اسحاق وردگ ۔۔۔ شخص و شاعر

ایہناں نے کلاسیکی دور توں لے کے عصر حاضر تیکر دی قدیم و جدید شعری روایات نوں خوب کھنگال رکھیا اے

تصدیق اقبال بابو

خواب نے رکھ لیا نشانے میں
تم نے تاخیر کی جگانے میں
ایس شعر دے خالق پروفیسر ڈاکٹر اسحاق وردگ توں کجھ عرصہ پہلاں تیکر میری کوئی شناسائی نہیں سی۔ البتہ کھلرے ورقیاں وچ پڑھ ضرور رکھیا سی۔ لفظ، کھلرے ورقے ایس لئی استعمال کیتا کہ ماسوائے بالاں دی کہانیاں دی اک کتاب ،اور تتلیاں روٹھ گئیں، دے ایہناں دی ہجے تیکر اپنی کوئی کتاب منظر عام اُتے نہیں آئی۔ البتہ مختلف شعری و نثری کتاباں دے دیباچیاں، فلیپ تے مقالاں وچ ایہناں نوں خوب پڑھ رکھیا اے۔ ایہناں دے درجناں اشعار وی اخباری کالماں، سوشل میڈیا اُتے نظر توں لنگھے۔جنہاں دا پتہ بعد وچ چلیا کہ ایہناں شعراں دے خالق خیبر پختونخواہ دے جدید شاعر اسحاق وردگ نیں ۔
ایہناں دا ذہنی جھکائو تے بہائو ، اردو شعریات ول اے۔ اوہناں نے کلاسیکی دور توں لے کے عصر حاضر تیکر دی قدیم و جدید شعری روایات نوں خوب کھنگال رکھیا اے۔ شعر دی نزاکتاں تے باریکیاں نوں خوب سمجھدے نیں جدوں اندر دی چھاگل خوب بھر گئی تے کجھ باہر وی انڈیلن لگے۔ طبع موزوں سی، استاد کامل سن، مطالعہ گہرا سی تے مشاہدہ بھرپور انج شعر نہ کہندے تے کیہ کردے۔ ایہناں دا پہلا شعر ملاحظہ کرو۔
میں خالی گھر میں بھی تنہا نہیں تھا
کہ جب تک آئنہ ٹوٹا نہیں تھا
شاید میں اسحاق وردگ نال کدی نہ جڑ پاندا، بھلا ہوئے سوشل میڈیا دا دبستان پشاور بچائو ،تحریک نامی اک گمنام آئی ڈی نے فرینڈریکوریسٹ گھلی۔ بعد وچ پتہ چلیا کہ ایہناں تنگ نظراں نے صرف اسحاق وردگ اُتے کیچڑ اچھالن ای لئی ایہہ آئی ڈی بنائی سی۔ ایہناں دی مخالفت ویکھ کے بخدا بوہت دکھ ہویا۔ بقول امتیاز الحق امتیاز
میرے نقاد رینگتے ہیں مگر
تبصرے کرتے ہیں اڑانوں پر
ادبی چپقلش تے نوک جھونک تے ہر دور وچ ادب دا حصہ رہی اے۔ اوہ اینی مہذب، علمی تے معلوماتی لڑائیاں ہویا کردیاں سن کہ قاری لئی ایہناں توں سکھن دا بوہت سامان ساہمنے آ جاندا سی۔ ایتھوں تیکر کہ ایہناں معرکیاں اُتے تے کتاباں وی لکھیاں گئیاں نیں۔ ایہہ سلسلہ سودا، توں لے کے اقبال و مدنی، ماجد و آزاد سیدواکبر توں ہوندا ہویا جدید دور وچ وی داخل ہویا پر کسے نے تہذیب دا دامن ہتھ توں نہ جان دتا۔ ہمیشہ سلجھی، علمی تے معلوماتی بحث ای ہوئی۔ جس نال ادب تے تشنگانِ ادب دا بھلا ای ہویا پر ایتھے تے معاملہ ای الٹا اے یک طرفہ ٹریفک اے کہ وگے جا رہی اے۔ بے چارے وردگ انگشت منہ وچ دابے، حیران ہکا بکا ایہناں نوں تکے جا رہے نیں کہ میرا علم، حلم تے کرم ای میرا دشمن بنیا ہویا اے۔ ہن کراں تے کیہ کراں۔ تے اوہ نیں کہ دشنام پہ دشنام طرازی کیتے جا رہے نیں۔
جتھوں تیکر مینوں پتہ لگدا اے آپ نے سیکرٹری حلقہ ارباب ذوق پشاور دی حیثیت نال حلقے دے فورم توں جدیدیت دے حوالے نال پہلی وار پختونخوا دے جدید ادب وچ مذاکریاں تے مباحثیاں دی طرح پائی تے نویں اذہان نوں روایت پرستی دی انھی تقلید دی اسیری توں کڈن لئی جدت پسند ادبی تحریک دی داغ بیل پائی جیہڑی پورے صوبے وچ ودھدی چلی گئی۔ اودوں توں آپ عتاب دا شکار ہو کے ہٹ لسٹ وچ آ گئے۔ آپ نے جدت پسند ادب دے ذریعے فکری تے اسلوبیاتی تفہیم تے تشکیل دے نویں دروازے وا کرن دا پیر چکیا۔ آپ اک خودار ادیب نیں جی حضوری تے لگی لپٹی والے تے رکھدے ای نہیں۔ تاں ای تے ایہہ نظریاتی اختلاف آپ دی اکھ دا شہتیر بن گیا۔جدوں روایت دے بُت نوں پہلا گرز لگیا تے گھاگ قسم دے روایتی ادب جاگ اٹھے جیہڑے کدی حلقہ بگوش سن تے موسم ویکھ کے ترقی پسنداں ول لڑھک گئے۔ ایہناں ای مناپلی گروپ دے گھاگ ادیباں نے اپنے حاشیہ نشیناں تے حواریاں نوں آپ دے پچھے لا دتا۔ اج وی آپ ایہناں حاسداں دی تنقید دے تیراں، بھالاں تے برچھاں دی زد وچ نیں۔ پر آپ کہندے نیں کہ مینوں ایتھے عزت ملے نہ ملے، ایس دی پروا نہیں، ادب دے سنجیدہ قارئین ای میرا اثاثہ نیں۔ چاہے اوہ ایتھے نیں، اٹک پار نیں یا دہلی دے آرے دوارے۔ جبھی تے بھنّا کے لکھدے نیں:
ہماری خاک ہی میں مسئلہ ہے
شکایت کچھ نہیں کوزہ گروں سے
یا ایہہ وی کہ :
دیوانوں کے مانند مرے شہر کے سب لوگ
دستار کے قابل کوئی سر ڈھونڈ رہے ہیں
میرے پچھن اُتے دسیا کہ زمانہ طالب علمی وچ ذکر میر پڑھدے ٹپ ٹپ کردے اتھروواں نال دامن تربہ تر ہو گیا تے اگلے دن اپنے استاد پروفیسر محمد طہٰ خان دے کول گیا۔ سارا ماجرا سنایا اوہناں نے کہیا ،تہاڈے سینے وچ اک شاعر دا دل اے، ایہنوں پتھر نہ بنن دینا، شعر کہیا کرو۔
اودوں توں میں شعر کہنا شروع کر دتا۔ اوائل وچ رومان دا تڑکا غالب رہیا۔ فیر استاد مکرم پروفیسر طہٰ خان مرحوم نے مشورہ دتا کہ ذات توں نکل کے کائنات وچ پھیل جائو، میں سر تعلیم خم کیتا استاد دے حکم اُتے مشاعریاں وچ پڑھی جان والی درجناں رومانوی غزلاں، نظماں دی بیاض ضائع کر دتی تے انج وجود توں کائنات تیکر دے سوالاں توں شاعری وچ مکالمہ شروع ہویا۔
نہیں جاتی اگر یہ آسماں تک
تو پھر اِس چیخ کی حد ہے کہاں تک
چاک پر بے بسی بناتا ہوں
یعنی میں زندگی بناتا ہوں
جب خسارے ہی کا سرمایہ ہوں میں
پھر زمیں پر کس لیے آیا ہوں میں
کاغذ کے بنے پھول جو گلدان میں رکھنا
تتلی کی اداسی کو بھی امکان میں رکھنا
جدوں اسحاق وردگ نے جدت پسند شاعری دی راہ اپنائی تے ظفر اقبال دے شعری مکتب تے نظریہ شعر دے اسیر ہوئے تے روایت پرست شاعری دی ، ذہنی غلامی، توں نکلے تے شکیب جلالی، شہزاد احمد، عرفان صدیقی تے بطور خاص ظفر اقبال توں بوہت کجھ سکھیا۔ چونکہ ادب دے باقاعدہ طالب علم دی حیثیت نال میر، میرانیس، غالب تے اقبال تیکر دی شاعری دے اوصاف توں وہ آگاہ سن تے جدت پسند رنگ اپنان نال شاعری وچ فکری انفرادیت تے شعریت نے جلدی ای انفراد دی راہ وکھائی۔
اسحاق وردگ دی شاعری تے مزاج وچ صوفیانہ رنگ دے بارے وچ میرے پچھن اُتے دسیا کہ رحمان بابا دی قبر کشائی دے ویلے میں اپنے والد دے کول ہزار خوانی دے قبرستان وچ موجود سی۔ مولانا امیر بجلی گھر مرحوم وی موجود سن جہڑے قریبی بزرگ رشتہ دار حاجی فضل محمد مرحوم دے گوانڈھی تے والد صاحب مرحوم دے دوست سن۔ جدوں قبرکھولی گئی تے صوفی شاعر رحمان بابا دا جسد خاکی صحیح سلامت سی جویں سو رہے ہون۔ ایس ویلے کئی لوک بے ہوش ہو گئے۔ صدیاں بعد ایہناں دا جسد خاکی صحیح سلامت ویکھ کے اج تیکر دل اُتے اثر لئے ہوئے ہون۔
کالج دے دناں وچ پاکستان ینگ رائٹرز فورم جہی تربیتی ادبی انجمن دے ممبر بنے۔ ایس فورم دا فیض ویکھو کہ اسحاق وردگ نے بالاں دے ادب نال منسلک ادیب دوستاں دے نال مل کے خوب ادھی گانٹھاں کسیاں۔ سکالر شپ ملن دے باوجود پشاور یونیورسٹی توں ایم اے اردو نوں ترجیح دتی۔ فیر ایم فل تے پی ایچ ڈی وی کیتی۔ اج کل گورنمنٹ کالج نوشہرہ وچ اسسٹنٹ پروفیسر تے صدر شعبہ اردو نیں۔ نال ای وزیٹنگ پروفیسر دے طور اُتے نادرن یونیورسٹی تے سرحد یونیورسٹی وچ ایم فل تے پی ایچ ڈی ریسرچ سکالرز نوں پڑھاندے نیں۔ حال ای وچ آپ خیبر پختونخوا پبلک سروس کمیشن دے ذریعے ایسوسی ایٹ پروفیسر گریڈ 19 لئی وی منتخب ہو چکے نیں۔ کسر نفس یا خاکساری دا ایہہ حال ہے وی اپنے ناں دے نال پروفیسر یا ڈاکٹر دا لاحقہ نہیں لایا۔
اسحاق وردگ خیبر پختونخوا وچ جدید شاعری دے نمائندہ تخلیق کار دے طور اُتے دنیائے اردو ادب وچ اپنا مقام بنا چکے نیں جدید اردو شاعری دے مقالات وچ آپ دی شاعری دا ذکر ملدا اے ۔ شاعری وچ آپ ماوروائی سوچاں وچ گھٹ وکھائی دیندے نیں وجدانی کیفیات دا احوال، تخلیق کائنات دا معمہ، قدرت دی گھمبیر تائیں، ادھیڑ بُن، شکست وریخت تے انسانی بے بسی نوں آپ نے شعراں وچ سمویا اے۔ آپ دے موضوعات وچ مابعد الطبیعانی رویہ، تصوف، فلسفہ ، پشاور وچ دہشت گردی دا مسئلہ، شکاخت دا مسئلہ، فلسفہ وجودیت تے انسانی اقدار دا زوال شامل نیں۔
ممتاز نقاد ڈاکٹر طارق ہاشمی اپنی کتاب، شعریات خیبر عصری تناظر ، وچ لکھدے نیں کہ
اسحاق وردگ دے کول اک توازن نظر آندا اے تے نال ای اوہ جدید پیرا یاں دا شعور وی رکھدا اے۔
جس طرح میر دے کول دلی دی محبت رچی بسی اے بعینہ وردگ دے کول وی پشاور دی محبت دا پرتے موجود اے۔ دہشت گردی وچ پشاور نوں اڑدے ویکھ کے لکھدے نیں
مشکل ہے تجھے آگ کے دریا سے بچا لوں
اے شہرِ پشاور میں تجھے ہار گیا ہوں
اک ماں نے اپنے پتر نوں روندے ہوئے کہیا۔۔۔
تعلیم چھڈ تے پشاور وی چھڈ دے
اوہ سید زادے نیں، ایہناں دی اپنی عزت سادات وی اے۔ ایس دی تربیت چنگی ہوئی اے۔ اوہناں نے ساری زندگی محبتاں دا درس حاصل کیتا اے۔ محبتاں ای دا درس ونڈیا وی۔ نفرتاں، کدورتاں تے لجیاں توں تے اوہ دور نسدے نیں۔ ایہناں دا کہنا اے کہ ایہہ دنیا عارضی اے، مختصر اے، فانی اے۔ ایتھے لڑن، مرن تے مارن دی تے گنجائش ای نہیں۔ اپنی بے نیازی نوں شعر وچ انج بیان کردے نیں۔
خیرات میں دے آیا ہوں جیتی ہوئی بازی
دنیا یہ سمجھتی ہے کہ میں ہار گیا ہوں
اوہناں نے شاعری وچ روایتی گل و بلبل، فراق و وصال تے عارض و کاکل دیاں گلاں نہیں کیتیاں بلکہ حقیقت دی تلاش دے نال زمینی حقائق وی لکھدے نیں۔ ایہو وجہ اے کہ ایہناں دی جدت پسند شعری رویاں نوں ایتھے کوئی منن نہ منن اٹک پار ضرور منیا جا رہیا اے تے حقیقت وی ایہو اے کہ اسحاق وردگ نوں سب توں زیادہ محبت پنجاب توں مل رہی اے۔ زیادہ تر ایوارڈز تے سرٹیفکیٹس اوہ پنجاب توں لیا رہے نیں۔ اپنے صوبے توں زیادہ اوہناں نے پنجاب وچ مشاعرے پڑھے نیں۔ پنجاب اردو دوستی دے حوالے نال دو صدیاں دی تاریخ رکھدا اے۔ تے ایہہ روایت اوہ جدید دور وچ وی نبھا رہیا اے۔
حال ای وچ اسحاق وردگ نوں ایہہ اعزاز وی حاصل ہو چکیا اے کہ اوہناں نے اودوں کرونا اُتے پہلا شعر کہیا جدوں ایہناں دے قریبی دوست چین دے آفت زدہ شہر وچ پھس گئے سن۔ تے اوہ ایہناں دی فریاد روز سندے۔ اودوں پاکستان میڈیا وچ کرونا دا ذکر نہ ہون دے برابر سی۔ اسحاق وردگ نے جنوری وچ ایہہ شعر فیس بک اُتے لایا تے ایہناں دا مذاق وی اڑایا گیا کہ ایہہ چین دے مسئلے دا شعر اے ایہنوں اردو دی بجائے چینی زبان وچ لکھدے، شعر سی کہ :
ایسی ترقی پر تو رونا بنتا ہے
جس میں دہشت گرد کرونا بنتا ہے
ایہہ شعر بعد وچ ریختہ فائونڈیشن (انڈیا) نے (اجازت لے کے) اپنے پیج اُتے لایا تے ہتھوں ہتھ لیا گیا۔ بعد وچ وردگ دی پوری غزل بابائے غزل ظفر اقبال دے کالم وچ چھپی تے پوری اردو دنیا وچ ایس دی خوب پذیرائی ہوئی۔ کرونا ای دے بحران اُتے ایہناں دے ایس شعر نوں وی خوب پذیرائی مل رہی اے۔ خصوصاً بھارت وچ 22 مارچ دے کرفیو وچ ایس شعر دا خوب چرچا رہیا۔ شعر سی:
بازار ہیں خاموش تو گلیوں پہ ہے سکتہ
اب شہر میں تنہائی کا ڈر بول رہا ہے
جدوں پورے دن دی محبت توں بعد شام نوں سر لُکان ل ئی کوئی مزدور ٹھکانہ لبھدا اے تے ایس منظر نوں وردگ نے کس کمال ہنر مندی نال شعر وچ ڈھالیا اے ملاحظہ کرو:
اب شام ہے تو شہر میں گاوں کے پرندے
رہنے کے لئے کوئی شجر ڈھونڈ رہے ہیں
ذرا ایہناں دا ماورانی انداز وی ویکھو:
اِس پار کا ہو کے بھی میں اُس پار گیا ہوں
اک اِسم کی برکت سے کئی بار گیا ہوں
تھامے ہوئے اِک روشنی کے ہاتھ کو ہر شب
پانی پہ قدم رکھ کے میں اُس پار گیا ہوں
دروازے کو اوقات میں لانے کے لیے میں
دیوار کے اندر سے کئی بار گیا ہوں
کالم دی تنگ دامنی دے پیش نظر فلم دی باگ روکنی پئے گی نہیں تے ایس بحرِ بیکراں وچ تے بوہت کجھ موجود اے۔ اختتامیہ وچ ایہناں دی خوبصورت غزل دے کجھ شعر پیش کرنا واں۔
میری ہستی سزا ہونے سے پہلے
میں مر جاتا بڑا ہونے سے پہلے
میں اپنی ذات سے نا آشنا تھا
خدا سے آشنا ہونے سے پہلے
ہمارے ساتھ اُٹھتا بیٹھتا تھا
وہ اِک بندہ خدا ہونے سے پہلے
بہت مضبوط سی دیوار تھا میں
کسی کا راستہ ہونے سے پہلے