رمضان المبارک تے منگن والیاں دا رَش

اسلامی تعلیمات وچ گداگری دی ممانعت دے اہم مقاصد اُتے اک نظر

نصر اللہ خان چوہان

ایس ویلے دنیا دا کوئی ملک وی انج دا نہیں جس وچ گداگری دے جراثیم نہ پائے جاندے ہوئے جے اسیں ترقی یافتہ ملکاں دا وی جائزہ لیے تے ایہناں وچ وی گدا گری کسے نہ کسے شکل وچ ضروری پائی جائے گی کسے وچ گھٹ تے کسے وچ زیادہ۔ ہر ملک وچ گداگری دی نوعیت وکھری وکھری اے۔ جے اسیں عرب ملکاں نوں ای ویکھ لئے تے گدا گر اوتھے وی پائے جاندے نیں پر اوتھے دی گداگری تے ساڈے کول گداگری دا بوہت فرق اے اوتھے گداگر عام طور اُتے گلی بازاراں وچ نہیں ملن گے بلکہ شہر توں دور گزر گاہواں، مقدس تھاواں دے رستیاں تے مقدس تھاواں دے نیڑے ہون گے۔
ایس دے برعکس پاکستان وچ ایہہ گروہ تہانوں ہر تھاں ملے گا تے تہاڈے توں زبردستی پیسے وصول کرن دی کوشش کرے گا۔ دنیا وچ ہر ملک دے معاشی، معاشرتی، سیاسی، سماجی، جغرافیائی تے مذہبی حالات اک دوجے توں وکھرے وکھرے نیں ایس وجہ نال ہر ملک وچ گدا گری دی نوعیت وی وکھری وکھری اے۔
ایہناں دناں ہر سطح اُتے پیسے منگن دا عمل جاری اے وڈے شہراں دے ہر چوک اُتے گدا گراں دی بھر مار اے، ملک وچ بالاں توں بھیک منگوان دی ممانعت اے ایس دی روک تھام لئی اک کمزور جہیا قانون موجود اے پر پچھلے کجھ ہفتیاں توں کجھ انج دی کیفیت اے کہ کسے اک چوک اُتے اک منٹ لئی رکو تے آلے دوالے گدا گراں دی بھرمار ہو جاندی اے، نہ جانے کتھوں کتھوں آ جاندے نیں، کس نوں پیسے دیئے تے کس نوں نہ دیئے کجھ سمجھ نہیں آندا، ناحق کمان والیاں دی وجہ نال حقدار اُتے وی شک ہون لگدا اے۔
رمضان المبارک سنے سارے ای مہینے عبادت لئی نیں، ایہناں دے احترام دی سب توں اہم صورت ایہہ وے کہ ہر لمحہ اللہ تعالیٰ دی عبادت وچ گزرے، پر کجھ لوکاں دے نیڑے کجھ دن گداگری لئی چنگے نیں، یاد رکھو، اسلام وچ ایس دی قطعاً کوئی گنجائش نہیں کیوں جے اسلام دین فطرت اے ایہہ کسے صورت وچ وی انسانیت دی تذلیل و تحقیر برداشت نہیں کردا۔ نماز جہے سب توں اہم فرض لئی وی نس کے شامل ہون نوں منع کردا اے تاں جے انسانیت دا وقار مجروح نہ ہوئے جویں کہ آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا کہ ’’جدوں نماز کھڑی ہو جائے تے نسدے ہوئے نہ آئو بلکہ سکون (تے وقار/عزت) دے نال چلدے ہوئے آئو تے جو تسیں پا لوئو ایہنوں پڑھ لوئو تے جیہڑا چھوٹ جائے ایہنوں پوری کر لوئو۔‘‘(صحیح بخاری، مسلم ،سنن ابوداؤد، سنن نسائی، جامع ترمذی اور سنن ابن ماجہ )
انسان دی تخلیق دے بارے وچ اللہ تعالیٰ فرماند ااے کہ ’’ بیشک اسیں انسان نوں بہترین (اعتدال تے توازن والی) ساخت وچ پیدا فرمایا اے‘‘۔(سورۃ التین)
بھلا اوہ رب جس نے انسان نوں احسن صورت وچ تخلیق کیتا، نماز جہے اہم فرض لئی وی وقار تے عزت نوں مجروح ہون توں روکیا، اوہ کنج ایس دی تذلیل نوں برداشت کر سکدا اے۔ ایہہ ساڈی بدقسمتی اے کہ اسیں اسلامی تعلیمات توں منہ موڑ کے ہر تھاں ذلیل و خوار ہو رہے آں تے ایس ذلت دا اک اہم سبب گداگری اے۔ اسلام نے کسے صورت وی گداگری نوں پسند نہیں کیتا بلکہ کسب حلال اُتے زور دتا اے ۔ تاریخ اسلام اُتے جے اک نظر پائیے تے پتہ ہوئے گا کہ صحابہ کرامؓ نوں انتہائی مشکل حالات توں وی گزرنا پیا انج دے حالات وچ وی اوہناں نے بہترین مثال پیش کیتی پر کسے دے ساہمنے ہتھ نہیں پھیلایا۔ کیوں جے ایہناں دے پیش نظر اللہ تعالیٰ دا ایہہ فرمان عالی شان سی کہ ، تے اسیں دن نوں (کسب) معاش (دا وقت) بنایا (اے)۔ (الانبیاء ۷۸: ۱۱)۔ اک ہور تھاں فرمایا، تے اسیں ایس وچ تہاڈے لئی اسباب معیشت پیدا کیتے تے ایہناں (انساناں، جانوراں تے پرندیاں) لئی وی جنہاں نوں تسیں رزق مہیا نہیں کردے۔( الحجرات ۱۵: ۲۰)
رزق ِ حلال دی تلقین کردے ہوئے اللہ تعالیٰ نے دوجی تھاں ارشاد فرمایا کہ ’’ تسیں ایس گل وچ کوئی گناہ نہیں جے تسیں (زمانہ حج وچ تجارت دے ذریعے ) اپنے رب دا فضل (رزق وی ) تلاش کر لوئو‘‘۔ (البقرہ ۲: ۱۹۸)
کسے قوم، قبیلے، ملک یا معاشرے دی ترقی دا انحصار ایس دے ذرائع معاش اُتے وی ہوندا اے۔ جے معاشرے وچ چوری، ڈکیتی، گداگری، رشوت، اقربا پروری دا ماحول ہوئے تے اوہ معاشرہ کدی وی ترقی دی منزلاں نوں نہیں چھو سکدا۔ جے ایس دے ذرائع معاش صحیح ہون تے اوہ معاشرہ ترقی دی منزلاں نوں طے کردا ہویا اپنی تقدیر نوں بدل سکدا اے۔ ایس دے بارے قرآنی فیصلہ وی اے کہ بیشک اللہ تعالیٰ کسے قوم دی حالت نوں نہیں بدلدا ایتھوں تیکر کہ اوہ لوک اپنے آپ وچ خود تبدیلی پیدا کر لین۔ (الرعد ۱۳: ۱۱)
ایس گل نوں مولانا ظفر علی خاں انج بیان کردے نیں:
خدا نے آج تک اس قوم کی حالت نہیں بدلی
نہ ہو خیال جس کو اپنی آپ حالت کے بدلنے کا
آپ ﷺ نے ہمیشہ ہتھ نال روزہ کمان نوں ترجیح دتی تے ایس دی حوصلہ افزائی فرمائی۔ آپ ﷺ نے اپنے در توں کسے سائل نوں خالی نہ گھلیا پر ایس دی حوصلہ افزائی وی نہ فرمائی۔ ایس دی وضاحت سنن ابن ماجہ دی ایس حدیث مبارکہ توں وی ہوندی اے جس نوں حضرت انس بن مالک ؒ روایت کردے نیں کہ، اک انصاری، نبی ﷺ دی خدمت وچ حاضر ہویا تے سوال کیتا۔ آپ ﷺ نے فرمایا: تیرے گھر وچ کجھ ہے؟ عرض کیتا اک کمبل اے۔ کجھ وچھا لینے آں تے کجھ اوڑھ لینے آں تے پانی پین دا پیالہ اے۔ فرمایا دونویں لے آ۔ اوہ دونویں شیواں لے آیا۔ رسول اللہ ﷺ نے دونویں شیواں اپنے ہتھاں وچ لے کے فرمایا ایہہ دو شیواں کون خریدے گا؟ اک بندے نے عرض کیتا کہ یا رسول اللہ میں دونویں شیواں اک درہم وچ لینا واں آپ ﷺ نے دو تن وار فرمایا کہ اک درہم توں ودھ کون لوے گا؟ اک مرد نے عرض کیتا میں دو درہم وچ لینا واں تے آپ ﷺ نے دونویں درہم انصاری نوں دتے تے فرمایا اک درہم نال کھانا خرید کے گھر دے تے دوجے نال کلہاڑا خرید کے میرے کول لے آ ایس نے انج ای کیتا
رسول اللہ (ﷺ) نے کلہاڑا لیا تے اپنے دست مبارک نال ایس وچ دستہ ٹھونکیا تے فرمایا جا لکڑیاں اکٹھی کر تے پندرہ دن تیکر میں تینوں نہ ویکھاں (یعنی کم کرنا تے میرے کول نہ آنا) اوہ لکڑیاں چیردا رہیا تے ویچدا رہیا فیر اوہ حاضر ہویا تے ایس دے کول 10 درہم سن۔ فرمایا کجھ دا کھانا خرید لئے تے کجھ نال کپڑا۔ فیر فرمایا کہ خود کمانا تہاڈے لئی بہتر اے بہ نسبت ایس دے کہ تسیں قیامت دے دن انج دی حالت وچ حاضر ہوئو کہ منگن دا داغ تہاڈے چہرے اُتے ہوئے۔ منگنا درست نہیں سوائے ایس دے کہ جیہڑا انتہائی محتاج ہوئے یا سخت مقروض ہوئے یا خون وچ گرفتار ہوئے۔
رسول اللہ ﷺ نال سوال کیتا گیا کہ پاک تے افضل کم (کسب) کیہ اے۔ آپ ﷺ نے فرمایا کہ، انسان دا اپنے ہتھ نال کم کرنا تے ہر مبروربیع۔
حضرت عبداللہؓ توں مروی اے کہ آپ ﷺ نے فرمایا کہ بنیادی فرائض دے بعد رزق حلال دی طلب سب توں وڈا فرض اے۔ ایس حدیث دی بنیاد اُتے علامہ تقی عثمانی اپنی کتاب’’اسلام اور جدید معاشی مسائل ‘‘وچ رزق حلال نوں بلواسطہ عبادت قرار دیندے نیں۔ ایہناں دے نیڑے عبادت دو قسم دی اے پہلی : بلاواسطہ تے دوجی : بلواسطہ
جے تسیں بیوی بچیاں دے حقوق ادا کرن لئی جائز حدود دے اندر رہ کے کمائو گے تے ایس نیت دے نال رزق حلال کمائو گے کہ میرے ذمے میری بیوی دے حقوق نیں میرے ذمے میرے بالاں دے حقوق نیں ، میرے ذمے میرے نفس دے حقوق نیں ایہناں حقوق دے ادا کرن لئی میں کما رہیا واں تے ایس کمائی کرن نوں وی اللہ تعالیٰ عبادت بنا دیندے نیں پر اصلاً ایہہ کمائی کرنا عبادت لئی نہیں بنایا گیا، ایس لئی ایہہ کمائی کرنا براہ راست عبادت نہیں بلکہ بلواسطہ عبادت اے۔
عبدالرحمن ’’آسان رزق ‘‘وچ لکھدے نیں کہ :
’’اک مومن دی زندگی دی شان ایہہ وے کہ اوہ حلال کمائی تلاش کرے، حلال کمائی کھائے، پاکیزہ روزی حاصل کرے تے پاکیزہ روزی کھائے، اودوں ای دین و دنیا دی کامیابی اے۔ نہیں تے اج حرام رستے توں حاصل کیتی ہوئی دولت کل قیامت دے دن جان دا وبال ہوئے گی تے ہلاکت دا سبب بنے گی۔‘‘
بھیک منگن والے اکثر ایہہ کہندے نیں کہ ہن جی عادت پئے گئی اے بڑی کوشش کرنے آں تے ایہہ عادت ختم نہیں ہوندی ایہناں دی ایہہ گل سو فی صد غلط اے۔ علامہ اقبال اپنے اک شعر وچ انج بیان کردے نیں کہ :
تو اگر خوددار ہے، منت کشِ ساقی نہ ہو
عین دریا میں حباب آسانگوں پیمانہ کر
پہلے مصرع وچ علامہ اقبال کہندے نیں کہ جے تو خوددار، غیرت مند تے عزت نفس والا اے تے ساقی (پلان والا، دین والے) توں کجھ نہ منگ، تے نہ ای ایہناں دا احسان اٹھا یعنی تو سہارے نہ لبھ بلکہ جو تو خود کر سکنا اے اوہ آپ کر اگرچے ایہہ کم لوکاں دی نظر وچ حقیر ای کیوں نہں ہوئے۔ دوجے مصرع وچ اقبال اک مثال دیندے نیں کہ جس طرح عین دریا دے وچکار بنن والا اک پانی دا بلبہ بوہت سارا پانی ہون دے باوجود پانی توں بے نیاز ہو کے اپنا پیالہ اُلٹا رکھدا اے ایسے طرح تو وی دنیا وچ بے شمار مال و متاع ہون دے باوجود ایسے طرح خودداری دی زندگی بسر کر جس طرح اک بلبلہ دریا دا بارِ احسان نہیں لیندا یعنی کثیر پانی ہون دے باوجود پانی دا طلب گار نہیں ہوندا۔ عام طور اُتے ایہہ ویکھیا گیا اے کہ سوالی/بھکاری/گداگر جدوں سوال کردا اے تے اوہ اللہ دے ناں اُتے سوال کردا اے۔ ایس دے علاوہ اوہ مقدس دینی شخصیات دے ناں اُتے سوال کردا اے حالانکہ اللہ اُتے تے ایس دا توکل تے بھروسہ ایسے ویلے ای ختم ہو جاندا اے جدوں اوہ اپنا ہتھ کسے غیر اللہ دے اگے پھیلاندا اے۔
محتاج نال صرف نرمی دا سلوک ای نہیں کرنا چاہیدا بلکہ ایس دے مرتبہ دا خیال کر کے ایس دی مدد کرنی ضروری اے۔ ایس دا مطلب ایہہ وے کہ حاجتمند دی ضرورت پوری کیتی جائے تے جے ایس دی ضرورت نوں پورا کرن دی توفیق نہ ہوئے تے ایس نال نرمی دا برتائو کیتا جائے تے ایہہ وی کہ سائل دے مرتبہ دا خیال کر کے ایس دی مدد کرنی چاہیدی اے یعنی جنہی ایس دی لوڑ ہوئے ایسے قدر ایس نوں دینا چاہیدا اے۔
ایہہ خیال رکھنا وی ضروری اے کہ ایہہ احکام صرف ضرورت منداں لئی نیں، پیشہ ور بھیک منگن والیاں نال انج دا سلوک کرن نال ایہناں نوں جرات ہوئے گی تے اوہ منگنا کدی وی نہیں چھڈن گے جے اسیں ایہناں نال نرمی نال پیش آئیے تے ایہناں نوں صاف صاف کہہ دینا چاہیدا اے کہ بھیک منگنا ٹھیک نہیں تے ایہناں نوں مجبور کرنا چاہیدا اے کہ اوہ بھیک نہ منگن۔ جو وی منگن آئے ایس نوں اکھاں بند کر کے دے دینا ایہہ طریقہ سنت مصطفیﷺ دے خلاف اے کیوں جے آپ ﷺ سوالی نوں دیندے سن تے ایس دی تحقیق وی کردے ایس نوں کاروبار لئی ماہرانہ مشورے وی دیندے۔
گداگری دی ممانعت دی دو وڈی وجوہات نیں: پہلی ایہہ کہ ملک وچ معاشی سرگرمیاں وچ تعطل نہ آئے تے ہر بندا اپنے حصے دا کم کرے تاں جے ملک ترقی کر سکے تے اک بندا دوجے اُتے بوجھ نہ بنے۔ ایس نوں سید مناظر احسن گیلانی انج بیان کردے نیں کہ ، بجز چند مخصوص دے جنہاں دی فقہاء نے تصریح کر دتی اے ملک دے ہر باشندے اُتے جس وچ کسے قسم دی وی مالی یا بدنی صلاحیت ہوئے عموماً اسلام نے سوال نوں حرام کر دتا اے تے ایس نال ایہو غرض اے کہ ایس قسم دی ساری قوتاں ملک دے معاشی ارتقا وچ اپنی اپنی وسعت دی حد تیکر ہتھ بٹان۔
دوجی تے اہم وجہ ایہہ وے کہ ایس وچ انسانیت دی تذلیل و تحقیر اے۔ تے اسلام ہر بندے نوں باوقار زندگی لنگھان دا درس دیندا اے۔ باوقار زندگی توں مراد زیادہ مال و متاع دا ہونا نہیں بلکہ ایہہ اک ذہنی تے قلبی کیفیت دا ناں اے جیہڑا انسان گھٹ دولت ہون دے باوجود وی محسوس کردا اے۔ پاکستان اک ترقی پذیر ملک اے ایتھے کئی نوعیت دی گداگری پائی جاندی اے۔ گداگری کسے وی نوعیت دی ہوئے بوہت بُرا فعل اے تے کسے وی مہذب معاشرے وچ ایس نوں پسند نہیں کیتا جاندا سوائے ایہناں کجھ مذہباں دے جیہڑے گداگری نوں اک مذہبی فریضہ خیال کردے نیں پر ساڈے کول ایس نوں بُرا جان دے ہوئے وی ہر چوک ، ہر اشارہ، معروف گزرگاہواں، ریلوے اسٹیشن تے دیگر پبلک تھاواں ایہناں نال بھرے پئے نیں۔ جانب حلال دے مصنف ،ابو انشاء قاری خلیل الرحمٰن جاوید لکھدے نیں کہ گداگری اک بُری لت اے جنہوں پئے جائے فیر جاندی نہیں چونکہ بغیر محنت دے مفت دے مل جاندی اے بلکہ کجھ گداگراں نے تے علاقے، چوراہے تے گلیاں ونڈ رکھیاں ہوندیاں نیں۔ عصر حاضر وچ تے گدا گراں دا اک پورا نیٹ ورک اے۔ نکے نکے بالاں نوں وی ایسے دی تربیت دے کے چوراہواں تے بس سٹاپاں اُتے کھڑا کر دتا جاندا اے تاں جے عوام الناس معصوم بالاں اُتے ترس کھا کے زیادہ دین۔
مقامی گداگری ایس نوں ایس لئی کہیا جاندا اے کہ ایس وچ گدا گر جے عام طور اُتے اپنے آس پاس دے علاقے وچ ای ایہہ فعل سرانجام دیندا اے ایس لئی ایس نوں دور دراز جان دی لوڑ نہیں ہوندی ودھ توں ودھ اک شہر توں دوجے شہر یا اک پنڈ توں دوجے پنڈ۔ ایس نوں عمومی گداگری وی کہندے نیں کیوں جے ایہہ اک عام طریقہ اے کوئی وی بندا ایس نوں کسے وی ویلے شروع کر سکدا اے ایس وچ زیادہ مہارت دی وی لوڑ نہیں ہوندی گدا گر مافیا جدوں بالاں نوں اغوا کردا اے تے اک دو دن دی ٹریننگ دے بعد میدان وچ اتار دیندا اے۔ ایس نوں پرانی گداگری دا وی ناں دتا جاندا اے ایس دی وجہ ایہہ وے کہ تاریخ انسانی وچ ایس نوں سب توں اولیت حاصل اے تے کسے نہ کسے شکل وچ اج تیکر جاری اے۔ معروف ایس نوں ایس وجہ نال کہندے نیں کہ اصل وچ گداگری دی پہچان ایہہ وے تے عوام الناس ایس نوں بالعموم جان دے تے پہچان دے نیں تے صرف ایسے نوں ای گداگری سمجھدے نیں۔
تہانوں انج دیاں عورتاں وکھائی دین گیاں جنہاں دے کول اک بچہ ہوندا اے جس دی عمر تقریبا تن چار دن توں چھ مہینے ہوندی اے۔ جون جولائی دی گرمی ہوئے یا نومبر دسمبر دی سردی ایہناں عورتاں نے ایس بچے نوں زمیں اُتے لٹایا ہوندا اے یا ہتھوں وچ چک کے سخت گرمی یا سردی وچ کھڑی ہوندیاں نیں بچے دے جسم اُتے عام طور اُتے کپڑے نہ ہون دے برابر ہوندے نیں۔ ایہہ عورتاں ایہناں بچیاں دی دوائی یا ددھ لئی بھیک منگدیاں نیں۔ جے تسیں سارا دن ایہناں دے کول کھڑے ہو کے مشاہدہ کرو تے تہانوں ایہہ بچہ روندا، کھیڈدا یا حرکت کردا ہویا وکھائی نہیں دیوے گا۔آخر ایس دی وجہ کیہ اے؟ ایس دی مزاید وضاحت ’’گداگری یا خودداری‘‘دے مؤلف مولانا محمد شریف کمالوی ایہناں الفاظ وچ کردے نیں کہ نکے نکے بالاں توں سخت سردی تے شدید گرمی وچ سڑکاں اُتے بھیک منگوانا، ایہناں دے ہتھاں وچ غبارے، پھُل تے اخبار پھڑا کے ٹریفک دے اشاریاں اُتے کھڑا کر دینا ایہناں دے ہتھ پیر توڑ کے یا زخم لا کے مسیتاں، مزارات ، ریلوے اسٹیشناں یا بازاراں وچ بیٹھا دینا کیہ ایہہ ظلم دی بدترین شکل نہیں؟
نکے بچے جیہڑے ہسپتالاں توں چکے جاندے نیں ایہناں دی خرید و فروخت ہوندی اے اک مافیا ایہناں نوں خرید کے اگے فروخت کر دیندا اے جنہاں نوں بعد وچ بھیک منگن لئی استعمال کیتا جاندا اے۔ ایس دے علاوہ اوہ بچے جیہڑے گھراں توں کسے وجہ نال نس جاندے نیں ایہہ وی ایہناں ای گروہواں دے ہتھے چڑھ جاندے نیں۔ انج دے بالاں نوں اوہ کسے نہ کسے طرح معذور بنا کے ایہناں توں بھیک منگواندے نیں۔
پاکستان وچ لوکاں دا مذہب نال بوہت لگائو اے ہر اوہ کم جس وچ مذہب دی گل ہوئے ایس لئی بڑے جذباتی ہو جاندے نیں، نماز، روزے دا اگرچہ ذرہ فیر وی خیال نہ ہوئے پر جدوں گل ناموس دی ہوئے مسلک دی ہوئے کسے ولی اللہ دے بارے وچ کسے دے غلط خیالات ہون تے جھٹ نال شہادت دین لئی تیار ہو جاندے نیں۔ ایسے طرح گوانڈھی جے تن دن توں بھُکا ہوئے، بھائی دے بچے اک لقمے لئی ترس رہے ہون، محلے وچ غریب بندے دے بچے کپڑے نہ ہون دی وجہ نال ننگے پھر رہے ہون، کوئی پرواہ نہیں تے جے چندے دا اعلان ہوئے تے ہر صورت دتا جاندا اے۔
پر جائز تھاں اُتے خرچ کرن توں احتراز کردے نیں۔ ایہناں سب لئی سخت وعید اے، جیہڑے لوک کسے جائز مجبوری، بے روزگاری یا معذوری دی وجہ نال بھیک منگدے نیں ایہناں نوں کم دین لئی معاشرے نوں اگے آنا چاہیدا اے۔