاندا، البتہ اک گل خوب سمجھ آئی کہ زندگی اک دلچسپ سفر اے پر جائے قیام نہیں۔