عقابی روح

رابعہ رحمٰن

’’انسان دا ظاہر اینا بے حیثیت اے کہ اک مچھر وی ایہنوں چکر وچ لیا سکدا اے تے دم بھر لئی وی چین نصیب نہیں ہون دیندا پر ایس دے باطن وچ خدا نے انج دی صلاحیتاں رکھیاں نیں کہ اوہ ستویں اسماناں اُتے وی چھا سکدا اے۔‘‘اینے خوبصورت انتساب دے نال مینوں ارشاد حسن خان سابق چیف جسٹس پاکستان دی کتاب ارشاد نامہ موصول ہوئی۔
ارشاد نامہ اک سوانح عمری اے معاون توں چیف جسٹس بنن تیکر دی مکمل داستان اے۔ برطانیہ دے جسٹس لارڈڈیننگ نے خاندانی حوالہ نال سوانح عمری Family Story دے ناں توں تحریر کیتی تے ایس دے آخر وچ لکھیا کہ ، میں اپنی خاندانی کہانی ختم کر دتی، ایہہ اک سچی کہانی اے پر میں سب کجھ نہیں لکھیا تے تسیں جان دے او کہ جددوں کوئی کہانی پوری نہ لکھی جائے تے اوہ پورا سچ نہیں ہوندا تے ابہام رہ جاندا اے، حافظہ وی اپنی خامیاں چھڈ جاندا اے بالکل انج ای جویں اک گواہ اپنی سوچ دے زاویے دے مطابق جویں اوہ چاہندا اے بیان کردا اے نہ کہ جویں اوہ ہویا ہوئے‘‘۔
پرونسٹن چرچل وزیراعظم برطانیہ نے اک صحافی دے سوال تاریخ تہانوں کنج ویکھے گی؟ دے جواب وچ کہیا، چونکہ تاریخ میں خود لکھ رہیا واں مینوں یقین اے کہ تاریخ مینوں چنگے لفظاں وچ پیش کرے گی۔ تقسیم ہند توں پہلے ای یتیمی دا بادل سر اُتے لئے ارشاد حسن خان حالات دا مقابلہ کردے ہوئے اگے ودھدے رہے۔ اوہ پیر ودھاندے چلے جان اُتے ایس قدر یقین رکھدے نیں کہ کہندے نیں تسیں پیر ودھا منزل تہانوں ول خودبخود ودھنا شروع ہو جائے گی۔ واقعی زندگی وچ ایہناں دے نال انج ای ہویا کھان نوں اک روٹی ملدی یا بھُکے سوندے پر اپنی تعلیم نوں جاری رکھدے ہوئے اگے ودھن والے ارشاد حسن خان مرحلہ وار لگن تے جستجو دے نال کامیاب ہوندے رہے۔ کون کہہ سکدا اے کہ والدین دے سہارے دے بنا اوہ اگ وچ جھلسے نہیں ہون گے تے پانی وچ ڈبے نہیں ہون گے۔ زندگی بنا کس بَل کڈے کتھے اسمان چمکدا ہویا ستارا بنن دیندی اے پر ارشاد حسن خان نے ابھردے ڈُبدے، روندے ہسدے زندگی دے سنگ یاری کر لئی تے نبھاندے نبھاندے آخر ایس مقام اُتے اپڑ گئے کہ جتھے ڈبن دا خوف ختم ہو گیا تے اتھروواں دا وگنا عجز بن گیا۔ ارشاد نامہ ایہناں دی دلچسپ سوانح عمری اے جیہڑی اوہناں نے بے ساختگی وچ لکھی اے جس دی وجہ نال ملاوٹ، تصنع تےدروغ گوئی داعنصر، کدھرے کار فرما نظر نہیں آندا۔ اپنی ذہانت نال حکمت عملی نوں واضح کردے ہوئے واقعے تے حالات نال مثبت تے مفید روشن رستے سمجھاندے چلے گئے کہ قاری نوں خود اُتے وی رشک آن لگیا کیوں جے ایس دے اپنے بند رستے کھلدے چلے گئے۔
اسیں زندگی وچ بوہت افسانوی تے ڈرامائی کردار ویکھے پر ارشاد حسن خان دی ایہہ تحریر پڑھ کے واجح ہویا کہ اوہ انتہائی نرم مزاج، شگفتگی دے حامل، مضبوط شخصیت، ظلم نال ٹکر لین والے، حقائق نوں واضح کرن تے سچ و اانصاف دا بول بالا کرن والے انسان نیں۔ روشنی چراغ دی ہوئے یا موم بتی دی یا فیر کھمبیاں دے بلباں دی ایس روشنی نال تسیں اپنی ای نہیں بلکہ آل دوالے دے لوکاں دی زندگیاں وی منور کر دیو تے اشرف المخلوقات دا دعویٰ تہاڈی زبان اُتے سج دا اے۔ ارشاد حسن خان نے ایس دعویٰ نوں ثبوت دے نال پیش کیتا۔ زندگی دا مقدمہ لڑدے لڑدے اسیں دار فانی توں کوچ کر جانے آں کوئی فیصلہ نہیں ہو پاندا نہ سانوں پھانسی اُتے چڑھایا جاندا اے نہ سلاخاں توں آزاد کیتا جاندا اے نہ عمر قید دی مشقت سانوں خواب سجان دے قابل چھڈ دی اے۔ ارشاد حسن خان نے اپنی زندگی دے ہر پل ہر فیصلے ہر مشقت تے ہر جنگ نوںکمال ہنر مندی نال قرطاس اُتے بکھیریا اے کہ اسیں اپنی پہچان بنان لئی ایس وچ بوہت سارے نقاظ اپنی زندگی دے باب وچ لکھ سکنے آں جویں کہ ایہناں دی کتاب دا اقتباس ویکھو کہ ایس توں کیہ استفادہ کیتا جا سکدا اے۔
’’اک انج دے غریب بچے لئی جیہڑا کم عمری توں محنت مزدوری کردا، بجلی دے کھمبے دی روشنی وچ پڑھدا تے سکول دی فیس توں لے کے جیب خرچ تیکر لئی وظیفے اُتے انحصار کردا سی جس دے گھریلو حالات اینے ناساز گار سن کہ اک مخیر خاتون نے ایہنوں لے پالک بنان دی پیشکش کیتی تے ایہنوں کوئی عذر نہیں سی جس دے کول گورنمنٹ کالج لہور وچ داخلے لئی اپنی خود اعتمادی دے سوا نہ کوئی سفارش سی تے نہ فوری طور اُتے ادا کرن لئی فیس دی رقم ، صرف اپنے زور بازو نال اوہ غریب اردو میڈیم دا پڑھیا ہویا بچہ انگریزی میڈیم گورنمنٹ کالج دا طالب علم وی ہویا ایس دی یونین دا سیکرٹری وی منتخب ہویا تے کالج دے پرنسپل توں لے کے ہائی کورٹ دے نامور ترین چیف جسٹس جناب ایم آر کیانی نال ہم کلام وی ہویا تے ایہناں دی صحبت توں مستفید وی۔ ایہہ سلسلہ یونیورسٹی لاء کالج توں ہوندا ہویا وکالت تیکر اپڑیا تے ایس نوجوان وکیل دی سویر دا آغاز اپنے دفتر وچ جھاڑو لان نال ہوندا سی‘‘۔ایہہ نیں ارشاد حسن خان۔