آبی آلودگی ۔۔۔۔اِک چیلنج

نیشنل ڈرینج پراجیکٹ دے 28 وچوں 3 تن منصوبے کامیاب ہوئے: ایشیائی ترقیا تی بینک

لکھت: یاسرچغتائی

پانی قدرت دی وڈی نعمتاں وچوں اک اے۔ کرہ ارض دا 71 فیصد حصہ پانی اُتے مشتمل ہونا ایس دی اہمیت و ضرورت نوں اجاگر کردا اے۔ پانی جے مچھلیاں و دیگر آبی جانوراں لئی ’’رہائش گاہ‘‘ اے تے انسان دی زندگی چلان دا سبب وی اے، پانی جے چرند پرند لئی جین دی امید اے تے پودیاں دا باعث وجود وی اے۔ گویا ایس جہان دی ہر اک جاندار شے پانی دی موجودگی نال مشروط اے۔ پانی نہیں تے زندگی ای نہیں، پانی نہیں تےکوئی وجود ای نہیں، پر افسوس کہ ویلا لنگھن دے نال نال اسیں ایس نعمت نوں برباد کردے جا رہے نیں۔
دنیا وچ صاف پانی دی مقدار صرف تن فیصد اے جد کہ باقی سمندری کھارا پانی اے پر اج دا انسان مختلف سرگرمیاں وچ غفلت تے غیر ذمہ داری دا ثبوت دیندے ہوئے ایس تن فیصد صاف پانی نوں وی آلودہ کرن وچ کوئی کسر نہیں چھڈ رہیا۔ اقوام متحدہ دی اک رپورٹ دسدی اے کہ دنیا وچ 1.2 ارب انسان پین دے صاف پانی توں محروم نیں۔ ہر 4وچوں 1 سکول وچ پین دا پانی دستیاب نہیں جد کہ روزانہ 700 بچے تے بچیاں پنج سال دی عمر تیکر اپڑن توں پہلاں ای اسہال یا پیٹ دی دیگر بیماریاں دا شکار ہو کے موت دے منہ وچ چلے جاندے نیں چنانچہ ایہہ حقائق سانوں صاف تے قابل استعمال پانی دی اہمیت بخوبی دس دیندے نیں۔
پاکستان دے آبی وسائل
پاکستان دے آبی وسائل وچ سب توں پہلے سمندر دی گل کیتی جائے تے پاکستان دے کول 990 کلومیٹر دی ساحلی پٹی اے جیہڑی بلوچستان تے سندھ دے ساحلاں اُتے مشتمل اے۔ پاکستان دے جنوب وچ ٹھاٹھاں ماردا بحیرہ عرب اے جد کہ ہمالیہ توں نکلن والا دریائے سندھ پاکستان دے شمالی حصیاں توں وگدا ہویا سندھ وچ آ کے ڈیلٹا بناندا اے تے کراچی دے نیڑے سمندر دا حصہ بن جاندا اے۔
ملک دے دریائی نظام نوں ویکھیا جائے تے پہاڑاں تے وادیاں توں جنم لین والے مختلف دریا آپس وچ ملدے ہوئے اک نظام دے تحت سمندر وچ جا ڈگدے نیں۔ پاکستان دے وڈے تے اہم دریاواں وچ دریائے سندھ سب توں وڈا تے طویل دریا اے جس دی کل لمبائی 3200 کلومیٹر، فیر چناب اے جس دی لمبائی 960 کلومیٹر، دریائے جہلم دی لمبائی 774 کلومیٹر، دریائے راوی دی لمبائی 720 کلومیٹر تے دریائے ستلج دی 550 کلومیٹر اے۔ آزاد کشمیر، خیبر پختونخوا تے بلوچستان دے نکے دریا نیں جیہڑے وڈے دریاواں دا حصہ بن جاندے نیں۔ نہراں دی گل کریئے تے اسیں سب جان دے آں کہ پاکستان دا نہری نظام دنیا دا سب توں وڈا نہری نظام اے کیوں جے پاکستان دے 47 فیصد رقبہ اُتے کاشت کیتی جاندی اے۔
جس لئی وسیع نہری نظام دا ہونا ضروری اے دریائے سندھ ایس نہری نظام وچ ریڑھ دی ہڈی دی حیثیت رکھدا اے۔ کیوں جے ملک دی زیادہ تر نہراں دریائے سندھ توں ای نکلدیاں نیں، شاید ایسے سبب دریائے سندھ نوں اباسین وی کہیا جاندا اے یعنی کہ (دریاواں دا باپ)۔ پاکستان دے وسیع نہری نظام دے ذریعے کئی لکھ ایکڑ زرعی زمین نوں پانی فراہم کیتا جاندا اے جس اُتے گندم، چاول، پھل، سبزیاں، گنا تے دیگر اجناس کاشت کیتی جاندی اے۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق ایس مقصد لئی صرف دریائے سندھ اُتے تربیلا ڈیم دے علاوہ 85 نکے بند، 19 بیراجز، 45 نہراں، 12 رابطہ نہراں تے کئی لکھ ٹیوب ویلز قائم نیں۔
پانی آلودہ ہو رہیا اے
پوری دنیا وانگوں پاکستان نوں وی آبی آلودگی دا مسئلہ درپیش اے، آبادی دے لحاظ نال اسیں دنیا دا پنجواں وڈا ملک آں تے اک پاسے جتھے پانی زندگی دی بنیادی اکائی اے اوتھے دوجے پاسے پانی دی آلودگی صحت لئی خطرہ بن رہی اے۔ اسیں اپنے ملک دی آبی آلودگی توں کسے صورت نظراں نہیں چرا سکدے، فضا تے زمین وانگوں پانی وی گندا ہوندا جا رہیا اے، نوبت ایہہ آن اپڑی کہ پین دا پانی باآسانی دستیاب نہیں۔ ماہرزراعت عاصم بشیر خان دا مننا اے کہ پاکستان وچ ہر سال 56 لکھ ٹن مصنوعی کھاداں تے 70 ہزار ٹن کیڑے مار دوائیاں دا استعمال ہوندا اے۔ ایہناں دے استعمال وچ سالانہ 6 فیصد وادھا ہو رہیا اے۔ مصنوعی کھاداں تے زرعی دوائیاں دے ودھدے ہوئے استعمال نال زیر زمین پانی وچ کیمیائی مادیاں دی سطح وچ تیزی نال وادھا ہو رہیا اے۔ جدوں گندے پانی نوں آبپاشی لئی استعمال کیتا جاندا اے تے کئی مضر کیمیائی اجزا پودیاں دی جڑاں وچ سرایت کر جاندے نیں تے پانی پودیاں نوں فائدہ اپڑان دی بجائے ناکارہ بنا دیندا اے۔
پاکستان دی آبی آلودگی اُتے تحقیق
محقق جان برسکو تے عثمان قمر نے عالمی بینک لئی اپنی تحقیقاتی رپورٹ ’’پاکستانز واٹرز اکانومی رننگ ڈرائی ‘‘ وچ لکھیا اے کہ پچھلے کئی ورھیاں توں پاکستان وچ شہری آبادی تے صنعتاں وچ تیزی نال وادھا ہو رہیا اے۔ پچھلی دو دہائیاں وچ شہری آبادی وچ 5 فیصد بڑھوتری ویکھن وچ آئی اے جس دے آبی وسائل اُتے وی گہرے منفی اثرات مرتب ہو رہے نیں، ذخائر گھٹ ہون دے نال نال پانی گندا وی ہو رہیا اے، اوہناں نے اپنی رپورٹ وچ پانی دی گندگی دے حوالے نال جنہاں وجوہات دا ذکر کیتا ایہناں وچوں سب توں پہلے گندے پانی دی نکاسی تے فضلے دی صفائی دا مسئلہ نہایت اہم اے کیوں جے تیزی نال پھیلدے ہوئے شہراں وچ صنعتی گندے پانی دی ٹریٹمنٹ لئی پلانٹس ضرورت توں بوہت گھٹ نیں جد کہ مناسب دیکھ بھال نہ ہون تے خستہ حال سسٹم پاروں ایہہ گندا پانی پین دے صاف پانی وچ رَل رہیا اے۔

کئی سال پہلاں ’’نیشنل ڈرینج سیکٹر پراجیکٹ ‘‘ وی شروع کیتا گیا سی جس دا مقصد نکاسی آب دے نظام نوں جدید تے بہتر بنانا سی پر ایشیائی ترقیاتی بینک دی رپورٹ دے مطابق پاکستان وچ ایہہ منصوبہ اپنے نتائج حاصل نہیں کر پایا۔ پراجیکٹ وچ نکاسی آب دے نظام دی بہتری دے 28 منصوبے بنائے گئے سن پر ایہناں وچوں بمشکل 3 منصوبے مکمل ہو سکے جد کہ صرف 7 منصوبیاں اُتے عارضی طور اُتے کم ہو سکیا سی۔ محققین نے اپنی رپورٹ وچ اک وجہ دسی کہ صنعتی تے گھریلو کچرا کھلے نالیاں وچ سٹ دتا جاندا اے جس دا نقصان ایہہ وے کہ ٹریٹمنٹ دی غرض نال صنعتی فاسد مادیاں تے گھریلو نکاسی آب وچ تفریق نہیں ہو پاندی جد کہ کھلے نالیاں دی عدم موجودگی وچ ایہہ گندا پانی تے فضلہ صنعتاں تے آبادیاں دے نیڑے جوہڑاں دی صورت وچ جمع کر دتا جاندا اے ایہہ نالے جدوں دریائواں نال ملدے نیں تے ایہناں نوں آلودہ کر دیندے نیں تے ایس طرح سمندر وی آلودہ ہو رہے نیں جویں کہ کراچی شہر وچ سندھ تے کورنگی صنعتی و تجارتی اسٹیٹس جیہڑا کہ ملک دے دو وڈے صنعتی زون نیں اوتھے مضر صحت دھاتاں اُتے مبنی صنعتی فضلے نوں لیاری ندیاں تے مختلف نالیاں توں سمندر وچ ڈیگ دتا جاندا اے۔جس دی وجہ نال نہ صرف آبی حیات تے ساحلی جنگلات وچ تیزی نال کمی ہو رہی اے بلکہ صحت دے سنگین مسئلے جنم لے رہے نیں۔ ایہہ گندا پانی جدوں نہراں وچ شامل ہو جائے تے زراعت نوں وی نقصان اپڑدا اے۔ پنجاب محکمہ آبپاشی دے 2018 دی اک رپورٹ دے مطابق پچھلے کجھ ورھیاں توں دریائے چناب وچ آلودگی وچ وادھا ہون نال علاقہ مکیناں وچ وبائی امراض ودھ رہے نیں۔ تے ایس آلودگی دی وجہ سرگودھا تے فیصل آباد توں نکلن والی سیم نہراں نیں جنہاں وچ فیکٹریاں دا آلودہ پانی شامل ہوندااے۔
پین دا پانی وی معیار نہیں
پاکستان وچ لوکاں دا پین دے پانی دا زیادہ تر انحصار زیر زمین پانی وچ اے۔ جدوں واٹر سپلائی یا ہور طریقیاں نال حاصل ہون والے پانی دا ملاپ گندے پانی نال ہو جائے تے انسانی صحت نوں سنگین مسئلے درپیش ہوندے نیں عالمی ادارہ صحت دی رپورٹ دے مطابق پاکستان وچ ہر سال آلودہ پانی پین نال ہزاراں بندے ٹائیفائیڈ، ہیضہ، اسہال تے ہیپاٹائٹس جہی موذی بیماریاں دا شکار ہو جاندے نیں۔ قومی ادارہ صحت دا نیوٹریشن ڈویژن پانی دی جانچ لئی خدمات انجام دے رہیا اے۔ ایہہ ادارہ پانی دی کوالٹی چیک کرن لئی واٹر کیمیکل ٹیسٹنگ دی سہولت فراہم کر رہیا اے ایہناں دی رپورٹس دسدی اے کہ پاکستان دے مختلف شہراں وچ پین دے پانی وچ آئرن ۔ زنگ تے سنکھیا جہے مضر صحت عناصر ملے نیں۔
پاکستان دی آبی پالیسی
2018ء وچ ’’نیشنل واٹر پالیسی ‘‘متعارف کروائی گئی ، جس دا مقصد آبی ذخائر تے ایس دے کارآمد استعمال لئی مرکز تے صوبیاں دے وچکار ہم آہنگی پیدا کرنا سی، ایس رپورٹ دے مطابق آبی ذخائر قومی وسائل نیں پر صاف پانی دی فراہمی، آبپاشی لئی استعمال تے انرجی لئی استعمال صوبائی ذمہ داریاں نیں، ایس پالیسی وچ تحفظ پانی تے ایس دے استعمال لئی جامع خاکہ تیار کیتا گیا سی، پالیسی دے چیدہ مقصد ایہہ نیں۔
ملک وچ ہر تھاں پانی دے اخراج نوں ہر ممکن روکیا جائے، سارے صوبیاں نوں ضرورت دے مطابق پانی تقسیم کیتا جائے، تسلسل دے نال فراہمی تے ایس دے معیار نوں یقینی بنایا جائے، شہراں وچ پانی دی ترسیل لئی جدید نظام بنایا جائے، پانی دا ضیاع روکن لئی عوام وچ آگاہی پیدا کر کے ایہناں دے رویاں وچ تبدیلی لیائی جائے، ہائیڈروپاور سیکٹر وچ ترقی لیاندے ہوئے پانی توں مزید انرجی بنائی جائے۔ ودھدی ہوئی آبادی خاص طور تے گنجان آباد علاقیاں وچ مانگ دے مطابق صاف پانی دی فراہمی یقینی بنائی جائے۔ شہری، زرعی تے صنعتی پانی نوں ری سائیکل کر کے دوبارہ استعمال وچ لیایا جائے۔ پانی دے اعداد و شمار تے رپورٹنگ دے نظام نوں بااعتماد تے تیز بنایا جائے جیہڑا کہ بروقت فیصلے لین وچ مفید ثابت ہوئے، پانی نوں آلودگی توں پاک کرن تے ایہنوں ماحول دوست بنان لئی ہر ممکن اقدامات کیتے جان سیلاب دے خطرات تے نقصانات نوں گھٹ توں گھٹ رکھن لئی ٹھوس منصوبہ بندی کیتی جائے۔ پانی نوں ذخیرہ کرن لئی وسائل پیدا کرن لئی وسائل پیدا کیتے جان پانی دے استعمال نوں بہتر بنان تے ضائع ہون توں بچان لئی تحقیقاتی ادارے بنائے جان۔
حکومتی تے گھریلو بجٹ اُتے کنہا بوجھ پئے رہیا اے؟
80 فیصد بیماریاں گندے پانی دی وجہ نال جنم لیندیاں نیں۔ ہر سال 30 لکھ بندے گندے پانی نال پیدا شدہ بیماریاں دا شکار ہو جاندے نیں جنہاں وچوں 12 لکھ جان توں ہتھ دھو بیٹھ دے نیں۔ جوڑاں دا درد تے ریڑھ دی ہڈی، اکھاں تےجلد دے بوہت سارے مسائل دا تعلق وی آلودہ پانی نال تعلق اے۔ ساڈے ہاں اسہال تے گیسٹرو دے سالانہ 10 کروڑ کیسز ہوندے نیں جیہڑے نکے بالاں، بڈھیاں، دل تے گردے دے مریضاں لئی خطرناک ہوندے نیں۔ گندے پانی دے استعمال نال معدے تے جگر دیاں بیماریاں تیزی نال پھیل رہیاں نیں۔ ہیپاٹائٹس، ٹائیفائیڈ تے کینسر جہے امراض وی جنم لے رہے نیں۔ ہسپتالاں وچ 40 فیصد موتاں دی وجہ گندا پانی ہوندا اے۔ ہر سال اک ہزار بچیاں وچوں 99 پنج ورہے توں گھٹ عمر وچ وبائی امراض دی وجہ نال ہلاک ہوندے نیں جنہاں وچوں 60 فیصد دی موت گندا پانی پین نال ہوندی اے۔جد کہ سرکاری ادارے ’’پاکستان اسٹینڈرڈز اینڈ کوالٹی کنٹرول اتھارٹی ‘‘ دے مطابق 8 برانڈز دے نمونے آرسینک، سوڈیم تے پوٹاشیم دی مقدار قومی عالمی معیار توں زیادہ ہون پاروں مکمل طور اُتے غیر محفوظ پائے گئے، ایہہ تعداد کسے سال وچ زیادہ تے کسے ورہے گھٹ ہوندی اے جد کہ بوہت سارے بندے پانی نوں ابال کے پیندے نیں پر ایس وچ بیکٹریا دوبارہ پیدا ہو سکدا اے۔ ایس دی وضاحت ساڈی ’’ نیشنل ڈرنکنگ واٹر پالیسی 2009 ء‘‘ وچ موجود اے جس دے مطابق پانی، صفائی تے حفظان صحت متعلق بیماریاں پاروں قومی خزانے اُتے ہر سال 160 ارب روپئے (1.1 ارب ڈالر) دا وادھو بوجھ پیندا اے۔ انج گندے پانی نال پیدا شدہ امراض تے دیگر مسائل دی وجہ نال روزانہ درجناں کروڑاں روپئے دا نقصان ہو رہیا اے۔ ورلڈ بینک دی 2011 دی رپورٹ دے مطابق پانی متعلق اخراجات دا 29 فیصد بوتلاں وچ ملن والے پانی اُتے خرچ ہو جاندا اے بوتلاں دے پانی دی لاگت 15 ارب روپئے (72.76 ملین ڈالر) سی۔بیکٹیریاز نوں ہلاک کرن والی مشیناں وی بنائیاں جا چکیاں نیں پر عوام ایہناں نوں افورڈ نہیں کر سکدے۔
آبی آلودگی نہ صرف انساناں لئی بلکہ آبی جانوراں تے پودیاں لئی وی سخت نقصان دہ اے۔ آئے دن مچھلیاں دی پلاسٹک نگل جان نال موتاں ہو جاندیاں نیں انج لگدا اے کہ سمندراں وچ آبی حیات گھٹ تے کوڑا کرکٹ زیادہ ہو چکیا اے۔
آبی آلودگی دی روک تھام متعلق قوانین
قیام پاکستان توں بعد ’’Canal and Drainage Act 1873 ‘‘ نوں کجھ ترامیم دے نال نافذ کر دتا گیا جس وچ صوبائی حکومت نوں پابند بنایا گیا کہ اوہ نہری، آبپاشی تے نکاسی آب دے نظام نوں ہر ممکن ماحول دوست بنان گیاں، ایسے طرح  Pakistan Environmental Protection Act) PEPA) 1997دے تحت وی آبی آلودگی نال نمبڑنا حکومت دی اولین ذمہ داری اے۔ پاکستان پینل کوڈ دی دفع 277 دے مطابق پانی نوں ضائع کرن دی سزا 10 ہزار روپئے توں 1 کروڑ روپئے تیکر اے، ایس ورہے قومی اسمبلی دے اک بل وچ ایس وچ 3 ورہے قید نوں وی شامل کرن دی تجویز دتی گئی اے۔ سمندری پانی نوں آلودہ کرن دے خلاف بین الاقوامی سطح اُتے قوانین موجود نیں جیہڑے پاکستان اُتے وی لاگو ہوندے نیں جنہاں وچ 1982 وچ اقوام متحدہ دے کنونشن تے جہازاں توں آلودگی دی روک تھام لئی 1978 دے مارپول انٹرنیشنل کنونشن شامل اے جس دے تحت پانی آلودہ کرن والے ملکاں دے خلاف سخت کاروائی ہو سکدی اے۔
آبی آلودگی نوں قابو کنج کیتا جائے؟
18 ویں ترمیم توں بعد جدوں بیشتر سماجی شعبہ جات صوبیاں دے اختیار وچ چلے گئے نیں، اوتھے پانی توں متعلقہ محکمہ اُتے وی صوبائی خودمختاری اے، صوبیاں نوں چاہیدا اے کہ پانی نوں گندا کرن متعلق قوانین دا نفاذ یقینی بنان، جد کہ سیوریج دا نظام اولین بنیاد اُتے معیاری بنانا چاہیدا اے، جے نکاسی آب دا نظام ٹھیک ہو جائے تے پانی دی آلودگی نوں بوہت حد تیکر گھٹ کیتا جا سکدا اے صنعتی تے گھریلو صارفین ذمہ دار شہری ہون دا ثبوت دیندے ہوئے فضلے نوں پانی وچ نہ بہان تے ایہناں نوں تلف کرن دا مناسب بندوبست کرن، کیوں جے پانی نوں صاف رکھن دی ذمہ داری صرف حکومت دی نہیں، ساڈے ساریاں دی اے۔
عالمی ادارہ صحت ایس سلسلے وچ کم تے کر رہیا اے پر ایس ادارے نوں چاہیدا اے کہ دیگر علاقائی اداریاں، تنظیماں تے این جی اوز دے نال مل کے مزید فعال منصوبے بنائے جان۔ ہر ملک دی صورت حال نوں ویکھدے ہوئے ضرورت دے مطابق انفرادی حیثیت نال ٹارگٹ بنائے جان تے مقامی حکومتاں دے تعاون نال ایہناں نوں فعال کیتا جائے جتھے زیادہ ضرورت ہوئے اوتھے زیادہ فنڈ خرچ کیتے جان، ایس مسئلے دے حل لئی زیادہ فنڈز مختص کیتے جان کیوں جے پانی دی آلودگی اک انج دا قومی مسئلہ اے جس نال نہ صرف انسانی زندگیاں داء اُتے لگیاں نیں بلکہ معیشت اُتے وی منفی اثرات مرتب ہو رہے نیں ایس توں پہلے کہ بوہت دیر ہو جائے ایس حوالے نال جلدی ای کجھ سوچنا ہوئے گا۔