خواتین دا عالمی دن

اسلام تے مشرقی تہذیب

مولانا محمد الیاس گھمن

اللہ تعالیٰ ساڈے معاشرے دی حفاظت فرمائے۔ 8 مارچ نوں پوری دنیا وچ خواتین دا عالمی دن منایا جاندا اے، ایس حوالے نال ساڈے کول اک عجیب بحث چھڑی ہوئی اے، ایس وچ کجھ خواتین انج دیاں نیں جیہڑی ایس دن ’’عورت مارچ ‘‘ دے ناں توں ریلی کڈدیاں نیں تے ایس وچ مختلف قسم دے بینرز تے پلے کارڈ وغیرہ چکدیاں نیں کجھ درج ذیل نعرہ لکھے ہوندے نیں:
اللہ تعالیٰ ہمارے معاشرے کی حفاظت فرمائے۔ 8 مارچ کودنیا بھر میں خواتین کا عالمی دن منایا جاتا ہے، اس حوالے سے ہمارے ہاں ایک عجیب بحث چھڑی ہوئی ہے، اس میں چند خواتین ایسی ہیں جو اس دن ’’عورت مارچ‘‘کے نام سے ریلی نکالتی ہیں اور اس میں مختلف قسم کے بینرز اور پلے کارڈ وغیرہ اٹھاتی ہیں جن پرچند درج ذیل نعرہ لکھے ہوتے ہیں:
میرا جسم میری مرضی
اگر دوپٹہ اتنا پسند ہے تو آنکھوں پہ باندھ لو
عورت بچہ پیدا کرنے کی مشین نہیں ہے
Divorced and Happy یعنی طلاق یافتہ لیکن خوش
اپنا کھانا خود گرم کرو
ایہہ نعرے ایہناں مارچ کرن والی خواتین دے خیالات،جذبات تے احساسات دی ترجمانی کردے نیں۔
جمہوری ملکاں وچ احتجا ج دا حق :
اس حوالے نال ایہہ گل کیتی جاندی اے کہ جمہوری ملکاں وچ احتجاج دا حق چونکہ ہر کسے نوں ہوندا اے ایسے لئی اوہ ملک جیہڑی جمہوری نظام دے تحت چل رہے نیں اوتھے دی خواتین نوں حق حاصل اے کہ اوہ احتجاج تے مارچ کرن۔
احتجاج کدوں کیتا جائے؟
ایہہ گل درست اے کہ جمہوری ملکاں وچ احتجاج دا حق ہوندا اے پر ایہہ حقیقت وی نظر انداز نہ کرن کہ احتجاج دا حق اودوں بن دا اے جدوں قانونی چارہ جوئی دے مراحل نوں طے کر لیا جائے مثلاً کدھرے دنگا فساد ہو جائے یا کوئی قتل ہو جائے تے پہلے قانون تے عدالت دا دروازہ کھٹکانا چاہیدا اے تے انصاف منگنا چاہیدا اے۔ جے انصاف نہ ملے یا ایس ملن وچ دیر ہوئے یا سرے توں ایس دی توقع ای نہ ہوئے تے ہن احتجاج کرو تہاڈا حق اے۔
احتجاج دا غلط طریقہ:
پر جے کوئی بندا دنگا فساد دے بعد قانون نافذ کرن والے اداریاں وچ مقدمہ درج وی نہ کرائے، عدالت وچ انصاف دے حصول دی کوشش وی نہ کرے تے قانونی چارہ جوئی وی نہ کرے بلکہ احتجاج دے ناں اُتے سڑکاں نوں بلاک کر لوے تے اوہ اپنے ملک دے قوانین توں واقف ای نہیں تے احتجاج دے طریقہ کار توں وی بے خبر اے۔
احتجاج دا صحیح طریقہ:
آزاد جمہوری ریاستاں وچ ہر قوم نوں اپنے حقوق دے حصول دا آئینی حق ہوندا اے۔ ساڈ ے ملک وچ وی احتجاج ہوندا اے، لوک اپنے سیاسی، مذہبی تے سماجی حقوق دے حصول لئی احتجاج کردے نیں، دھرنے دیندے نیں پر ساڈے سمجھ دار سیاسی، مذہبی تے سماجی رہنما ایس احتجاج دی آڑ وچ ملک دی نظریاتی تے جغرافیائی اساس نوں پامال نہیں کردے۔ جلائو گھیرائو والا احتجاج نہیں کردے، سرکاری تے غیر سرکاری املاک نوں نقصان نہیں اپڑاندے، ٹریفک نوں جام نہیں کردے، قانون دے دائرے وچ رہ کے احتجاج کردے نیں۔
خواتین دے حقوق تے عدالتاں:
جتھوں تیکر گل کیتی جائے خواتین دے حقوق دی تے تسیں ایس بارے تھانے کچہریاں توں لے کے اعلیٰ عدالتاں تیکر دے فیصلہ جات نوں ویکھ لوئو تے تہانوں ایہہ فیصلہ کرن وچ مشکل نہیں ہوئے گی کہ ساڈے قانون نافذ کرن والے ادارے تے عدالتاں عورت نوں ترجیحی بنیاداں اُتے حقوق فراہم کردیاں نیں۔ ہجے حال ای وچ وطن عزیز وچ ایہہ قانون پاس ہویا اے کہ جیہڑا بندا عورتاں دے نال ریپ (جنسی زیادتی )) وچ ملوث پایا گیا ایہنوں سر عام پھانسی ہوئے گی۔ افسوس کہ ایس موقعے اُتے خواتین دے حقوق دی گل کرن والی نام نہاد تنظیماں نے کوئی خیر دا کلمہ زبان توں نہیں کڈیا تے ایس فیصلے دا خیر مقدم نہیں کیتا۔
ایہہ احتجا ج کس
دے خلاف اے؟
سوال ایہہ وے کہ جدوں حقوق دا حصول قانونی طریقے نال پورا ہو رہیا اے تے فیر احتجاج دا کیہ جواز باقی رہندا اے؟ تے جے قانونی طریقے نال حقوق دا حصول نہیں ہو رہیا تے احتجاج اداریاں تے عدالتاں دے خلاف ہونا چاہیدا اے۔
احتجاج دا ایجنڈا:
پر اسیں ویکھنے آں کہ حقوق دے حصول دے باوجود وی احتجاج ہو رہیا اے اک منظم سازش دے تحت مسلم ریاستاں دی نظریاتی اساس دے خلاف ہو رہیا اے تے ایس احتجاج وچ نام نہاد ’’آزادی ‘‘ دی بھیک وی مسلم دشمن مغربی دنیا توں منگی جا رہی اے جنہاں دی اکھاں وچ اسلامی ریاست کنڈے وانگوں چبدی اے۔ اسیں ایہہ کہن وچ حق بجانب آں کہ ایس مارچ دے پچھے اوہ بین الاقوامی ایجنڈا کار فرما اے جیہڑا مسلم ریاست دی نظریاتی اساس نوں ختم کرن لئی بنایا گیا اے تے ایس ایجنڈے نوں پورا کرن لئی کجھ خواتین نوں دانستہ یا نادانستہ طور اُتے استعمال کیتا جا رہیا اے۔
میرا جسم میری مرضی:
ایہہ نعرہ مبہم تے غیر واضع نعرہ اے کیوں جے ایس وچ ’’جسم ‘‘ دی حدود متعین نہیں تے ’’مرضی‘‘ دا دائرہ وی غیر متعین اے۔ ہن لوڑ پیش آندی اے کہ اسیں نعرے دی مراد سمجھن لئی ایہناں نعرہ لان والیاں دے کردار نوں ویکھیے۔
نعرہ لگان والیاں کون نیں؟
اس حوالے نال جدوں اسیں ویکھنے آں تے نظر آندا اے کہ ایہہ نعرہ لان والی کسے چنگے، شریف، پڑھے لکھے، تعلیم یافتہ تے مہذب خاندان دی تعلیم یافتہ تے تربیت یافتہ کُڑیاں ہر گز نہیں بلکہ کجھ خانداناں دیاں وگڑی ہوئی تہذیب دی باقیات نیں، جتھے عفت، پاکدامنی، عزت، ناموس، شرم ، حیاء، وقار تہذیب تے انسانیت سب بے معنی الفاظ شمار کیتے جاندے نیں۔
غیرت مند قارئین نال سوال:
میں اپنے غیر مند قارئین نال مخاطب آں کہ فرض کرو تہاڈی بھین، بیوی تے دھی وچوں کوئی تہاڈے ساہمنے ایہو نعرہ لائے ایس ویلے تسیں کیہ محسوس کرو گے؟ تسیں ایس دی تربیت کردے ویلے ایس دے سارے منفی پہلوئواں دی تردید کرو گے یا نہیں؟ جے جواب ہاں وچ اے تے مسئلہ حل ہو گیا کیوں جے حدیث پاک وچ آندا اے: استفت قلبک ، پہلے اپنے دل توں پچھ لوئو۔
عورت دی آزادی
یا عورت تیکر آزادی:
ایہہ نعرہ غیر اسلامی تہذیب وچ ڈھلی ہوئی کجھ نا سمجھ عورتاں دا واویلا اے جس دے پچھے مغربی دنیا دا مذموم مقصد کار فرما اے کہ اہل اسلام وچ بے حیائی ودھا دتی جائے، ایہناں دے گھریلو اسلامی نظام زندگی دے حلیے نوں بوہت بُری حد تیکر وگاڑ دتا جائے۔ گھر وچ عزت نال زندگی لنگھان والی عورت نوں آزادی دا لالچ تے جھانسا دے کے عورت تیکر آزادی دے مقصد نوں پورا کرنا آسان بنا دتا جائے۔
دوپٹہ پسند ہے
تو آنکھوں پہ باندھ لو:
عورت مارچ وچ جیہڑی نظریات عام کرن دی مذموم کوشش کیتی جاندی اے ایہناں وچوں اک ایہہ وی اے کہ ’’دوپٹہ اتنا پسند ہے تو آنکھوں پہ باندھ لو‘‘ ایہہ نعرہ ساڈے ایس موقف تے مدعیٰ دی دلیل اے کہ عورت مارچ نوں مغربی دنیا نے اپنے مقصد دے حصول لئی اسلامی ریاستاں وچ متعارف کرانا شروع کیتا اے۔ کیوں جے مسلمان عورت دی شناخت تے پہچان ای حیا تے عفت اے۔ ایسے حیا وچ سر نوں دوپٹے نال کجنا وی شامل اے۔
تعلق ہے میرا اس قوم سے جس قوم کی بیٹی
خریدے جب کوئی گڑیا دوپٹہ ساتھ لیتی ہے
شریعت اسلامیہ دی تعلیمات دی روشنی وچ عورت دا اک تقدس اے، جس وچ ایس دی خوبصورت رکھی گئی اے، عورت لئی حجاب تے دوپٹہ جتھے اسلامی اقدار وچ شامل اے اوتھے ایہہ مشرقی تہذیب تے روایات دی علامت وی اے۔ مغربی روایات تے غیر اسلامی اقدار وچ عورت نوں بے لباس یا نیم بے لباس کر دتا گیا اے جد کہ ساڈی مشرقی روایات تے اسلامی اقدار وچ عورت سر یا پا حیا دی اک کامل تصویر اے ایس دے سر توں دوپٹہ تے ایس ویلے وی نہیں اتریا جدوں کربلا دے سخت ترین جنگی معرکے وچ خواتین تنہا ہو چکیاں سن ایس ویلے وی خاندان نبوت نے سر کج کے رکھن دی عملی تعلیم دتی اے۔ افسوس کہ نبی علیہ الصلوٰۃ و السلام دی ازواج مطہرات تے آپ ﷺ دیاں دھیاں دی نام لیوا مسلم کنیزاں دوپٹیاں نوں اپنے اُتے ظلم سمجھن لگیاں نیں۔ ایس موقعے اُتے مینوں اکبر الہ آبادی مرحوم دا اک شعر یاد آ رہیا اے۔
بے پردہ کل نظر جو آئیں چند بیبیاں
اکبر زمیں میں غیرت قومی سے گڑھ گیا
پوچھا جو ان سے آپ کا پردہ وہ کیا ہوا؟
کہنے لگیں کہ عقل پہ مردوں کی پڑ گیا
المختصر!ایہہ کہ دوپٹہ عورت دی اسلامی تہذیب تے مشرقی روایت اے جنہوں سر اُتے عزت دا تاج سمجھ کے پایا جاندا اے، بوجھ سمجھ کے اتاریا نہیں جاندا۔
’’عورت بچہ پیدا
کرنے کی مشین نہیں:‘‘
ایہہ وے بد اخلاقی تے بد زبانی دا اوہ نمونہ جیہڑا عورت مارچ وچ شریک خواتین بڑے جوش و جذبے نال پیش کردیاں نیں، اسلامی ریاست دا ہر غیرت مند مسلمان فرد ایس گھٹیا سوچ تے بے ہودہ الفاظ دی بوہت سخت مذمت کردا اے۔ جے تسیں غیرت مند، تعلیم یافتہ تے تربیت یافتہ خاندان نال تعلق رکھدے او تے کیہ تہاڈے ساہمنے تہاڈی بھین، دھی انج دی گل کر سکدی اے؟ نہیں تے ہر گز نہیں۔ کیوں جے تہاڈی بھین دھی اپنی گلاں تے کماں دی حدود توں واقف اے، اوہ مر جائے گی پر انج دی ے ہودہ گل تہاڈے نال نہ کر سکے گی۔ ایس دے برخلاف جیہڑی خاتون دے لبادے وچ اپنے آپ نوں پیش کر کے انج دی بے ہودہ گلاں سڑکاں اُتے احتجاج کارڈ چک کے کہہ رہی ہوئے تے ایس بارے تہانوں فیصلہ کرن وچ پریشانی نہیں ہونی چاہیدی کہ ایہہ خواتین شرم و حیا توں عاری تے بے ہودگی وچ ملوث نیں جنہاں دیاں گلاں نال بے ہودگی دی بدبو تے بے حیائی دی گھن آندی اے۔
بالاں دی پیدائش دا
اسلامی نظریہ:
حضرت معقل بن یسار رضی اللہ عنہ توں مروی اے کہ نبی کریم ﷺ دے کول اک بندا آیا تے عرض کیتی: مینوں اک وڈے خاندان والی خوبصورت عورت مل رہی اے پر اوہ (بانجھ اے) بچے پیدا نہیں کر سکدی۔ کیہ میں ایس نال شادی کر لواں؟ آپ ﷺ نے فرمایا کہ نہیں! ایس نال شادی نہ کرو، اوہ بندا کجھ عرصے بعد فیر حاضر خدمت ہویا تے آکے اوہ ای گل دہرائی جیہڑی ایس نے پہلی وار کہیا سی۔ آپ ﷺ نے ایس توں روک دتا کہ انج دی عورت جیہڑی بانجھ اے ایس نال شادی نہ کرو۔ فیر اوہ بندا تیجی وار آیا تے اوہ گل کہی جیہڑی پہلے دو وار کہہ چکیا سی۔ آپ ﷺ نے فرمایا: تسیں لوک انج دیاں عورتاں نال نکاح کرو جیہڑی اپنے شوہراں نال محبت کرن والیاں ہون تے زیادہ بچے پیدا کرن والیاں ہون ( ایس دا پتہ عورت دے خاندان تے گھراندے نال چلدا اے) آپ ﷺ نے فرمایا: میں تہاڈی تعداد دی وجہ نال باقی امتاں اُتے فخر کراں گا۔ (سنن ابی داؤد، الرقم:2052)
طلاق یافتہ پر خوش:
ایہہ وی خواتین مارچ وچ لگن والا اک نعرہ اے۔ ایس نعرے وچ لُکے ایہناں غیر فطری حقائق نوں سمجھن دی کوشش کرو۔ کس طرح نال غیر شعوری طور اُتے ایہہ زہر خواتین دے ذہناں وچ اتاریا جا رہیا اے کہ آزادی دی زندگی لنگھائو۔ اپنے جسماں نوں اپنی مرضی دے مطابق استعمال کرو، دوپٹہ تے حجاب والی اسلامی تہذیب توں جان چھڑا کے جینا سکھو تے جے تہاڈی بے ہودہ عادتاں توں تنگ آ کے تہانوں شوہر طلاق دے دیو تے ایس وچ پریشان ہون دی کوئی لوڑ نہیں، طلاق ہو گئی تے کوئی گل نہیں،خوش رہو۔
طلاق وچ جرم کس دا ہوندا اے؟
طلاق؛ مرد دے جذباتی پن دا عملی مظاہرہ یا عورت دی نادانی تے حماقت دا نتیجہ اے؟ مرد اپنی رفیقہ حیات نوں آپ ہمیشہ لئی چھڈ دیندا اے یا عورت انج دے حالات پیدا کر دیندی اے جس دا انجام طلاق ہوندی اے؟ آسان لفظاں وچ انج سمجھ لوئو کہ مرد طلاق دیندا اے یا عورت طلاق لیندی اے؟ ایس دا جواب ہر علاقے، قوم، قبیلے، خاندان تے معاشرے وچ مختلف ہو سکدا اے، دونویں آراء مشاہدات دی روشنی وچ ٹھیک نیں۔
طلاق اللہ دے ہاں مبغوض اے:
نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: حلال کردہ شیواں وچوں اللہ تعالیٰ دے ہاں سب توں ناپسندیدہ شے ’’طلاق‘‘ اے۔
پتہ چلیا کہ طلاق اُتے خوشی ہونا تے خوشی منانا شیطان تے ایس دے چیلیاں دا کم اے، آپ سوچو! جیہڑا کم اللہ دے ہاں مبغوض تے ناپسندیدہ ہوئے ایس اُتے خوشی کنج منائی جا سکدی اے؟
’’اپنا کھانا خود گرم کرو:‘‘
خواتین مارچ وچ شریک عورتاں دا اک پسندیدہ نعرہ ایہہ وی ہوندااے کہ اپنا کھانا خود گرم کرو۔ سوچن والی گل اے کیہ کدی غیرت مند مرد نے اپنی عورت نوں ایہہ کہیا اے کہ میرے اُتے تیری کوئی ذمہ داری نہیں، جائو ! آپ کمائو، اپنی رہائش دا آپ بندوبست کرو، اپنی خوراک دا بندوبست آپ کرو، اپنے اخراجرات آپ ای پورے کرو۔ میں تیرا شوہر آں تیرا ملازم نہیں کہ تینوں کما کے دیواں، تیری رہائش دا بندوبست کراں، تیری بیماریاں دا علاج کرائواں، تیرے اخراجات دا بوجھ چکاں۔
ذرا سوچو!اک بندا 12 گھنٹے کم کاج کر کے گھر والیاں خاص طور تے بیوی دی ضروریات نوں پورا کرن لئی محنت مزدوری کرے۔ پورے دن دا تھکیا ہاریا جدوں گھر اپڑے تے اپنی بیوی نوں آکھے : کھانا دیو! جواب وچ بیوی آکھے کہ اٹھو، اپنا کھانا خود گرم کرو۔ کیہ ایہہ اشتعال دلوان والی گل نہیں ہوئے گی؟ ایہہ انداز شوہر دے دل نوں لبھان والا اے یا گرمان والا اے۔ عدم تحمل تے عدم برداشت دے ایس دور وچ ایس نال میاں بیوی دا باہمی تعلق چنگے انداز وچ اگے ودھے گا یا ایس وچ دراڑاں پیدا ہون گیاں تے جے ایہہ معمول بن جائے تے کیہ نوبت جدائی تیکر نہیں اپڑے گی؟
بہترین عورت اوہ اے:
حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ توں مروی اے کہ رسول اللہ ﷺ توں پچھیا گیا کہ بہترین عورت کون اے؟ آپ ﷺ نے فرمایا: جدوں ایس دا شوہر ایس نوں ویکھے تے ایہہ ایس نوں خوش کر دیوے تے جدوں ایس دا شوہر ایس نوں کسے گل دا حکم دیوے تے اوہ فرمانبرداری کرے تے جیہڑی شیواں ایس دے شوہر نوں ناپسند ہون ایہناں شیواں وچ اپنی جان و مال توں شہر دی مخالفت نہ کرے۔ بلکہ شوہر دی اطاعت و فرمانبرداری دا تے ایتھوں تیکر حکم اے کہ اللہ دے رسول ﷺ نے فرمایا: جے میں اللہ دے علاوہ کسے ہور دے سجدہ کرن دی اجازت دیندا تے بیوی نوں حکم دیندا کہ اوہ اپنے شوہر نوں سجدہ کرے۔ (سنن النسائی، الرقم:3231)
خواتین ناشکری توں بچن:
حضرت عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہما توں روایت اے کہ نبی کریم ﷺ نے فرمایا: مینوں اگ وکھائی گئی جس وچ اکثریت انج دیاں عورتاں دی سی جیہڑی کفر کردیاں سن۔ آپ ﷺ توں پچھیا گیا کہ ایس کفر توں مراد اللہ دے بارے کفر کرنا اے؟ آپ ﷺ نے فرمایا: نہیں بلکہ ایتھے کفر دا معنی ناشکری دا اے یعنی جیہڑی عورتاں اپنے شوہراں دی ناشکری کردیاں نیں تے شوہراں دے احسانات دی ناشکری کردیاں نیں۔ آپ ﷺ نے فرمایا: جے تسیں ایہناں عورتاں وچوں کسے دے نال ساری عمر چنگا برتائو کردے رہو فیر اوہ عورت اپنے مزاج دے خلاف تہاڈے اندر کوئی گل ویکھ لوے تے کہن لگدی اے کہ میں تہاڈے اندر کدی کوئی بھلائی تے خیر نہیں ویکھی۔(صحیح البخاری، الرقم: 29)
مسلمان عورت دی
چند قرآنی صفات:
اللہ تبارک و تعالیٰ نے بہتر تے نیک عورتاں دے اوصاف دا تذکرہ کردے ہوئے ارشاد فرمایا: اوہ مسلمان عورتاں ایمان والیاں ہون گیاں، فرمانبردار ہون گیاں ، اللہ تعالیٰ توں توبہ کرن والیاں ہون گیاں، عبادت کرن والیاں ہون گیاں، روزہ رکھن والیاں ہون گیاں۔(سورۃ التحریم، رقم الآیۃ: 5)
نعریاں دے مقصد
نوں سمجھنا ضروری اے:
تاریخ اُتے نظر رکھن والے بخوبی جان دے نیں کہ اہل اسلام دے تیجے خلیفہ سیدنا عثمان رضی اللہ عنہ نوں روضہ نبوی علی صاحبہا الف الف تحیۃ و سلام دے پہلو وچ جدوں شہید کر دتا گیا تے ایس ویلے مدینہ طیبہ دے حالات کس قدر نازک موڑ اُتے سن، خون مسلم تے ایس دے وجود دی بے وقعتی انتہا نوں اپڑ چکی سی، قاتلین عثمان دی بے رحمی، وحشیانہ پن تے یلغار پورے زورا ں اُتے سی۔ مسلماناں دے خلاف نفرت دی اگ ماحول نوں جھلسا رہی سی، حالات انتہائی ناساز گار، پیچیدہ تے بوہت دشوار سن، انج دے حالات وچ حرمت مسلم اُتے نازک تے حساس عنوان اُتے بطور خلیفہ خطبہ دینا حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ جہے جری تے شجاع انسان دا ای کم اے۔حضرت علی المرتضیٰ کرم اللہ وجہہ حکمت و تدبر تے شجاعت و عزیمت دے حسین امتزاج دے نال چلاندے رہے، جدوں مدینہ طیبہ وچ سیاسی و عسکری، انتظامی و تربیتی نظام دا چلانا بوہت مشکل ہو گیا تے آپ رضی اللہ عنہ دے مرکز خلافت کوفہ منتقل کر دتا تاں جے مدینہ طیبہ دی حرمت تے تقدس نوں پامال کرن والیاں نوں ایس دا موقع ای نہ ملے۔ مزید ایہہ کہ جغرافیائی طور اُتے انتظامی و ثقافتی مصلحت دا تقاضا وی ایہو سی کہ مرکز خلافت کوفہ نوں بنایا جائے کیوں جے کوفہ انج دی تھاں اُتے سی جیہڑا عرب، فارس، یمن، ہند، عراق تے شام دے لوکاں دی باہمی تجارتی گزرگاہ سی، مزید ایہہ تھاں علم و ادب، زبان و بیان، داستان و تاریخ نویسی، شعر و سخن تے علم انساب دے حوالے نال وی مرکزیت رکھدی سی۔ ایسے زمانے وچ فتنہ خوارج دا ظہور ہویا جس دے مزاج وچ غلو ، تشدد تے نفرت بھری ہوئی سی، ایسے فرقہ نے کجھ بغض علی دی بنیاد اُتے لا حکم الا اللہ دا نعرہ اُچا کیتا، یعنی حکم صرف اللہ دا چلے گا، ایس اُتے آپ کرم اللہ وجہہ نے نہایت حکیمانہ فراست تے ایمان بصیرت دے نال فرمایا: ھذہ کلمۃ حق یراد بھا الباطل۔درست گل کہہ کے مطلب غلط بیان کیتا جا رہیا اے۔
ایس طرح دے مارچ آزاد مسلم ریاستاں دے حکمراناں دے سیاسی تدبر دا امتحان ہویا کردے نیں ۔ ایس لئی نہایت غورو خوض تے باہمی سنجیدہ مشورے دی لوڑ اے تاں جے اوہ فیصلے کیتے جا سکن جس نال ملک دی اسلامی نظریاتی حیثیت باقی رہوے تے داخلی فتنیاں نال حکمت عملی نال نمبڑیا جا سکے۔