فرید احمد پراچہ دی ’’عمرِ رواں‘‘

محمد آصف بھلیّ

ڈاکٹر فرید احمد پراچہ دی عمرِ گزشتہ دی کتاب ’’عمرِ رواں‘‘ دے ناں توں شائع ہوئی اے۔ فرید احمد پراچہ دی عمر 71 سال توں کجھ زیادہ ہوئے گی۔ اوہناں نے بھرپور سیاسی زندگی بسر کیتی اے۔ 1973ء وچ اوہ صرف 23 ورہے دی عمر وچ پنجاب یونیورسٹی یونین دے صدر منتخب ہو گئے سن۔ غالباً ایہناں توں پہلے معروف سیاست دان جاوید ہاشمی پنجاب یونیورسٹی یونین دے صدر سن۔ فرید پراچہ دی صدارت دا زمانہ ایس اعتبار نال بوہت اہم سی کہ ایہناں دے ای دور وچ بنگلہ دیش نامنظور تحریک تے تحریک ختم نبوت شروع ہوئیاں سن۔عقیدہ ختم نبوت نال فرید احمد پراچہ دا رشتہ شعور دی اکھ کھلدے ای بوہت مضبوطی دے نال استوار ہو چکیا سی۔ فرید پراچہ اک راست فکر مسلمان دے طور اُتے عقیدہ ختم نبوت نوں اپنا جزو ایمان ای نہیں بلکہ اصل ایمان سمجھدے نیں۔ 1974 وچ تحریک ختم نبوت دے نتیجے وچ قومی اسمبلی وچ متفقہ طور اُتے قادیانیاں نوں منکرینِ ختم نبوت ہون اُتے غیر مسلم اقلیت قرار دے دتا گیا سی۔ تحریک ختم نبوت وچ طلباء نے بھرپور کردار ادا کیتا سی۔ بلکہ ایہہ تحریک شروع ای طلباء دی قربانیاں نال ہوئی سی۔ تحریک ختم نبوت وچ طلباء دے محاذ اُتے جاوید ہاشمی تے فرید احمد پراچہ اہم ترین لیڈر سن۔ ایس لئی تحریک ختم نبوت دے حوالے نال فرید احمد پراچہ نے بڑی تفصیل دے نال اپنی کتاب زیست دے اک اہم ترین باب دی صورت وچ تحریر کیتا اے۔
فرید احمد پراچہ دی کتاب ’’عمرِرواں‘‘ وچ میری ذاتی دلچسپی دی اک وجہ ایہہ وی اے کہ طالبعلمی دے زمانے وچ جنہاں تحریکاں وچ پراچہ صاحب مرکزی کردار ادا کردے رہے سن اوہناں تحریکاں وچ کسے سطح اُتے میں وی حصہ لیا اے۔
فرید احمد پراچہ نال میری ذاتی سطح اُتے ملاقاتاں نہ ہون دے برابر نیں پر میں ایہناں نوں 1973ء توں جاننا واں۔ جدوں اوہ مختلف کالجاں وچ شرکت لئی آئے سن۔ ایہناں دے ساتھی مقرر محمد اکرم شیخ ہوندے سن۔ ایہہ اوہ ای محمد اکرم شیخ نیں جنہاں دا شمار ہن پاکستان دے ممتاز ترین تے مہنگے ترین وکلا وچ ہوندا اے۔ فرید احمد پراچہ اپنے دورِ طالبعلمی وچ بہترین مقرر سن۔ تے ہر مباحثے وچ ایہناں دا پرائز ضرور ہوندا سی۔ اک مقرر دے طور اُتے فرید احمد پراچہ دی اعلیٰ پائے دی صلاحیتاں اج اک ادیب دے طور اُتے وی ایہناں دی معاون و مددگار ثابت ہوئیاں نیں۔میں ’’عمرِ رواں‘‘ نوں پڑھدے ہوئے ایہناں دی تحریر وچ وی اوہ ای روانی محسوس کیتی اے جیہڑی ایہناں دی تقریراں وچ ہوندی سی۔
اوہ لبھ لبھ کے مشکل الفاظ اپنی تحریر وچ شامل نہیں کردے بلکہ بڑی سادگی دے نال اپنے تجربات تے خیالات نوں قلم توں قرطاس اُتے منتقل کر دیندے نیں پر ایہناں دی سادگی وچ وی انج دا حُسن اے کہ قاری فرید احمد پراچہ دی کتاب پڑھدے ہوئے ایہناں دی تحریر دے جادو دا اسیر ہوئے بغیر نہیں رہ سکدا۔
فرید احمد پراچہ جماعت اسلامی پاکستان دے مرکزی نائب امیر نیں۔ ظاہر اے کہ جماعت اسلامی دا اپنا اک مخصوص زاویہ نظر اے۔ سیاست نوں ویکھن تے قومی سیاست وچ کس ویلے کس مقام اُتے کھڑا ہونا اے۔ ایس دے بارے وچ جماعت اسلامی دے جیہڑے فیصلے ہوندے نیں۔ فرید احمد پراچہ وی ایہناں ای فیصلیاں دے پابند ہوندے نیں پر ’’عمرِ رواں‘‘ وچ اپنے حالاتِ زندگی دے ورق پلٹ دے ہوئے فرید احمد پراچہ نے کدھرے جماعتی تعصب نہیں ورتیا۔ اپنے عہد دی زندہ تاریخ بیان کردے ہوئے کسے وی مقام اُتے فرید احمد پراچہ مصلحت دا شکار نہیں ہوئے۔ مصلحت دا شکار ہون والا بندا ای جھوٹ بولدا اے۔ فرید احمد پراچہ نے پاکستان دی سیاسی تاریخ بیان کردے ہوئے اپنے قلم نوں جھوٹ نال گندا نہیں ہون دتا۔ جس دی میں ایتھے اک مثال پیش کرنا واں۔ جنرل ضیاء الحق نے دسمبر 1984ء وچ خود نوں چیف آف آرمی سٹاف ہوندے ہوئے صدر منتخب کروان لئی جیہڑا جعلی ریفرنڈم کروایا سی۔ جماعت اسلامی نے اپنی مجلس شوریٰ وچ کثرت رائے نال جنرل ضیاء الحق دے ریفرنڈم دی حمایت وچ ایہہ فیصلہ کیتا سی۔ میں خود لہور وچ اوس ویلے دے امیر جماعت اسلامی میاں طفیل محمد دی ایہہ تقریر سنی سی۔ کہ عوام جوق در جوق یعنی جتھے بنا کے اپنے گھراں توں نکلن تے جنرل ضیاء الحق نوں ووٹ دین۔ اوہ جنرل ضیاء الحق جیہڑے پہلے ای تقریباً اٹھ سال توں ملک اُتے فوجی آمریت نوں مسلط کیتے ہوئے سی۔ فرید احمد پراچہ نے اپنی کتاب وچ جنرل ضیاء الحق دے ریفرنڈم دا احوال ایس طرح بیان کیتا اے کہ ایس ریفرنڈم دے فراڈ ہون دی اصلیت ظاہر ہو جاندی اے۔ پولنگ سٹیشناں اُتے ووٹ دین والیاں دی عمر اُتے پابندی سی تے نہ ای ووٹ درج ہون دی۔ کوئی اٹھ سال دا بچہ وی ووٹ پا سکدا سی تے جس دا ووٹ کدھرے وی درج نہیں اوہ وی ووٹ دے سکدا اے۔ ریفرنڈم والے دن پولنگ سٹیشناں اُتے ویرانی چھائی ہوئی سی۔ ایس ریفرنڈم نوں ویکھ کے جماعت اسلامی دے ای اک اصول پسند لیڈر چودھری غلام جیلانی نے میری موجودگی وچ نوابزادہ نصر اللہ خاں نوں غالب دا ایہہ شعر سنایا سی۔
کوئی ویرانی سی ویرانی ہے
دشت کو دیکھ کے گھر یاد آیا
فرید احمد پراچہ نے جنرل ضیاء الحق دے فراڈ ریفرنڈم دے حوالے نال اوہ ای حقائق بیان کیتے نیں جیہڑے غیر جانبدار مورخ دی رائے ہو سکدی اے۔ ایس توں ثابت ہوندا اے کہ فرید احمد پراچہ نے اپنی کتاب وچ جو وی لکھیا اوہ کسے مخصوص زاویہ نظر نال نہیں لکھیا بلکہ جو سچ سی ایہنوں بیان کر دتا گیا اے۔
فرید احمد پراچہ اپنی لمبی ترین سیاسی زندگی وچ کئی وار پابند سلاسل وی ہوئے۔ جدوں اوہ اک وار کوٹ لکھپت جیل وچ سن تے ایہناں دی ملاقات مشہور زمانہ جنرل رانی نال وی ہوئی۔ جنرل یحییٰ خاں دے دور وچ جنرل رانی نوں سیاہ و سفید دا مالک سمجھیا جاندا سی۔ ایس دور دے کئی رنگین قصے تے کہانیاں مشہور نیں۔ تے ایہہ وی حقیقت اے کہ جنرل رانی جنرل یحییٰ خان دے نال قربت دے باعث کجھ انج دے قومی رازاں توں واقف سن کہ جے اوہ راز ظاہر ہو جاندے تے ایس ویلے دے وزیراعظم ذوالفقار علی بھٹو دا اقتدار خطرے وچ پئے سکدا اے کہ جنرل رانی نوں ذوالفقار علی بھٹو دے دور وچ کسے فرضی تے جھوٹے مقدمے وچ گرفتار کر کے جیل وچ پا دتا گیا سی۔ جنرل رانی نے جیل وچ فرید احمد پراچہ نال ہون والی گل بات وچ ایہہ انکشاف وی کیتا سی کہ سانحہ مشرقی پاکستان دے اصل ذمہ دار جنرل یحییٰ خاں تے شیخ مجیب نہیں بلکہ ذوالفقار علی بھٹو سن۔فرید احمد پراچہ دی خود نوشت اک فرد دی داستان نہیں بلکہ ایسے کتاب وچ ساڈی قومی زندگی دے انتہائی اہم 50 ورھیاں دے اہم واقعے نیں۔ ایہہ داستان ساڈے سب دی اے۔ ساڈا ملک تے قوم پچھلے 50 ورھیاں وچ جنہاں کھٹن حالات توں گزرے اوہ حادثات تے سانحے جیہڑے اجتماعی طور اُتے ساڈی قومی زندگی اُتے لنگھ گئے جنہاں دے مطالعے نال اسیں مستقبل وچ انج دی کوتاہیاں تے لغزشاں توں بچ سکنے آں جیہڑے ماضی وچ ساڈے توں سرزد ہوئیاں۔ایسے طرح اسیں اک روشن پاکستان دے خواب دی تعبیر ویکھ سکنے آں۔
آخر وچ میں ایہہ عرض کرنا چاہنا واں کہ ساڈے ملک دے جیہڑے معروف تے ممتاز سیاست دان نیں ایہناں نوں فرید احمد پراچہ دی تقلید کردے ہوئے اپنے تجربات تے مشاہدات نوں ضرور سپردِ قلم کرنا چاہیدا اے۔ ایس نال سانوں اپنے مستقبل لئی بوہت کجھ سکھن دا موقع ملے گا۔ جیہڑے لوک یا قوماں اپنے ماضی نوں فراموش کر دیندیاں نیں اوہ کدی وی اپنے مستقبل لئی بہترین منصوبہ بندی نہیں کر سکدیاں۔