غزوئہ بدر۔۔کفر و اسلام داپہلا معرکہ

شرانگیز ،طاغوتی تے استبدادی قوتاں دے سامنے جرات ، عزیمت اور استقامت دا سُنیہا

متکلم اسلام مولانا محمد الیاس گھمن

اللہ تعالیٰ دے نیڑے پسندیدہ دین، دین اسلام اے تے خاتم الانبیاء حضرت محمد ﷺ ایس دے سب توں وڈے داعی ، مبلغ تے محافظ نیں۔ داعی ہون دے ناطے آپ ﷺ نے اسلام دی دعوت شرق و غرب، شمال و جنوب، عرب و عجم، شاہ و گدا ، مردو عورت ، پیرو جواں ، آزاد و غلام ، کالے گورے الغرض بنی نوع انسانیت دے ہر طبقے تیکر اپڑائی، نہ صرف اپڑائی بلکہ اپڑان دا حق ادا کر دتا۔ ایس دے احکام و مسائل، اوامرونواہی، حدود و آداب تے اصول و قوانین دی تبلیغ صبر و تحمل تے قوت برداشت نال ایس انداز وچ فرمائی کہ ہر ظلم و ستم ، وحشت و سربریت ، جبر وتشدد ، دھونس دھمکیاں ایتھوں تک کہ قتل دے منصوبیاں تیکر نوں کمال ضبط و تحمل نال اپنے اُتے سہیا، خدائے رحمان و رحیم ولوں رئوف و رحیم بن کے انذار (محبت دے نال ڈران) تے تبشیر( ہمدردی دے نال خوشخبری دین) دے حسین امتزاج دے نال آپ ﷺ نے ایہہ فریضہ انجام دتا۔ اللہ دے دین دے محافظ ہون دے ناطے آپ دی بنیادی ذمہ داری ایہہ بندی سی کہ جے کوئی اسلام نوں مٹان دی کوشش کرے یا اہل اسلام توں ایہناں دے بنیادی حقوق نوں طاقت دے نشے وچ مست ہو کے سلب کرن دی جسارت یا حماقت کرے، تے آپ ایس دی شر انگیزیاں توں بچان تے اسلام دے فروغ و نفاذ لئی مضبوط، پائیدار، منظم تے مستحکم لائحہ عمل تیار کرن تاں جے دین قیامت دی سویر تیکر پوری آب و تاب دے نال باقی رہوے۔ اگرچہ اسلام باہمی رواداری، بقائے باہمی ، محبت و مودت تے انس و اخوت دا حکم دیندا اے پر ایس دا ہر گز ایہہ مطلب نہیں کہ اوہ اپنے منن والیاں نوں اِنج ای بے آسرا چھڈ دیوے، ایہناں اُتے ظلم دے جکھڑ چلدے رہن، ایہہ پسدے ای رہن، مردے کٹ دے رہن، ایہناں دی مظلوم سسکیاں، مجبور آہاں، مقہور فریاداں فضا وچ بے نواء ہو کے مر جان، فتنہ و فساد پھیلدا رہوے، ظالم و جابر قوتاں طوفان ستم بپا کر دیاں رہن تے مظلوماں بے کساں، بے قصوراں تے بے گناہواں دا قتل عام ہوندا رہوے۔ اسلام ایہہ ہر گز برداشت نہیں کردا۔ جویں اسلام قبول مذہب لئی جبر و اکراہ دا قائل نہیں کہ کسے نوں زبردستی مسلمان بنائے ایسے طرح کسے ہور نوں وی ایہہ حق نہیں دیندا کہ اوہ دین اسلام قبول کرن والیاں دا طاقت نال رستہ روکے۔ بلکہ آزادی رائے و آزادی مذہب دے ایس تناظر وچ اسلام دنیا دا سب توں معتدل دین اے۔ اسلام امن و سلامتی دے آفاقی و عالمگیر پیغام نوں لے کے مکہ توں مدینہ تیکر اپڑ چکیا سی، مدینہ اپڑن اُتے عالمی سطح اُتے خاص طور تے عرب دے سیاسی و مذہبی منظر نامے اُتے بوہت تبدیلیاں وکھائی دے رہیاں سن۔ نبی کریم ﷺ اپنے جانثاراں دے نال یثر ب دی وادی نوں مدینہ منورہ بنا چکے سن۔ ایتھے آ کے آپ ؐ نے عسکری حکمت عملی نوں بروئے کار لیاندے ہوئے متعدد قبائل دے نال معاہدات صلح و جنگ فرمائے، اسلام نوں مزید تقویت، مضبوطی تے استحکام اپڑان لئی دور رس فیصلے صادر فرمائے۔ دوجے پاسے قریش مکہ اسلام دے فروغ، اہل اسلام دی خوشحالی تے عزت و وقار نوں کسے طرح وی ٹھنڈے ڈھڈوں برداشت کرن لئی قطعاً آمادہ نہیں سن۔ اپنی جنگی قوت نوں مضبوط تر بنان لئی معیشت نوں مستحکم کرن لگے ہوئے سن، اسلحہ اکٹھا کرن دی غرض نال دیگر ملکاں نال تجارتی تعلقات استوار کر رہے سن تے اندر کھاتے اسلام نوں مٹان لئی فیصلہ کن معرکہ لڑن دی تیاریاں وچ مگن سن۔
2ہجری دے شروع وچ قریش دا اک بوہت وڈا تجارتی قافلہ ابوسفیان بن حرب دی قیادت وچ شام ول جا رہیا سی، قافلے وچ لکھاں دراہم دی مالیت دا مال و اسباب اونٹاں اُتے لدیا ہویا سی۔ مسلمان چونکہ مکہ وچ قریشیاں دے مہلک جان لیوا مظالم نوں سہہ چکے سن ایس لئی اوہ ایس گل نوں بخوبی جان دے سن کہ جے قریش دی معیشت مضبوط ہو گئی تے اوہ اسلام نوں مٹان وچ ذرہ برابر تامل نہیں کرن گے۔ چنانچہ حفظ ماتقدم دے اصول دے پیش نظر مسلماناں نے ایس قافلے نوں روکن دی کوشش کیتی تاکہ کافراں دی عسکری طاقت دی بنیاد ای مسمار ہو جائے تے ایہناں نوں مسلماناں اُتے حملہ کرن دا موقع نہ ملے پر قافلہ بچ نکلن وچ کامیاب ہو گیا۔ مسلمان ہن ایس انتظار وچ سن کہ کدوں ایہہ قافلہ واپس آندا اے؟
قافلے دے واپس ہون دی خبر ملی تے 12 رمضان المبارک سن 2 ہجری نوں نبی کریم ﷺ 313 مسلماناں نوں نال لے کے مدینہ توں روانہ ہوئے، 60مہاجرین جد کہ باقی انصار سن۔ دوجے پاسے ابوسفیان نوں جدوں مسلماناں دی آمد دا علم ہویا تے ایس نے اک تیز رفتار گھڑ سوار مکہ ول دوڑایا تے قریش مکہ دے ناں پیغام گھلیا کہ ایہو موقع اے اسلام دی شمع نوں ہمیشہ لئی بجھا دین دا۔ تسیں جلدی نال اسلحہ تے سواریاں سنے اپڑو، قریش مکہ توں پہلے تیار بیٹھے سن کو چ نقارہ وجایا تے اک ہزار سپاہی، سو سواریاں، تیر وتفنگ، نیزے بھالے، تلواراں، ڈھالاں تے جنگی ہتھیار نال لیس ہو کے مسلماناں ول ودھن لگے۔
بدر …مدینہ منورہ توں 80 میل دے فاصلے اُتے واقع اک تھاں اے، قریشیاں دی فوج نے ایتھے پڑائو پایا، آپ ﷺ نوں ایس دا علم ہویا تے آپ ﷺ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم توں رائے دریافت کیتی۔ مہاجرین دے سرخیل جناب ابوبکر و عمر رضی اللہ عنہما نے مجاہدانہ تقریراں کیتیاں۔ جانثاری دا یقین دلوایا، آپ ﷺ نے انصار مدینہ دی رائے لئی۔ قبیلہ خزرج دے سردار حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے کہیا: یا رسول ؐاللہ ! تسیں جتھے تشریف لے جائو، اسیں تہاڈے نال آں، جس نال جویں چاہو تعلق نبھائو، ساڈے توں جو لینا چاہو یا سانوں کجھ دینا چاہو ہر طرح تیار آں، جو حکم فرمائو اسیں تہاڈے شانہ بشانہ کھڑے آں، بدر کیہ اے جے تسیں برک غماد تیکر وی جائو اسیں تہاڈے ہم رکاب رہواں گے، جے تسیں سانوں سمندر وچ کود جان دا حکم دیو اسیں بلا چوں چرا کود جاواں گے۔
ایس توں بعد حضرت مقداد رضی اللہ عنہ کھڑے ہوئے تے کہیا: اسیں قوم موسیٰ جہی بے وفاقوم نہیں جنہاں نے اپنے نبی نوں کہیا سی کہ تسیں تے تہاڈا رب جا کے لڑو اسیں ایتھے بیٹھے آں بلکہ اسیں تہاڈے دائیں بائیں، اگے پچھے تہاڈی حفاظت کراں گے، ہر ویلے تہاڈے نال رہواں گے۔ نبی کریم ﷺ بے حد خوش ہوئے تے بدر دے نیڑے اک چشمے اُتے پڑائو پان دا حکم دتا۔ حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ دے مشورے نال آپ ﷺ لئی عریش (چھپر) بنوایا گیا تاں جے آپ ﷺ اوتھوں جنگی صورتحال نوں بچشم خود ملاحظہ فرما سکن۔ اج کل ایس تھاں اک مسجد اے ۔ جنہوں ’’مسجد عریش ‘‘کہیا جاندا اے۔ 16 رمضان المبارک نوں دونویں فوجاں پڑائو پا چکیاں سن۔ آپ ﷺ رات بھر اللہ دی بارگاہ وچ دعا و مناجات کردے رہے۔ آخر کار اوہ ویلا آ گیا جدوں بدر دا میدان رزم حق و باطل دا استعارہ بن گیا۔ جیہڑا صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دی جرات و شجاعت، بہادری و جانبازی، اللہ دی مدد تے نصرت تے نبی کریم ﷺ دی بہترین عسکری حکمت عملی دی مثال دے طور اُتے تاریخ عالم وچ جانیا جاندا اے۔ 17 رمضان المبارک 2 ہجری نوں نبی کریم ﷺ نے فوج دی صف بندی کیتی تے دست رحمت نوں بارگاہ رحمت وچ دراز کردے ہوئے التجاء کیتی، اے پروردگار! جیہڑا آپ نے میرے نال وعدہ فرمایا اے ایہنوں پورا فرمائو۔ اج جے ایہہ کجھ مٹھی بھر جماعت مٹ گئی تے تا قیامت آپ دی عبادت کرن والا کوئی نہیں ہوئے گا۔
ایہہ صبر آزما امتحان سی، مسلماناں دے تلواراں دے تھلے ایہناں دے قلب و جگر دے ٹوٹے تے بزرگ وی آ رہے سن، پر اسلام دی محبت رشتیاں دی محبت اُتے غالب سی، حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دی تلوار ایہناں دے پتر اُتے بے نیام ہوئی، حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی تلوار ایہناں دے ماموں دے لہو نال رنگین ہوئی ۔ حضرت حذیفہ رضی اللہ عنہ دی تلوار اپنے والد عتبہ اُتے تن گئی، قریش دے سپہ سالار عتبہ اُتے حضرت حمزہ تے حضرت علی رضی اللہ عنہما نے کاری ضرب لائی، شیبہ نوں حیدر کرار رضی اللہ عنہ دی ذوالفقار نے دو ٹوٹیاں وچ تقسیم کیتا، عبیدہ بن سعید نوں حضرت زبیر رضی اللہ عنہ نے جہنم رسید کیتا، دو انصاری بچیاں حضرت معوذ تے معاذ رضی اللہ عنہما نے ابوجہل دے غرور نوں زمین بوس کیتا، عکرمہ بن ابی جہل نے حضرت معوذ رضی اللہ عنہ اُتے تلوار نال حملہ کیتا جس نال ایہناں دا بازو کندھے نال لٹک گیا پر شیر دل مجاہد اسلام فیر وی لڑدے رہے جدوں لٹکیا ہویا بازو دشمن اُتے حملے کرن توں رکاوٹ بنیا تے حضرت معوذ رضی اللہ عنہ نے اپنے ہتھ نوں پیراں دے تھلے رکھ کے اک جھٹکے نال جھٹک دتا۔ ابوجہل دے مرن نال قریش مکہ دی ہمت کافی حد تیکر پست ہو گئی ایہناں دے حوصلے جواب دین لگے سن پر ایہناں دی اک امید ہجے باقی سی یعنی سردار امیہ بن خلف، فیر چشم فلک نے اوہ نظارہ وی کیتا جدوں بلال اُتے ستم ڈھان والے امیہ دے جسم نوں نیزیاں نال چھلنی کر دتا گیا۔ دشمن دی صفاں وچ کھلبلی مچ گئی، خدا ولوں فرشتیاں دی فوج اتری، کفر دے سرداراں دیاں لاشاں دے ڈھیر لگ گئے ، ابوجہل، امیہ بن خلف، عتبہ، شیبہ ، ولید ، زمعہ بن اسود ، عاص بن ہشام ،منبہ ابن الحجاج تے ابو البختری دے ناپاک وجود توں خدا دی زمین پاک ہو گئی۔ 70 کفار مارے گئے، 70 نوں قیدی بنا لیا گیا جد کہ باقی دم دبا کے نسن اُتے مجبور ہوئے۔ دوجے پاسے 14 مسلمان جام شہادت نوش کر گئے۔ قیدیاں وچ آپ ﷺ دے چچا عباس، حضرت علی رضی اللہ عنہ دے بھائی عقیل تے آپ ﷺ دے داماد ابوالعاص وی سن، ہن ایہہ مسئلہ پیش آیا کہ ایہناں قیدیاں دے نال کیہ کیتا جائے؟ اوس ویلے قیدیاں نال جیہڑا وحشیانہ سلوک ہوندا سی اوس اُتے تاریخ دے اوراق نوحہ کنا ں نیں پر آپ ﷺ نے اوہناں نال اِنج دا رحم و کرم دا سلوک کیتا کہ تاریخ انسانی وچ ایس دی مثال نہیں ملدی۔
قیدیاں نوں صحابہ کرام وچ تقسیم کر دتا گیا تے ایہناں نال حسن سلوک دا تاکیدی حکم وی سنا دتا گیا۔ صحابہ کرام نے وی اپنے جان دے دشمناں نال انج دے کریمانہ سلوک کیتے کہ خود کھجوراں اُتے گزارہ کر کے قیدی بھراواں نوں کھانا کھواندے، اک قیدی ابوعزیز دا بیان اے کہ میں جس انصاری دے کول قید سی اوہ صبح و شام میرے سامنے کھانا رکھدے، روٹی تے سالن وغیرہ میرے ول رکھدے تے آپ کجھ کجھوراں کھا کے گزارہ کر لیندے مینوں شرم آندی میں روٹی ایہناں دے ہتھ وچ دے دیندا پر اوہ ایہنوں ہتھ وی نہ لاندے تے مینوں واپس کر دیندے۔ ایہناں ای قیدیاں وچ اک بندا سہیل ابن عمرو وی سی جیہڑا بلا دا خطیب سی نبی کریم ﷺ دے خلاف تقریراں کر کے لوکاں وچ آپ دی نفرت پیدا کرن دی کوشش کردا رہندا سی ۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ایس دے متعلق رائے دتی کہ ایس دے نچلے دو دند اکھاڑ دتے جان تاکہ تقریر نہ کر سکے پر آپ ﷺ نے ایہنوں منظور نہ فرمایا۔ ایتھوں تیکر کہ جنہاں قیدیاں دے کپڑے خراب ہو گئے یا پھٹ گئے ایہناں نوں کپڑے دین دا حکم دتا۔
حضرت انس رضی اللہ عنہ فرماندے نیں کہ نبی کریم ﷺ نے صحابہ کرام توں مشورہ لیا کہ ایہناں قیدیاں دا کیہ کیتا جائے؟ ایس اُتے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے فرمایا: یا رسول اللہ ﷺ ایہناں لوکاں نے تہاڈی رسالت نوں جھٹلایا، تہانوں اپنے گھر توں کڈیا، سانوں اجازت دیو کہ اسیں ایہناں دیاں گردناں اڑا دیئے۔ ایس توں بعد حضرت عبداللہ بن رواحہ رضی اللہ عنہ نے ایس توں وی زیادہ سخت رائے دتی : یا رسول ؐاللہ ! تسیں انج دے علاقے وچ او جتھے لکڑیاں بکثرت نیں تسیں جنگل وچ اگ لگوا کے ایہناں نوں ایس وچ پا دیو۔ سب توں آخر وچ مزا ج شناس رسول سید نا ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ کھڑے ہوئے تے فرمایا: یا رسول اللہ ﷺ! ایہہ تہاڈی قوم اے، تہاڈے گھر والے نیں، ایہناں نوں زندگی دی مہلت دیو توبہ کرائو، امید اے کہ اللہ تعالیٰ وی ایہناں دی توبہ نوں قبول فرمان گے، میری رائے ایہہ وے کہ ایہناں توں کجھ فدیہ لے کے آزاد کر دتا جائے۔ آپ ﷺ ایہہ سن کے اٹھ کے چلے گئے، تھوڑی دیر بعد واپس تشریف لیائے تے فرمایا: اے ابوبکر! تہاڈی مثال حضرت ابراہیم علیہ السلام جہی اے جنہاں نے فرمایا سی: جس نے میری اتباع کیتی اوہ میرے وچوں اے۔ اے ابوبکر تہاڈی مثال حضرت عیسیٰ علیہ السلام جہی اے، جنہاں نے فرمایا سی: اے اللہ جے تو ایہناں نوں عذاب دے تے ایہہ تیرے بندے نیں تے جے معاف کر دے تے تو ںبخشن والا اے۔ایس توں بعد حضرت عمر رضی اللہ عنہ نوں مخاطب کردے ہوئے فرمایا: اے عمر! تہاڈی مثال حضرت موسیٰ علیہ السلام جہی سی جنہاں نے فرعون لئی اللہ توں بددعا کیتی سی تے اے عمر! تہاڈی مثال حضرت نوح علیہ السلام جہی اے جنہاں نے اپنی قوم دی ہلاکت لئی انج بددعا کیتی سی: اے اللہ! کافراں دا اک وی گھر زمین اُتے باقی نہ چھڈ (ایہناں ساریاں نوں ہلاک کر دے) فیر آپ ﷺ نے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم نوں فرمایا: ایس ویلے تسیں ضرورت مند او ایس لئی ایہناں قیدیاں توں (ایہناں دی حیثیت دے مطابق) فدیہ وصول کر کے ایہناں نوں چھڈ دیو۔ چنانچہ انج ای کیتا گیا جنہاں دے کول مال سی ایہناں دی حیثیت دے مطابق فدیہ لے کے چھڈ دتا گیا تے جنہاں دے کول مال نہیں سی ایہناں نوں کہیا گیا کہ ہر قیدی مسلماناں دے 10,10 بالاں نوں لکھنا پڑھنا سکھا دیوے ایہناں دا ایہو فدیہ اے۔ غزوہ بدر دے واقعے نے ایہہ ثابت کر دتا کہ ثاقت قدمی ، جذبہ جہاد، شوق شہادت، اطاعت امیر نال ماڑے حالات نوں چنگے حالات ول موڑیا جا سکدا اے، محض دنیاوی وسائل، جنگ دے آلات تے سپاہیاں دی کثرت ای جنگ جتن لئی کافی نہیں ہوندی۔ مندرجہ بالا حقائق تے حالات و واقعات نوں ساہمنے رکھدے ہوئے ہن اقبال مرحوم دے ایس شعر نوں پڑھو !
فضائے بدر پیدا کر فرشتے تیری نصرت کو
اتر سکتے ہیں گردوں سے قطار اندر قطار اب بھی