3000 سالہ قدیمی تہوار نوروز

نوروزفارسی زبان دا لفظ اے تے ایس دا مطلب ’’نواں دن‘‘اے

تحریر و تحقیق: شبیر احمد شگری

نوروز بہار دا ان اے تے بہار دے آغاز دی علامت اے۔ ایرانی کلینڈر دے پہلے مہینے فروردین دا ایہہ پہلا دن ہوندا اے۔ ایہہ عموماً 21 مارچ یا کدی 20 مارچ نوں وی منایا جاندا اے۔ ہر قوم تے ملت کسے اہم واقعے یا حادثے نوں بعنوان آغاز سال قرار دیندے نیں، تے ایس اُتے خوشی دا اظہار کردے نیں، مثال دے طور اُتے عیسائی حضرت عیسیٰ دی پیدائش دے دن نوں سال دا آغاز قرار دیندے نیں، مسلمان ہجرت پیامبر اسلام ﷺ نوں آغاز اسلامی سال قرار دیندے نیں، ایرانی شمسی نظام یعنی مین دا سورج دے گرد چکر مکمل ہون نوں سال دا آغاز شمار کردے نیں، ایرانی ایس آغاز نوں ثقافتی دن سمجھ کے مناندے نیں تے ایہہ دن فقط ایران تیکر محدود نہیں بلکہ فارسی زبان جتھے جتھے بولی جاندی اے اوتھے ایس دے اثرات زیادہ واضح نظر آندے نیں۔ اگرچے ایہہ تہوار ایران توں مخصوص اے پر اج دنیا دے بوہت سارے ملکاں وچ منایا جاندا اے جویں تاجیکستان، افغانستان، آذربائیجان، ہندوستان تے پاکستان دے شمالی علاقے دے لوک ایس نوں تہوار دے طور اُتے مناندے نیں۔ پرانے زمانے توں ایہہ عوامی جشن غیر سیاسی ہون دی وجہ نال اک عام عوامی جشن وچ تبدیل ہو گیا تے ہولی ہولی انج دے جشن وچ تبدیل ہو گیا کہ حکومتاں نے وی رسمی تقریب دے طور اُتے ایس جشن نوں منتخب کر لیا اے۔ ایرانی قوم عید نو روز نوں سال دے سب توں وڈے تہوار دے طور اُتے مناندی اے۔ نواں سال شروع ہون توں پہلے ای لوک اپنے گھراں دی صفائی شروع کر دیندے نیں جنہوں ،خانہ تکونی، دا ناں دتا جاندا اے۔ ایس موقعے اُتے لوک ہر نویں شے خریدن دی کوشش کردے نیں۔
جدوں تحویل آفتاب دا ویلا وچکار ہو جاندا اے تے ایہہ دعا پڑھی جاندی اے۔
یَا اَللّٰہُ یَا مُقَلِبُ القُلُوبِِ وَ الاَبَصار یَا مُدَبِّرُ اللَیلِ وَالنَّھَارِ یَا مُحَولِ الحَولِ وَالاَحوَالِ حَوِّل حَالنَا اِلٰی اَحسَنُ الحَال یَا عَزِیزُ یَا غَنِیٍ
ترجمہ:۔ اے اﷲ، اے دلاں تے نگاہواں نوں بدلن والے، اے رات تے دن دی تدبیر کرن والے، اے حال تے احوال نوں بدلن والے تو ساڈے حال نوں بہترین حال نال بدل دے، اے غالب، اے بے نیاز۔
نوروز دی اک دلچسپ رسم ایہہ وے کہ لوک سال دے آغاز اُتے اپنے گھراں وچ اک خصوصی دستر خوان وچھاندے نیں جس اُتے ست مختلف تے مخصوص شیواں رکھیاں جاندیاں نیں جنہاں دا ناں حروف تہجی دے مطابق ،س، توں شروع ہوندا اے … اس رسم نوں، ھفت سین، دا ناں دتا جاندا اے۔ یعنی سات سین، عام طور اُتے ایہہ ست شیواں سیب، سبز گھاس، سرکہ، گندم نال تیار شدہ اک غذا، اک رسیلا پھل یا بیر، اک سکہ تے ادرک اُتے مشتمل ہوندیاں نیں کجھ اوقات ادرک دی بجائے کوئی مسالا رکھ دتا جاندا اے۔
سمنو اک انج دی ایرانی ڈش اے جنہوں میٹھے دے طور اُتے استعمال کیتا جاندا اے تے ایہہ عید نو روز دے دستر خوان دی زینت تے لازمی جزو اے۔ سمنو پکان دا خاص اہتمام کیتا جاندا اے تے ایہہ صوبہ شمالی خراسان دے درق شہر توں موسوم اے جس دے لوک پرانے زمانے توں ایہنوں پکاندے سن، سمنو قومی ورثے دے طور اُتے رجسثر اے۔
ہفت سین دسترخوان یا سین توں شروع ہون والے ست کھانیاں دے دستر خوان نوں اک تاریخی اہمیت حاصل اے۔ ایہہ شیواں زندگی وچ سچ، انصاف، مثبت سوچ، چنگے عمل، خوش قسمتی، خوشحالی، سخاوت تے بقاء دی علامت نیں۔
اقوام متحدہ دے ادارہ یونیسکو نے نوروز نوں دنیا دے غیر مادی ثقافتی ورثے دے طور اُتے درج کیتا گیا اے۔ ایران وچ لوک جشن دے ایس ویلے اُتے اک دوجے نوں مبارکباد دیندے تے ایس دے نال آن والے نویں سال وچ سلامتی تے ترقی دی دعاواں کردے نیں۔ ایران وچ نویں سال یا نوروز دا جشن تیرہ دن تیکر منایا جاندا اے تے عام چھٹی ہوندی اے۔ایہناں چھٹیاں دا 13 واں دن منحوس منیا جاندا اے تے خاندان دے بندے ایس دن گھر چھڈ کے باہر نکل جاندے نیں تے پورا دن گھر توں باہر کھان پین تے کھیڈن وچ لنگھا دیندے نیں تے ایس طرح اوہ اپنی چھٹیاں دا اختتام مناندے نیں۔
مشہور تاریخ دان یعقوبی فرماندے نیں کہ : ایہناں دے سال دا پہلا دن نوروز دے ناں توں اے جس وچ آب نیسان وی وسدا اے ایہہ ویلا اے جدوں سورج برج حمل وچ داخل ہوندا اے تے ایہہ دن ایرانیاں لئی وڈی عید اے۔ البتہ ایس گل نوں ایرانیاں دا حسن سلیقہ سمجھنا چاہیدا اے کہ بہار نوں سال دے آغاز لئی انتخاب کیتا جس وچ نباتات دوبارہ تروتازہ ہوندے نیں تے ہریالی دا آغاز ہوندا اے۔
ایس دن فوجیاں دی ترقی، مختلف مقامات، گھراں دی صفائی تے مجرماں نوں معاف کرن دے حوالے نال احکامات جاری کیتے جاندے سن۔ ہخانشی بادشاہ داریوش یکم دے عہد وچ تخت جمشید وچ نوروز دی تقریب منعقد ہوندی سی۔ ایران دے معروف دانشور، ریاضی داں تے منجم ابوریحانی دے نیڑے نوروز خلقت دی پیدائش دا جشن اے تے انج دا دن اے جیہڑا لوکاں نوں ایس گل اُتے تیار کردا اے کہ اپنی پرانی شیواں نوں نویں شیواں وچ تبدیل کر کے اپنے آپ نوں آراستہ تے اپنی روح نوں تازگی عطا کرے۔ نوروز 21 مارچ مطابق یکم فروردین یعنی نویں سال دے آغاز جشن دا دن اے جیہڑا بوہت ای پرانا جشن شمار ہوندا اے۔ نویں سال دی تحویل تے بہار دے متعدل لمحات دے نال جشن نوروز دا آغاز ہوندا اے۔
تاریخ توں پتہ چلدا اے کہ ایران وچ جشن نوروز 538 ورہے پہلاں مسیح یعنی حکومت کورش تے ہخامشی بادشاہ دے زمانے وچ رائج سی اوہناں نے باقاعدہ طور اُتے ایس نوں قومی جشن قرار دتا تے ایس دن اوہ فوجیاں دی ترقی، پبلک مقامات، ذاتی گھراں دی پاک سازی تے مجرمین نوں معاف کرن دے سلسلے وچ پروگرام تے تقریبات دا اہتمام کردے سن۔ ہخامنشی بادشاہ داریوش یکم دے زمانے مین تخت، جمشید وچ نوروز دی تقریب منعقد ہوندی سی تے ایتھے دے پتھراں اُتے لکھی ہوئی تحریراں توں پتہ چلدا اے کہ ہخامنشیاں دے دور وچ لوک نوروز دا جشن بڑے اہتمام دے نال مناندے سن تے ایس دن پرشکوہ اجتماعات منعقد ہوندے سن۔ ثبوت و شواہد توں پتہ چلدا اے کہ دیریوش اول نے پہلاں مسیح چودہ سو سولہ وچ نوروز دی مناسبت نال سونے دا سکہ بنایا جس دے اک پاسے تیر چلاندے ہوئے اک فوجی دی تصویر بنائی گئی اے۔
اشکانیان تے ساسانیان دے دور وچ وی نوروز دا جشن منایا جاندا سی تے ایرانیاں دا اہم ترین سالانہ جشن شمار ہوندا اے۔ ساسانیان دے دور وچ عید نوروز دا جشن کئی دن تیکر منایا جاندا سی تے دو حصیاں یعنی نکے تے وڈے نوروز وچ تقسیم ہو جاندا سی۔
تاریخی دستاویزات دے علاوہ نوروز تے ایس دی تاریخ دے بارے وچ افسانوی کہانیاں وی نیں جیہڑی ایران دی کجھ قدیمی کتاباں، منجملہ شاہنامہ فردوسی تے تاریخ طبری وچ موجود نیں۔ ایہناں کتاباں وچ جمشید تے گاہ کیومرث نوں نوروز دے بانیاں دے عنوان توں متعارف کرایا گیا اے۔ حکومت جمشید دے دور نوں طلائی دور دے ناں توں یاد کیتا گیا اے جس وچ ساری نعمتاں موجود سن تے لوک خوش حال سن۔ شاہنامہ وچ آیا اے کہ جمشید نے آزربائیجان توں لنگھدے ویلے حکم دتا کہ ایس لئی اوتھے اک تخت رکھیا جائے تے آپ اپنے سر اُتے اک زرین تاج رکھ کے ایس اُتے بہہ گئے تے سورج دی کرناں جدوں ایس اُتے پئیاں تے دنیا نورانی ہو گئی تے لوکاں نے خوش ہو کے جشن منایا تے ایس دن دا ناں نوروز یعنی نیا دن رکھ دتا۔
نو روز دے بارے وچ نوروزنامہ معتبر ترین کتاب اے جنہوں حکیم عمر خیام نیشابوری نے سن چار سو اسی شمسی مطابق 11 سو اک عیسوی وچ لکھیا اے۔ ایہہ کتاب جشن روز دی پیدائش تے ایس دے آداب و رسوم دے بارے وچ اے تے ایس وچ نوروز متعلق تاریخی تے افسانوی واقعیاں ول اشارہ کیتا گیا اے۔
خیام نے نوروزنامہ وچ نوروز نوں موضوع قرار دے کے خداوند متعال دی حمد و ستائش دے بعد لکھیا اے کہ میں اپنے اک دوست دی خواہش اُتے ایہنوں لکھیا اے۔ ایس وچ لکھیا اے کہ جمشید نے ایس دا ناں نوروز رکھیا تے جشن منایا۔ ایس دے بعد دوجے بادشاہواںتے لوکاں نے ایہناں دی پیروی کیتی۔ ایس طرح نوروز دا ناں خیام دے ناں نال جڑیا ہویا اے باوجود ایس دے کہ اوہ اک دانشور تے فلسفی سن اوہناں نے اپنے اشعار وچ دنیا دی گردش اُتے توجہ دتی اے تے ایہنوں اپنا بنیادی نظریہ قرار دتا اے۔ حقیقت وچ اوہ انج دے بندے نیں جنہاں نے ایس گردش نوں ویکھیا اے تے ایہنوں محسوس کیتا اے اوہناں نے سال سال تے مہینیاں دی آمد ، انسان دے بڈھے ہون تے زمانے دے لنگھن تے فانی ہون نوں مکمل طور اُتے ادارک کیتا اے۔ ایسے لئی خیام نے زندگی تے نوروز دے بہار دے بارے وچ جیہڑے شعر کہے نیں ایہناں وچ تے دوجیاں دے شعراں وچ بنیادی فرق پایا جاندا اے۔ اوہناں نے موت و زندگی دے بارے وچ فلسفیانہ تے عمیق رباعیات کہیاں نیں انج دی رباعیات اوہ بندا کہہ سکدا اے جس نے دنیا دے بارے وچ بوہت دقیق تے باریکیاں دے نال غور و فکر کیتی اے۔ ایس لئی ہر سال دی آمد اُتے خیام دی یاد آندی اے جنہاں نے دنیا دا دقیق ترین کلنڈر مرتب کیتا تے سانوں خوبصورت ترین اشعار تحفے وچ دتے تے نوروز دی تاریخ وی لکھ دتی تاں جے ایہناں دے بعد دی نسلاں جدوں نوروز دا جشن منان تے اوہ افتخار دے نال نوروز دے پرشکوہ تے قدیم جشن نوں یاد کر سکن۔