الیکٹرانک ووٹنگ دا قانون پاس

الیکشن کمیشن بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین لئی نادرا یا

پیر فاروق بہائو الحق شاہ

بجٹ پیش ہون توں پہلاں قومی اسمبلی نے اوورسیز پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین دا بل منظور کر لیا اے۔ قومی اسمبلی توں منظور ہون والے بل دے متن دے مطابق الیکشن کمیشن بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں ووٹنگ دا حق دین لئی نادرا یا کسے ہور ادارے دے نال مل کے کم کرے گا۔ بل دے متن وچ مزید کہیا گیا اے کہ الیکشن کمیشن عام انتخابات وچ ووٹ پان لئی الیکٹرانک ووٹنگ مشین حاصل کرے گا۔ جمعرات دے دن اپنے ٹوئٹر بیان وچ وزیراعظم دے مشیر برائے پارلیمانی امور ڈاکٹر بابر اعوان نے کہیا کہ بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں مبارکباد۔ 73 سال بعد اوورسیز پاکستانیاں لئی Right of vote دا بل پاکستان دی قومی اسمبلی نے منظور کر لیا۔ اپوزیشن نے ووٹنگ دا بائیکاٹ کیتا تے بل دی مخالفت وی کیتی۔ ہُن بل سینیٹ آف پاکستان وچ پیش ہوئے گا۔ ایس توں پہلاں قومی اسمبلی وچ بل اُتے بحث دے دوران بلاول بھٹو زرداری نے کہیا کہ حکومت انتخابی اصلاحات دے ناں اُتے الیکٹرانک ووٹنگ مشین لے کے آنا چاہندی اے ہجے ایہہ قانون بنیا وی نہیں تے حکومت نے مشیناں منگوا لیاں نیں۔ بلاول بھٹو دا مزید کہنا سی کہ سب اوورسیز پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دینا چاہندے آں پر ایہہ بوہت اہم بل اے، ایس دے نتیجے کجھ وی ہو سکدے نیں۔ اوہناں نے حکومت نوں خبردار کردے ہوئے کہیا کہ ایس معاملے وچ حکومت نوں اپوزیشن دی رائے لینا پئے گا۔ کسے قسم دی زبردستی نہیں ہو سکدی۔ بلاول بھٹو نے سوال چکیا کہ دل اُتے ہتھ رکھ کے دسو کہ الیکٹرانک ووٹنگ مشین نوں ہیکنگ تے دوجے مسائل توں بچان لئی کیہ کیتا گیا اے؟ ایہناں دا کہنا سی کہ جیہڑے وزیر ایہہ بل پاس کروانا چاہندے نیں کیہ اوہ چاہندے نیں کہ ایہناں دے حلقے وچ فرانس تے لاس ویگاس وچ رہن والیاں دے ووٹ پین۔ اوہناں استفسار کیتا کہ کیہ اوہ اوورسیز پاکستانی جان دے نیں تہاڈے حلقے دے مسئلے کیہ نیں۔ اوورسیز پاکستانیاں دے اپنے مسائل تے مشکلات نیں۔ بلاول بھٹو نے کہیا جے تسیں ساڈے نال گل کردے سانوں انگیج کردے تے اسیں وی ایہہ گل من لیندے کہ اوورسیز نوں ووٹ دا حق دتا جائے۔ بلاول بھٹو دے بقول نال اسیں ایہہ وی کہندے کہ ایہناں دا اپنا حلقہ ہوئے، ایہناں دا اپنا ممبر ہوئے جیہڑا تہاڈے حلقے وچ تہاڈا مقابلہ نہ کرے بلکہ دوجے اوورسیز دا مقابلہ کر کے ایس ہائوس دا ممبر بنے تے اوورسیز حلقے دی نمائندگی کرے۔ پی پی پی چیئر مین اوورسیز پاکستانیاں دی خدمات دا اعتراف کردے ہوئے استفسار کیتا کہ اوہ کس حلقے وچ ووٹ پان۔ ایہناں حلقیاں وچ جنہاں دے مسائل دا ایہناں نوں کجھ علم نہیں؟ پوری دنیا وچ جدوں مباحثے ہوندے نیں تے سب اپنا نقطہ نظر بیان کردے نیں پر ایتھے تسیں ساڈے حقوق کھوہ رہے او۔ بلاول بھٹو نے حکومت نوں یاد دلوایا کہ ایہنوں اپوزیشن دے نال بہہ کے فیصلہ کرنا پئے گا۔ حکومت اپوزیشن نوں زبردستی مجبور نہیں کر سکدی۔ ایس اہم بل دے محرک وزیراعظم دے مشیر برائے پارلیمانی امور ڈاکٹر بابر اعوان نیں۔ بل پیش کرن توں پہلاں بابر اعوان نے الیکشن کمیشن دے باہر میڈیا نال گل بات کردے ہوئے کہیا کہ سپریم کورٹ نے الیکٹرانک ووٹنگ تے آئی ووٹنگ توں بیرون ملک پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین دا حکم جاری کیتا سی، الیکشن کمیشن نے رولز بنا لئے سن پر ایس حوالے نال قانون موجود نہیں سی۔ الیکشن کمیشن دے 2023 وچ عام انتخابات الیکٹرانک ووٹنگ مشین توں کروان دے سلسلے وچ جیہڑا آرڈیننس جاری ہویا سی ایس اُتے قانون سازی کرن جا رہے آں۔ قومی اسمبلی وچ اکثریت توں بل منظور ہو جائے گا سینیٹ وچ وی آسانی نال پاس کروا سکنے آں۔
سپریم کورٹ نے بیرون ملک مقیم پاکستانیاں دے ووٹ پان متعلق واضح حکم پاکستان تحریک انصاف نے 2018 وچ وی اوورسیز پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دلوان لئی سپریم کورٹ دا دروازہ کھڑکایا سی۔ ایس ویلے دے چیف جسٹس سپریم کورٹ آف پاکستان میاں ثاقب نثار دی سربراہی وچ 3 رکنی بینچ نے پاکستان تحریک انصاف (پی ٹی آئی ) دے چیئر مین عمران خان تے دیگر دی درخواست اُتے سماعت کیتی۔ دوران سماعت چیف جسٹس نے حکم دتا کہ الیکشن کمیشن، نیشنل ڈیٹا بیس اینڈ رجسٹریشن اتھارٹی (نادرا) دی معاونت توں انتظامات نوں یقینی بنائے تے انٹرنیٹ ووٹنگ (آئی ووٹنگ ) دے انتخابی نتائج نوں بالکل علیحدہ رکھیا جائے۔ چیف جسٹس نے ریمارکس دتے سن کہ بعدازاں آئی ووٹنگ دے انتخابی نتائج نوں ضمنی انتخابات دے نتائج وچ شامل کیتا جائے تاں تنازع دی صورت وچ آئی ووٹنگ دے نتائج نوں علیحدہ کر دتا جائے۔ عدالت نے اپنے ریمارکس وچ بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں مبارک دیندے ہوئے کہیا سی کہ ایہناں دے ووٹ پان دے حق نوں تسلیم کر لیا گیا اے۔ ہن ایس اُتے عملدرآمد دا معاملہ اے تے انتخابات کروانا الیکشن کمیشن دی ذمہ داری اے۔ اوہناں نے ایہہ وی کہیا سی کہ نادرا پائلٹ پراجیکٹ دے انتخابی عمل نوں فول پروف بنان لئی الیکشن کمیشن دی معاونت کرے۔ تجرباتی نفاذ دا مقصد ایہہ نہیں کہ ایس دے نتائج نوں نظرانداز کر دتا جائے۔ ایس موقعے اُتے چیف جسٹس نے مزید ہدایت وی دتی سی کہ انتخابی نتائج دی درستی متعلق سارے نتائج نوں پارلیمنٹ دے ساہمنے رکھیا جائے۔
خیال رہوے کہ بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین متعلق تحریک انصاف تے دیگر ولوں درخواست دائر کیتی گئی سی، تاں 2018 دے انتخابات وچ ایہہ لوک ووٹ پان توں محروم رہے سن۔
الیکشن کمیشن دی ٹاسک فورس دی رپورٹ
سپریم کورٹ دے حکم اُتے الیکشن کمیشن ولوں سمندر پار پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین لئی انٹرنیٹ ووٹنگ ٹاسک فورس (آئی سی ٹی ایف ) تشکیل دتی گئی سی، جس نے تفصیلی رپورٹ وچ آئی ووٹنگ دے نظام دے استعمال اُتے تحفظات دا اظہار کیتا سی۔ ٹاسک فورس نے اپنی رپورٹ وچ کہیا سی کہ سپریم کورٹ نے بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں حق دین متعلق تاریخی فیصلہ کیتا تے نادرا نے آئی ووٹ دا عملی مظاہرہ سپریم کورٹ نوں کر کے وکھایا۔ رپورٹ وچ کہیا گیا سی کہ سارے فریقین بیرون ملک پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین اُتے متفق نیں تے انٹرنیٹ ووٹنگ نظام گھٹ تعداد دے ووٹرز لئی دنیا وچ رائج اے۔ جنہاں وچ ناروے، ایستونیا تے آسٹریلیا نے بیرون ملک شہریاں لئی ایہہ طریقہ اپنایا سی۔ ٹاسک فورس دے مطابق بیرون ملک مقیم پاکستانی ووٹرز دی تعداد 60 لکھ اے جیہڑی انٹرنیٹ ووٹنگ لئی دنیا وچ سب توں زیادہ تعداد اے جد کہ سائبر ماہرین انٹرنیٹ ووٹنگ اُتے تحفظات رکھدے نیں۔ سائبر ماہرین انٹرنیٹ ووٹنگ نوں غیر محفوظ تصور کردے نیں کیوں جے مکمل سکیورٹی تے پاور فل فائر وال دے باوجود ہیکنگ دا خطرہ موجود رہندا اے۔
بیرون ملک مقیم پاکستانی کنج ووٹ پان گے؟ ہن سوال ایہہ وے کہ بیرون ملک پاکستانی ووٹ کنج پان گے۔ ایس دا کیہ طریقہ کار ممکن ہو سکدا اے۔ آئین پاکستان دے آرٹیکل 94(2) دے تحت اوورسیز پاکستانی دا مطلب پاکستان شہریت ایکٹ دے تحت پاکستان دی شہریت رکھن والا یا قومی ڈیٹا بیس تے رجسٹریشن اتھارٹی آرڈیننس دے تحت پاکستانی دا قومی شناختی کارڈ رکھن والا کسے دوجے ملک وچ چھ مہینے توں گھٹ عرصے توں مستقل یا عارضی طور اُتے مقیم بندا اے۔
اوورسیز پاکستانیز فائونڈیشن (او پی ایف) دے اعداد و شمار دے مطابق پاکستان توں باہر مقیم پاکستانیاں دی تعداد 90 لکھ توں ودھ اے۔ جنہاں وچ سب توں زیادہ عرب ملکاں وچ روزگار دے سلسلے وچ رہائش اختیار کیتے ہوئے نیں۔ ہن سوال اٹھدا اے کہ اینی وڈی تعداد وچ پوری دنیا وچ مقیم لوک پاکستان وچ ہون والے انتخابات وچ کنج ووٹ دا حق استعمال کر سکن گے؟
الیکشن کمیشن آف پاکستان دے سابق سیکرٹری کنور دلشاد دا کہنا سی کہ دنیا وچ کدھرے وی انج دی مثال موجود نہیں کہ کسے ملک دے شہری دوجے ملک وچ رہندے ہوئے اپنے وطن دے انتخابات وچ حصہ لے سکن۔تاں اوہناں نے کہیا کہ جے ریاست پاکستان انج چاہندی اے تے ایس دا واحد حل آن لائن ووٹنگ ای ہو سکدا اے۔ اوہناں نے کہیا کہ نہ تے بیرون ملک مقیم پاکستانی انتخابات لئی وطن آ سکدے نیں تے نہ ای ایہناں ملکاں وچ پولنگ سٹیشن بنا کے الیکشن کروائے جا سکدے نیں۔ جیہڑا واحد طریقہ میری سمجھ وچ آندا اے اوہ ایہو اے کہ الیکشن کمیشن اپنی ویب سائٹ اُتے کوئی لنک دے دیوے جس دے ذریعے سمندر پار پاکستانی اپنے ووٹ دا حق استعمال کر سکن گے۔ تاں اوہناں نے کہیا کہ آن لائن ووٹنگ متعلق مسائل بوہت زیادہ نیں تے الیکشن کمیشن آف پاکستان دے وی ایس اُتے تحفظات موجود نیں۔ کنور دلشاد نے کہیا کہ حکومت نے پہلے وی فریقین نوں اعتماد وچ لئے بغیر ای آرڈیننس جاری کر دتا سی۔ ترمیمی اصلاحات دے بل دی مزید تفصیلات۔
پچھلے ہفتے وچ قومی اسمبلی توں پاس ہون والے ترمیمی 2021 دے تحت الیکشن ایکٹ دی شق (1) 94 وچ ترمیم دے ذریعے بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق حاصل ہوندا اے جد کہ شق 103 وچ ہون والی تبدیلی الیکشن کمیشن آف پاکستان نوں پابند بناندی اے کہ اوہ ملک وچ ہون والے انتخابات وچ الیکٹرانک ووٹنگ مشین (ای وی ایم) دا استعمال کرے۔ شق 94 (1) وچ ترمیم توں پہلے لکھیا سی ایس طرح دے ووٹنگ دی تکنیکی افادیت، رازداری، سلامتی تے مالی امکانات دا پتہ لان لئی کمیشن ضمنی انتخابات وچ بیرون ملک مقیم پاکستانیاں دے ذریعے ووٹنگ لئی پائلٹ پروجیکٹس دا اعنقاد کر سکدا اے تے ایس دے نتائج حکومت دے نال شیئر کرے گا جیہڑی رپورٹ موصول ہون دے بعد 15 دن دے اندر مجلس شوریٰ (پارلیمنٹ) دے دونواں ایواناں دے ساہمنے پیش کرے گی۔
ترمیم دے بعدشق (94)1 وچ لکھیا گیا ، کمیشن نیشنل ڈیٹا بیس اینڈ رجسٹریشن اتھارٹی (نادرا) یا کسے وی دوجی اتھارٹی یا ایجنسی دی مدد نال بیرون ملک مقیم پاکستانیاں نوں ایس قابل بنائے گا کہ اوہ ملک وچ ہون والے عام انتخابات وچ اپنے رہائشی ملک توں ووٹ پان دا حق استعمال کر سکن۔
الیکشن ایکٹ 2017 دی شق 103 ترمیم توں پہلاں انج سی، کمیشن تکنیکی افادیت دا اندازہ لان لئی ووٹرز دی تصدیق کاسٹنگ تے ووٹاں دی گنتی لئی موجودہ دستی طریقہ کار دے علاوہ ضمنی انتخابات وچ الیکٹرانک ووٹنگ مشیناں تے بائیو میٹرک تصدیق دے نظام دے استعمال لئی پائلٹ پراجیکٹس دا انعقاد کر سکدا اے۔ الیکٹرانک ووٹنگ مشیناں تے بائیو میٹرک تصدیقی نظام دی راز داری، سلامتی تے مالی فزیبلٹی تے ایس دے نتائج حکومت دے نال شیئر کرن گے۔ جیہڑے رپورٹ دی وصولی دے بعد کسے ایوان دے اجلاس دے آغاز توں پندرہ دن دے اندر اندر مجلس شوریٰ (پارلیمنٹ دے دونواں ایواناں دے ساہمنے پیش کیتے جان گے۔ ترمیم دے بعد شق 103 کجھ انج اے، کمیشن عام انتخابات وچ ووٹ پان لئی الیکٹرانک ووٹنگ مشین (ای وی ایم) خریدے گا۔ بیرون ملک پاکستانیاں دے ووٹ دے ملکی سیاست اُتے اثرات۔
پاکستان دی سیاست اُتے ایس قانون دے دور رس اثرات مرتب ہون گے۔ پاکستان دی دو وڈی اپوزیشن پارٹیاں پاکستان مسلم لیگ ن تے پاکستان پیپلز پارٹی نے بیرون ملک پاکستانیاں نوں ووٹ دا حق دین دے قانون دی مخالفت کر کے اک وڈا رسک لیا اے جد کہ تحریک انصاف نوں سیاسی طور اُتے ایہہ برتری حاصل اے کہ بیرون ملک پاکستانیاں دی اکثریت عمران خان دے ویژن توں متاثر اے تے اوہ صحیح معنیاں وچ پاکستان تحریک انصاف نوں ملک دا نجات دہندہ جماعت سمجھدی اے جد کہ اپوزیشن جماعتاں دا خیال ایس توں بالکل مختلف اے۔ ایہو وجہ اے کہ پیپلز پارٹی دے چیئر مین بلاول بھٹو زرداری تے پاکستان مسلم لیگ ن دے سربراہ میاں شہباز شریف نے ایس قانون اُتے تحفظات دا اظہار کیتا اے۔ مسلم لیگی رہنما احسن اقبال نے تے سر عام ایہہ کہہ دتا کہ بیرون ملک رہن والے پاکستانی، پاکستان دے معروضی حالات توں بے خبر نیں۔ جے بیرون ملک پاکستانی ووٹ کاسٹ کرن وچ کامیاب ہو گئے تے یقینی طور اُتے پاکستان تحریک انصاف نوں برتری ملن دے بعد امکانات نیں۔ ایسے خدشے دے پیش نظر وڈی اپوزیشن جماعتاں ایس قانون دی مخالفت وچ پیش پیش نیں تے ہجے سینٹ وچ ایس دی منظوری دا مرحلہ باقی اے۔
خلاصہ کلام
اوورسیز پاکستانی، پاکستانی معیشت وچ ریڑھ دی ہڈی دی حیثیت رکھدے نیں۔ زرمبادلہ دے ذخائر بہتر کرن وچ ایہناں دا بنیادی کردار اے۔ پاکستان دے مسائل دے حوالے نال سارے پاکستانی اک واضح سوچ تے فکر رکھدے نیں۔ بیرون ملک پاکستانی ایہہ چاہندے نیں کہ یورپی ملکاں وانگوں پاکستان وی ترقی دی منزلاں طے کرے۔ ایہناں دے ووٹ یقینی طور اُتے پاکستان دی انتخابی سیاست وچ اک اہم کردار ادا کرن گے۔ پر لوڑ ایس امر دی اے کہ حکومت اپوزیشن جماعتاں دے جائز تحفظات دور کرے۔ ایہناں دے نال مذاکرات دی میز اُتے بیٹھے۔ قومی اسمبلی وچ انتخابی اصلاحات دا بل پیش ہون توں پہلاں قائمہ کمیٹی وچ برائے بحث پیش کیتا گیا سی۔ جتھے قائمہ کمیٹی نے مجوزہ ترامیم اُتے غور کیتا جد کہ اپوزیشن اراکین نے اپنے اختلافی نوٹ ریمارکس دتے کہ ایہہ اک بوہت ای حساس مسئلہ اے جس دا گہرائی نال تجزیہ کرن دی لوڑ اے۔ ایسے طرح کجھ ماہرین نے ایس اُتے جیہڑے تکنیکی اعتراضات چکے نیں ایہناں دا ازالہ ضروری، دھاندلی دے خدشے دے پیش نظر رکھدے ہوئے فول پروف انتخابات یقینی بنانا ہون گے۔ سارے اعتراضات نوں ممکنہ حد تیکر دور کرن دے بعد جے بیرون ملک پاکستانیاں نوں پاکستان دے انتخابی عمل وچ حصہ لین دی اجازت مل گئی تے ایہہ ملکی سیاست وچ تازہ ہوا دا جھونکا ثابت ہوئے گا۔