الیاس گھمن ۔۔ پنجابی ادب دا قد آور تخلیق کار

الیاس گھمن اک بندے دا نہیں بلکہ اک ادارے، اک سکول آف تھاٹ تے اِک تحریک دا ناں اے

ڈاکٹر اظہار احمد گلزار

عہد حاضر وچ پنجابی زبان لئی نمایاں خدمات سرانجام دین والی سب توں وڈی تے قد آور شخصیت الیاس گھمن دی اے۔ الیاس گھمن اوہ محور اے جس دے دوالے پورا پنجاب گُھمدا ہویا وکھائی دے رہیا اے۔ اوہ پنجاب دے نمائندہ ہون دی حیثیت نال ہر عالمی پنجابی کانفرنس وچ شرکت کر چکے نیں۔ پنجابی زبان و ادب دے فروغ دے سلسلے وچ اوہ کینیڈا، یورپ، امریکہ ،لندن، بھارت، جاپان، انڈونیشیا تے دنیا دے کئی دوجے ملکاں دا دورہ کر چکے نیں۔ پنجابی زبان نال اوہناں دے والہانہ لگائو تے عشق دی بدولت اج پنجابی زبان ایس مقام اُتے کھڑی اے کہ ایہنوں قدر دی نگاہ نال ویکھیا جاندا اے اک ویلا اوہ سی جدوں پنجابی نوں دُوجے درجے دی زبان سمجھیا جاندا سی تے ایہنوں صرف اک علاقائی زبان تیکر محدود رکھیا جاندا سی لوک پنجابی وچ لکھنا تے شاعری کرنا اپنے واسطے توہین سمجھدے سن پنجابی کتاباں دی تعداد بوہت گھٹ سی ۔ دو سال وچ اک دو کتاباں چھپ وی جاندی تے اوہ وی چنگے گیٹ اپ وچ نہ ہوندی۔۔۔ پر اج پنجابی زبان دنیا دی عالمی زباناں دے مقابلے وچ اول درجے وچ کھڑی اے۔۔۔ یونیسکو دی حالیہ رپورٹ دے مطابق پنجابی دنیا دی اَٹھویں وڈی زبان اے۔ ایس جدید پنجابی بیداری دی لہر تے تحریک دے بانی تے محرک الیاس گھمن نیں جنہاں نے پنجابی نوں مقبول عام بنان تے پنجابی لکھاریاں دی اک کھیپ تیار کرن وچ اک سرخیل دا کردار ادا کیتا اے۔ اوہناں نے انسٹیٹیوٹ آف پنجابی لینگویج اینڈ کلچر (ادارہ پنجابی زبان تے ثقافت) دے تحت سب توں زیادہ پنجابی کتاباں شائع کیتیاں نیں۔ پنجابی تاریخ دا سب توں وڈا رسالہ، ساہت، شائع کر کے اہل علم و دانش نوں ورطہ حیرت وچ پا دتا اے ایس دے ہزار توں ودھ صفحے نیں۔ ساہت جہیا تاریخ ساز رسالہ جاری کرنا پنجابی نال ایہناں دی والہانہ محبت دا اک منہ بولدا ثبوت اے۔ ایس دے علاوہ اوہ ،رویل تے میٹی، جہے پنجابی رسالے شائع کر کے پنجابی ادیباں تے شاعراں دے رابطے نوں مضبوط رکھے ہوئے نیں۔ ایہناں دے ادارے نے سینکڑے پنجابی کتاباں شائع کیتیاں نیں جیہڑی ہر ملک وچ گھلیاں گئیاں نیں جنہاں دے مختلف زباناں وچ ترجمے وی ہوئے۔ ایہنا ں دے ادارے توں چھپن والی کتاباں نوں سب توں زیادہ ایوارڈ تے اعزاز ات وی مل چکے نیں۔

الیاس گھمن بلاشبہ اک بندے دا ناں نہیں بلکہ اک ادارہ اک سکول آف تھاٹ تے اک تحریک دا ناں اے کیوں جے ایہناں دا کم تے محنت کئی اداریاں اُتے بھاری اے اوہ پنجابی دے عالمی سطح دے سفیر نیں پنجابی دے قابل فخر سپوت تے صحیح معنیاں وچ فنافی الپنجابی نیں۔ ایہناں اُتے مادری زبان بلاشبہ بے انتہا فخر تے ناز کردی رہوےگی۔ اوہناں نے پورے پاکستان دے نکےوڈے پنڈاں تے شہراں وچ چھُپے قلم کاراں تے شاعراں نوں اوہناں دے کلام دی اشاعت کر کے اُجاگر تے نمایاں کیتا تے دنیا دے مختلف ملکاں وچ اوہناں دیاں کتاباں نوں بھجوان دا بندوبست کیتا جس دی بدولت نہ صرف نویں لکھن والے متعارف ہوئے بلکہ پنجابی ادب دی خدمت کرن والے سپوتاں وچ وی وادھا ہویا اے۔۔ ۔ الیاس گھمن نے اشاعت دے سلسلے نوں صرف پاکستان تیکر محدود نہیں رکھیا بلکہ گوانڈھی ملک وچ وی منتخب پاکستانی پنجابی کہانی، پنڈ دی لج، ال کوکو ، بند گلی والا مکان تے اجڑے گراں دے واسی ، وی طبع کروائیاں نیں ۔۔۔ایس دائرہ کار نوں مزید پھیلاندے ہوئے اوہ ایشیا، مشرقی وسطی، یورپ تے امریکہ تیکر لے گئے نیں ایہناں دی بے مصرف خدمات اُتے ایہناں نوں اپنے ملک توں دوبارہ صدارتی ایوارڈز تے گوانڈھی ملک توں اک وار صدارتی ایوارڈ دے نال نال پرائیڈ آف پرفارمنس دے علاوہ 60 دے لگ بھگ انعامات تے اعزاز وی مل چکے نیں۔ جیہڑی ایہناں دی کاوشاں تے اَن تھک جدوجہد دا اعتراف اے۔۔ ایہناں دے ہور اعزاز تے انعامات وچ استاد عشق لہر پنجابی اکیڈمی ایوارڈ ، ناگ منی ایوارڈ ،ہاشم شاہ ایوارڈ ،پنجاب کلچرل فارم ایوارڈ ،نزیر عباسی شہید ایوارڈ ، وارث شاہ ایوارڈ ،بابا فرید ایوارڈ ،پنجابی ستھ لانبڑا جالندھر (بھارت) ایوارڈ ، امیر شاہ علمی ادبی ایوارڈ ، کلچر اینڈ ہریٹیج ایوارڈ (انگلینڈ)،گرونانک دیو ایوارڈ ، مسعود کھدر پوش ایوارڈ ،مولوی عارف ایوارڈ ،نور کپور تھلوی ایوارڈ تے بری نظامی ایوارڈ شامل نیں ۔
پنجابی ادب دے ایس انتھک کارکن دے کم نوں سراہندے ہوئے بہاولنگر توں پنجابی جریدے ، تماہی، دے تحت گھمن نمبر شائع کیتا گیا جس وچ الیاس گھمن دی خدمات نوں زبردست لفظاں وچ خراج تحسین پیش کیتا گیا اے۔ الیاس گھمن دی بوہت ساری کہانیاں پنجابی زبان دی مایہ ناز کہانی کار تے شاعرہ امرتہ پریتم دے رسالے ناگمنی وچ شائع ہو چکیاں نیں۔ تماہی، جریدے گھمن نمبر، وچ مصنف فخر زمان امرتاپرتیم نال اپنی اک ٹیلیفونک گل بات دا حوالہ دیندے ہوئے لکھدے نیں کہ امرتا پریتم نے ہندوستان وچ اپنی ادارت وچ شائع ہون والے، ناگ منی، وچ الیاس گھمن دی کہانی،جاندی بہاردیاں مائیاں، پڑھن دی تجویز دتی سی۔۔۔ بعد وچ فخر زمان الیاس گھمن دے بارے وچ لکھدے نیں کہ ، میں گھمن نوں اک تخلیقی شخصیت دی حیثیت توں پایا اے جس دی کہانیاں دا پنجاب دی سرزمین نال گہرا تعلق اے۔ ایس دا پنجابی تہذیب و ثقافت نال مضبوط تعلق اے۔ ایہناں دی کہانیاں وچ پنجاب اپنی پوری آب و تاب دے نال چلدا، پھردا، تے جیوندا جاگدا نظر آندا اے۔ ایہناں دی کہانیاں وچ ایہناں دی مضبوط جڑت، مضبوط مشق، تکنیک، اسلوب تے جدید نقطہ نظر قاری نوں متاثر کردی اے۔ ایہناں دیاں کہانیاں وچ ساڈی سرزمین دی خوشبو رچی بسی اے۔۔۔
الیاس گھمن جہے پنجابی دے سچے خدمت گار روز روز پیدا نہیں ہوندے اوہ بلاشبہ پنجابی زبان و ادب دا سرمایہ افتخار نیں۔
الیاس گھمن دی تخلیقات وچ واویلیاں، پرانا پنڈ ،مٹی واجاں مار دی ،ادھرنگ ،گھر والی ،کالا پرچھاواں ،ناول تے ناولٹ دے علاوہ لوک ادب وچ جنور باتاں (لوک کہانیاں)،پنج پھلاں رانی ، غریب بادشاہ ،ادھے دی داستان ،سریلی وانجلی والا ،ودیسی لوک کہانیاں ،پنڈ دے ہاسے مخول ،بجھو بجھو کون اے ،تے پنجابی افسانیاں دے مجموعیاں وچ پنڈ دی لج ، اگلا بندہ ،کچی ڈھیری ، تے بھگوان شکاری شامل نیں ۔بالاں دے ادب دے حوالے نال الیاس گھمن جنہا ادب کسے وی پنجابی ادیب نے تخلیق نہیں کیتا۔ ایہناں نوں بالاں دے ادب دے حوالے نال بے شمار اعزازات تے انعام مل چکے نیں۔ اوہناں نے بالاں دا ادب تخلیق کر کے نویں نسل نوں، ماں بولی ، دے مزید نیڑے کر دتا اے۔ ایہناں دا کہنا اے کہ ابتدا وچ بچے پنجابی کتاباں پڑھ کے ایہنوں اپنے ذہن وچ راسخ کر لیندے نیں تے ایہناں دا مستقبل مضبوط بنیاداں اُتے استوار ہو جاندا اے۔ بالاں دے پنجابی ادب دے حوالے نال ایہناں دے مشہور ناول سکی ماں،گینڈے گل گلاواں،میرا کولا خالی کیوں (کہانیاں)، چاچا چام چڑک (کہانیاں)،بابا لاچی سپاری ،رنگ رنگ دے رچھ ،لبھو لبھو لکیاں شیواں ،ہاسے ونڈ دیاں لیکاں ،کتکتاریاں تے دوجیاں کئی اہم کتاباں شامل نیں۔
سائنسی تے نصابی کتاباں وچ ریڈار تے الیکٹرانکس بی ایس سی انجینئرنگ دی سطح لئی لکھی گئی اے۔ بیالوجی، کیمسٹری، سائنس، حساب، گر مکھی ، شاہ مکھی قاعدہ تے سائنسی کھیڈاں ، میٹرک تے پرائمری دے طلبا لئی لکھی گئیاں نیں۔ ایس توں علاوہ تحقیقی تے فکری مقالیاں دے حوالے نال ایہناں دی بوہت ساری کتاباں موجود نیں۔

الیاس گھمن 25 / اگست 1961 نوں تحصیل وزیرآباد ضلع گوجرانوالہ دے اک پنڈ ستیاوچ پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم اپنے پنڈ توں حاصل کیتی۔ بعد وچ اوہناں نے ایف ایس سی لہور توں کیتی۔اوہناں نے اپنے والد سردار خان گھمن، نانا چودھری جلال دین، جیہڑے مولانا ظفر علی خان دے قریبی ساتھیاں وچ شامل سن، وراثت وچ علم و ادب توں شغف پیدا ہوئے۔ الیاس گھمن نے ایس ماحول وچ اکھاں کھولیاں جتھے پیر وارث شاہؒ، بابا فرید شکر گنجؒ، بلھے شاہؒ، شاہ حسینؒ تے میاں محمد بخش ؒدی شاعری کثرت نال پڑھی تے سنی سنائی جاندی سی۔
ایہناں دے والد چودھری سردار خان گھمن نے اپنی اولاد نوں اعلیٰ زیور تعلیم نال آراستہ کر کے ایہناں نوں معاشرے وچ اک بلند مقام دتا۔ ایہناں دے دوجے دونویں بھرا ڈاکٹر بن کے ملک و ملت دی خدمت دا فریضہ سرانجام دے رہے نیں۔ الیاس گھمن نے این ڈی انجینئرنگ کالج کراچی توں الیکٹرانکس وچ انجینئرنگ دی ڈگری حاصل کرن توں بعد 1987 وچ واپڈا افسر بن کے اپنی سرکاری ملازمت دا آغاز کیتا۔ اپنی ملازمت وچ ایس ڈی او توں ترقی کردے ہوئے ایکسین دے عہدے اُتے اک عرصے تیکر کم کردے رہے۔ مارچ 2018 نوں ایہناں دی ترقی بطور ،سپریٹنڈنٹ انجینئر ایس ای فیسکو فیصل آباد ہو گئی جتھے اوہناں نے ایس عہدہ اُتے دو ورھے نہایت ایمانداری تے تندہی نال کم کیتا۔ آپ دا شمار ایماندار تے فرض شناس افسراں وچ ہوندا سی۔ آپ دی بے مثل فرض شناسی دی وجہ نال آپ دی ترقی بطور چیف انجینئر جیسکو گوجرانوالہ وچ ہو گئی۔ جتھے اج کل آپ بطور چیف انجینئرجیسکو گوجرانوالہ وچ اپنی پیشہ ورانہ خدمات سرانجام دے رہے نیں۔
ادب تخلیق تے بحث و مباحثہ دا شوق ایہناں نوں بچپن توں ای اے۔ تے ایہہ نعمت ایہناں نوں گھر توں ملی اے۔ ایہناں دے نانا چوہدری جلال الدین اپنے پنڈ دے اک سرکردہ تے معزز شخصیت سن۔ اوہ مولانا ظفر علی خان دے ساتھیاں وچ شمار ہوندے سن۔ ایہناں دا کہنا اے کہ ساڈے گھر وچ ہیر وارث شاہ بڑے شوق نال پڑھی تے سنی جاندی سی پنجابی دی اسلامی کتاباں دا ذخیرہ وی موجود سی۔ پنجابی پڑھائی دا سلسلہ ساڈے گھر وچ قدرتی طور اُتے ایہناں نوں ورثے وچ ملیا۔ جدوں شعور نے اکھ کھولی تے دوست احباب نوں پنجابی پڑھدے ہوئے ویکھیا۔ کلاسیکل غزل دی مٹھاس تے رس بھری تاثیر نے ایہناں دے دل و دماغ نوں آپ پنجابی ول راغب کر دتا۔ ایس دے علاوہ ایہناں دے بزرگاں وچ کجھ رحجان سماجی خدمت ول سی۔ اوہ سوشل ویلفیئر دے کماں وچ بوہت مصروف رہندے سن۔ ایسے دور وچ میجر اسحاق دا ڈرامہ ، مصلی، نواں نواں آیا سی یہناں دے پنڈ دے کجھ جواناں نے ایہہ ڈرامہ، ڈرامائی شکل وچ پیش کیتا۔ پنڈ دے ماحول نوں ویکھ کے ایہناں دا رحجان پنجابی ول ودھدا چلا گیا۔ایہناں دے ڈیرے اُتے بابا فرید شکر گنجؒ ،وارث شاہؒ ،بلھے شاہؒ،شاہ حسین ؒتے میاں محمد بخشؒ دا کلام پڑھیا جاندا سی۔ ایسے طرح پنجابی کلام دی خوبصوری تے مٹھاس نال ایہناں دا ذہن قدرتی طور اُتے پنجابی دے عشق وچ مبتلا ہوندا چلا گیا۔ پنجابی زبان ول رجوع کرن دا عملی طور اُتے اک پہلو ایہ وی بنیا کہ ایہناں دے وڈے بھرا ڈاکٹر سرور گھمن پیدائشی طور اُتے پنجابی دے عاشق صادق سن اوہ ڈاکٹری دی تعلیم حاصل کر رہے سن پر اپنے حلقہ احباب نوں پنجابی زبان وچ خط لکھیا کردے سن۔ اپنی پڑھائی دے دوران اوہناں نے ایہناں سب بھین بھراواں نوں پنجابی اکھان (کہاوتاں) اکٹھیاں کرن دا پراجیکٹ دتا۔ پنجابی لکھن تے لوک ادب ول آن دا ایہہ پہلا منصوبہ سی جیہڑا اوہناں نے چھ مہینے دی بھج دور توں بعد اڑھائی ہزار اکائونٹ اکٹھے کر کے اپنے پنجابی ہون دا بھرپور ثبوت دتا۔ فیر ایہو ٹریننگ مضبوط بنیاداں اُتے استوار ہوئی فیر بغیر کسے ترغیب دے ایہناں دا ذہن پنجابی زبان وَل مکمل طور اُتے راغب ہو گیا۔
الیاس گھمن پنجابی ول عملی طور اُتے آن دے بارے وچ دسدے نیں کہ جس دن میں داود کالج آف انجیئنرنگ اینڈ ٹیکنالوجی کراچی وچ داخلہ لیا ساڈے ساہمنے اک بوہت وڈے بورڈ اُتے لکھیا ہویا سی “رنجیت سنگھ کانے کی اولاد کے لیے کوئی گنجائش نہیں “۔۔ایس فقرے نے ایہناں نوں جذباتی کر دتا کہ سندھی تے اردو بولن والے جے ایہناں نوں زبردستی پنجابی بنا ای رہے نیں تے فیر اسیں بندے ای کیوں نہیں۔ ایس دے رد عمل وچ گھمن صاحب باقاعدہ پنجابی زبان و ادب ول آ گئے۔ تے اپنی ساری صلاحیتاں تے کوششاں نوں ایس دی ترویج و ترقی لئی وقف کر دتا۔ پنجابی زبان دی خدمت وچ ایہناں دی عزت تے عظمت دا سبب اے۔
ایس دے رد عمل وچ الیاس گھمن نے کیہ لائحہ عمل مرتب کیتا اوہ دسدے نیں کہ شروع توں ای اپنے رد عمل تے خیالات اُتے عمل کرن دا جذبہ میرے اندر دوجیاں دی نسبت زیادہ موجزن رہیا اے۔ ایہناں دا نتیجہ ایہہ نکلیا اوہناں نے کالج توں اردو پنجابی دا اک ماہنامہ میگزین ،سحر، شائع کرنا شروع کر دتا تے میں ای ایس دا ایڈیٹر بنیا۔ اصل مقصد تحریک وچ کم کرنا سی ادب وچ نہیں۔ میگزین دا اجرا تے ایس دی ادارت کرنا اصل وچ ایہناں نوں ادب ول لے گیا۔ سحر نوں کڈدے ہوئے ایہہ پنجابی زبان دے مسائل نوں بڑی حد تیکر سجھ چکے سن۔ پنجابی زبان دے ادبی تے لسانی مسائل نوں سمجھن دے بعد اگلا مرحلہ ایہہ سی کہ ایس زبان نوں ترقی کنج دتی جائے ۔ اگلا شمارہ، سوہنی دھرتی، کڈیا۔ ایہہ پنجابی دا پہلا سالنامہ سی۔ ایس وچ نہ صرف پاکستانی ادیباں دی تحریراں شامل کیتیاں گئیاں بلکہ بھارت ، امریکہ، کینیڈا تے انگلینڈ دے پنجابی ادیب جنہاں وچ زیادہ تر سکھ ادیب شامل سن ایہناں دی تحریراں نال ایس پرچے نوں سجایا گیا۔ جس نال ایہناں نوں بوہت پذیرائی ملی۔ جدوں جدوں احساس ہویا کہ ہن ایہہ ادیب بن گئے نیں تے فیر اوہناں نے شکاریات دے موضوع اُتے اک کتاب، بھگوان شکاری ، لکھی۔ تعلیمی سلسلہ ایس ویلے ختم ہو چکیا سی تے اوہناں نے پنجاب وچ آ کے واپڈا وچ ملازمت اختیار کر لئی ست سال لکھن لکھان دا سلسلہ چلدا رہیا۔ لوک ادب اکٹھا کرن دا ایہناں نوں بوہت شوق سی۔ ایہہ شوق دی تکمیل لئی ، جنورباتاں، ناں توں کتاب ترتیب دتی۔ ایس کتاب نوں پنجابی ادبی بورڈ لہور نے شائع کیتا۔ جنورباتاں، نوں قومی ادبی ایوارڈ مل چکیا اے۔
اوہناں نے پنجابی سائنس بورڈ لہور دی بنیاد 1989ء وچ رکھی سی ۔ ستمبر 1989 توں پنجابی وچ الیکٹرانکس انجینئرنگ دی پہلی کتاب، ریڈار، چھپی جیہڑی کہ میٹرک پنجابی نصاب وچ شامل اے۔ ایس دوران پنجابی دا اخبار سجن، شروع ہویا الیاس گھمن تے ایہناں دے کئی ساتھی عملی طور اُتے ایس دی خدمت دا فریضہ اعزازی طور اُتے سرانجام دین لگے۔
سجن، اخبار وچ پنجابی زبان نوں اک نواں موڑ دتا پر زیادہ دیر تیکر چل نہ سکیا۔ صدیاں دے آخری دناں وچ ایہناں نوں علم ہو گیا سی کہ سجن دی نبضاں چپ ہو رہیاں نیں تے اوہناں نے روزنامہ سجن وچ رویل نیوز ایجنسی قائم کر کے خبراں دینا شروع کر دتیاں۔ ایہناں دا خیال سی کہ اک پنجابی اخبار تحریک دیاں خبراں شائع کر سکے۔ اوہناں نے رویل، دا ڈیکلیریشن لے لیا تے 1990 وچ اوہناں نے ، رویل، باقاعدہ شروع کر دتا سی۔ ایس دی کامیابی نال ایہناں نوں بوہت حوصلہ ملیا۔ ایس دے بعد اوہناں نے بالاں دا میگزین، میٹی، شروع کیتا۔ میٹی نوں وی بوہت پذیرائی ملی۔
رویل کجھ عرصے لئی بند ہو گیا سی فیر ایس دا دوبارہ نویں سرے توں ڈیکلیریشن ٹرانسفر کرانا پیا۔
اپنے تاریخ ساز رسالے ” ساہت “دے اجرا دے بارے و چ الیاس گھمن دسدے نیں کہ پنجابی زبان و ادب دے حوالے نال اک حد تیکر ایس دی ضرورتاں تے حقوق دے تحفظ دے بعد میرا خواب سی کہ پنجابی ادب صرف پاکستان وچ ای تے نہیں تخلیق ہو رہیا بلکہ دنیا دے جس حصے وچ وی جویں دا وی پنجابی ادب تخلیق ہو رہیا اے ایس دا سالانہ انتخاب شائع ہونا چاہید ااے تاکہ پتہ چل سکے کہ کون کیہ لکھ رہیا اے میری اک عرصے توں ایہو سوچ سی کہ پوری دنیا دے پنجابی ادیباں نال کنج رابطہ کیتا جا سکے۔ اک انج دا مقام آیا کہ سانوں ایس دا باقاعدہ ڈیکلریشن لینا پیا تے اسیں ایس دے تن تاریخ ساز رسالے کڈے۔ جس وچ پوری دنیا وچ تخلیق ہون والا پنجابی ادب، تنقید، کھوج، لسانیات، فن ، رہتل تے ساڈے کلچر دے مختلف پہلوواں اُتے رنگا رنگ تحریراں شامل نیں۔ ایس دے نال نال سفر نامے، شاعری، افسانے تے ناول وی شامل نیں۔ ساہت جہیا تاریخ ساز ضیخم ادبی جریدہ پنجابی ادب دی تاریخ وچ پہلے کدی منظر عام اُتے نہیں آیا۔ ایس نوں پوری دنیا وچ قدر تے حوصلے دی نگاہ نال ویکھیا گیا اے۔
ساہت دے تن شماریاں دے بعد ایس دی اشاعت دا سلسلہ منطقع ہون اُتے الیاس گھمن دسدے نیں کہ اصل وچ ایہہ سلسلہ ختم نہیں ہویا بلکہ کجھ مجبوریاں دی بنا ُتے تعطل آ گیا اے اسیں جس مشنری جذبے تے ولولے دے ساہت لے کے دنیا ادب وچ داخل ہوئے سن اوہ حوصلے ہن وی توانا تے جوان نیں۔ بس میری ودھدی ای پیشہ ورانہ مصروفیت تے مجبوریاں دی وجہ نال شائع نہیں ہو رہیا جیہڑا کہ ریٹائرمنٹ دے بعد باقاعدہ شروع ہو جائے گا۔ اسیں مفادات تے ذاتی منفعت توں بالا تر ہو کے پنجاب، پنجابی تے پنجابیت دی خدمت کر رہے آں تے کردے رہاں گے۔
پنجابی صحافت دے مستقبل دے بارے الیاس گھمن کہندے نیں کہ پنجابی صحافت دا مستقبل بڑا تابناک اے اصل وچ جے کوئی تحریک کامیاب ہو رہی ہوئے یا نہ ہو رہی ہوئے تے ایہہ ایس گل دا ثبوت ہوندی اے کہ ایس تحریک نوں چلان والے کنہے مخلص نیں۔ تحریک نوں دنیا دا کوئی عمل روک نہیں سکدا۔ صرف تحریک دے کارندیاںدی سعی و جدوجہد وچ کوئی کمی واقع ہو گئی ہوندی اے۔ پنجابی صحافت دا مستقبل ایس لئی درخشاں اے کہ میں اخباری ایجنسیاں نال گل کیتی اے۔ دکاناں اُتے چکر لائے نیں مینوں پتہ اے کس دی ڈیمانڈ مارکیٹ وچ موجود اے۔ کجھ دوستاں نے ڈیکلیریشن لے لئے نیں۔ کوئی نہ کوئی پنجابی خادم ضرور کامیاب ہو سکے گا۔ کمی صرف بنیادی وسائل دی ہوندی اے۔ ضیا شاہد نے، خبراں ، دا اجراء کر کے ثابت کیتا اے کہ پنجابی دے پرستار کنہے نیں۔ پنجابی اخبار نوں زبردستی پذیرائی ملی اے۔ عوام نوں کوئی پنجابی اخبار ملے تے سہی، مزاج خود بوہت بدل جاندے نیں۔ پہلے نمبر اُتے بنیادی وسائل ہونے چاہیدے نیں۔ مثلاً پریس، کمپیوٹر تے گھٹ توں گھٹ دو سال اشتہار نہ ملن دی صورت وچ پرچہ بغیر تعطل دے کڈن لئی سرمائے دا ہونا یقینی گل اے۔ دوجے نمبر اُتے خبر لکھدے ویلے مناسب پنجابی ٹرمینالوجی یا خبری لفظالی دی لوڑ ہوندی اے۔ اسیں ایس توں قدرتی اعداد وچ الفاظ لکھ لینے آں سارے اخبار تے رسالیاں دا اک لفظ اُتے مطمئن ہونا ضروری امر اے۔ ایہہ سب تکنیکی الفاظ ہوندے نیں۔ تریجے نمبر اتےصحافت وچ زبان سادہ ترین تے عام فہم ہونی چاہیدی اے کیوں جے جیہڑا صحافت عوام دا میڈیا اے تے دکاندار توں لے کے مزدور تیکر تے افسر سارے پڑھن تے ایہناں نوں اجنبیت محسوس نہ ہوئے۔ البتہ کہانی، نظم یا غزل دی زبان بے شک علامتی ہوئے۔ صحافت عوام نوں قریب تر کرن والی ہوئے نہ کہ فاصلے ودھان والی ہوئے۔
افسانہ دی موجودہ ہییت، دے بارے وچ الیاس گھمن کہندے نیں کہ شاعری وانگوں افسانے دی جامع تعریف ناممکن اے مشہور امریکی افسانہ نویس ایڈگرایلین پو دے نیڑے افسانہ اک نثری داستان اے۔ افسانے دی سب توں وڈی خصوصیت وحدت تاثیر اے ایس لئی فنی اعتبار نال افسانے دا تاثر آغاز توں انجام تیکر قائم رہنا چاہیدا اے۔ واقعات دی کڑیاں مسلسل مربوط تے منظم ہوئے گی تے افسانے دی عمارت کھڑی ہو سکے گی۔۔۔
پنجابی افسانے دا سفر کدوں شروع ہویا تے ایس سلسلے وچ الیاس گھمن کہندے نیں کہ 20 ویں صدی دے آغاز وچ جنہاں افسانہ نگاراں نے اپنے کمال فن نال پنجابی ادب دے گلشن دی آبادی کیتی تے افسانے نوں خاطر خواہ سہارا دتا۔ ایہناں وچ امرتا پریتم، کرتار سنگھ دگل، جسونت سنگھ کنول ،کلونت سنگھ ورک ،مہندر سنگھ جوشی ،دیور سنگھ ، بوٹا سنگھ تے ہور کئی ناں شامل نیں۔قیام پاکستان توں بعد اردوں توں پنجاب ول آن والے افسانہ نگاراں وچ جوشوا فضل دین ، سجاد حیدر اشفاق احمد صوفی تبسم ،عبدالسلام خورشید، اکبر لاہوری ،وقار انبالوی تے عبدالمجید سالک تے ناں شامل نیں۔ پنجابی افسانہ دی خوش قسمتی اے کہ پنجابی نوں شروع توں ای انج دے افسانہ نویس مل گئے جیہڑے پہلے اردو وچ لکھ رہے سن۔ ایس طرح پنجابی افسانہ دی بنیاد ایس مقام اُتے بن دی اے جدوں اردو افسانہ عروج اُتے سی۔ اک توں اک ودھ کے افسانہ نگار اپنے کمال فن نال پنجابی وچ جلوہ گر اے۔بعد ازاں نواز حنیف باوا ، افضل احسن رندھاوا ،حنیف چوہدری، عبدالمجید بھٹی، نذر فاطمہ، رفعت افضل توصیف ،حسین شاد ، نادر جاجوی ، منشا یاد تے آصف خان ایس میدان وچ آئے تے پنجابی نوں افسانیاں دی دولت نال مالا مال کیتا۔ عہد حاضر وچ غلام مصطفی بسمل ، احمد شہباز خاور ، جمیل احمد پال ،علی اختر ،غلام رسول شوق ، فاروق ندیم ، ناصر رانا ،اخلاق حیدرآبادی ، شفیع ہمدم ،ثناور چدھڑ، خالد شیخ ، زاہد حسن، اظہار احمد گلزار ، اظہر جاوید ،کلیم شہزاد ،ریاض احمد قادری ، رانا غلام شبیر ،شوکت علی قمر ،حاتم بھٹی ،بابو جاوید گرجکھی ،انور احمد علی تے ہور کئی لوک پنجابی نوں معیار افسانے دے رہے نیں۔
جدوں الیاس گھمن نال ایہہ سوال کیتا گیا کہ اظہار دے مختلف ذریعاں وچوں آپ نے شاعری دا انتخاب تے نہیں کیتا تے اوہناں نے دسیا کہ اصل وچ میرے ادبی سفر دا آغاز شاعری ای توں ہویا اے۔ میں ابتدائی طور وچ نظماں نوں اپنے اظہار دا وسیلہ بنایا سی بعد وچ باقاعدہ نثر ول رحجان ہو گیا۔ ایسے طرح میں بھرپور نثر نگاری کیتی اے۔ بالاں دے ادب دے علاوہ لوک ادب تے افسانہ نگاری ، ناول نگاری ایہہ سب میدان وچ سر توں مزین ہوندے نیں۔ مینوں جیہڑا مزا نثر لکھ کے آندا اے اوہ شاید شاعری وچ وی نہیں آیا۔۔ حالانکہ میرا خیال اے کہ شاعری باقی اصناف تے فنون دے مقابلے وچ اک جزو قتی، سہل تے آسان طریقہ اظہار اے۔ فیر ایس لئی کسے مخصوص نشست، مقام ،وقت تے تھاں دی کوئی قید نہیں ہوندی پر شاعری دی نسبت نثر لکھنا قدرے مشکل تے محنت طلب کم اے۔
الیاس گھمن واپڈا توں ریٹائرمنٹ دے بعد پنجابی زبان نوں تعلیم دے شعبے وچ ایس دا اصل مقام حاصل کرن لئی بھرپور کم کرن دا ارادہ رکھدے نیں۔ الیاس گھمن دی اک ہور اہم تے یادگار تصنیف ، ” پاکستان لہر تے قائداعظم” اے جیہڑی 560 صفحیاں اُتے محیط اک عمدہ تحقیق تے تالیف اے جیہڑی حضرت قائداعظم دی پاکستان لئی انتھک کاوشاں نوں ساہمنے لیاندی اے۔ قائداعظم دی ابتدائی حالات زمانہ، طالب علمی تے اعلیٰ تعلیم دے بعد سیاست وچ ایہناں دی ساری کاوشاں نوں سلام عقیدت دی اک کڑی اے جس نوں اوہناں نے بوہت عرق ریزی تے محنت نال ترتیب دتا اے۔ اک محب وطن ہون دے ناطے نال الیاس گھمن نے حضرت قائداعظم نوں بوہت شاندار الفاظ وچ ایہناں دی ملی کاوشاں نوں سراہیا اے۔ قائداعظم دا شمار تاریخ عالم وچ بلند پایہ سیاسی رہنماواں وچ ہوندا اے۔ اعلیٰ سیاسی تدبر فقید المثال استقبال تے شبانہ روز محنت نال برصغیر دے مسلماناں لئی علیحدہ وطن دا حصول نازل کرنا صرف حضرت قائداعظم دا اک عظیم کارنامہ اے۔ نوزائیدہ اسلامی مملکت نوں اپنے پیراں اُتے مضبوطی دے نال کھڑا کرن لئی پیرانہ سالی وچ گورنر جنر ل دی حیثیت نال حضرت قائداعظم دی عدیم المثال محنت دے بارے وچ دنیا دی کئی اہم زباناں وچ بوہت ساری کتاباں لکھیاں جا چکیاں نیں تے آئندہ وی لکھیاں جاندیاں رہن گیاں پر ایس سلسلے وچ الیاس گھمن دی تصنیف “پاکستان لہر تے قائد اعظم ” نوں ویکھ کے بے حد حیرانی ہوندی اے۔اوہ ایس لئی کہ پنجابی وچ شعر و شاعری دی کتاباں تے عام مل جاندی اے پر علمی تے تحقیقی موضوعات دے حوالے نال اپنی قلم دے جوہر وکھان والے بوہت ای گھٹ پنجابی دانشوراں نے ایس پاسے دھیان دتا اے۔ خاص کر کے تحریک پاکستان تے اپنے قومی زعما دے حوالے نال پنجابی وچ تحقیقی کم کرن دی کوئی مضبوط روایت قائم نہیں ہو سکی۔
قائداعظم تے تحریک پاکستان دے حوالے نال خالص پنجابی زبان وچ لکھی گئی ایس ضیخم کتاب دا شائع ہونا ای اپنی تھاں اُتے اک تاریخی واقعہ اے۔ مزید ایہہ کہ علم تحقیق دے حالیہ دناں نوں مدنظر رکھ کے جس اُتے اہم مواد نوں ایس کتاب وچ شامل کیتا گیا اے ایس موضوع اُتے لکھی گئی اردو کتابا ں وچ بوہت ای گھٹ انج دا مواد ملدا اے۔ کدی امید اے کہ قائداعظم محمد علی جناح تے تحریک پاکستان دے موضوع اُتے انج دی معیاری کتاب لکھن اُتے کتاب دا مصنف الیاس گھمن بلکہ پنجابی ادیباں دی پوری برادری نوں قوم و ملت ولوں بھرپور خراج عقیدت پیش کیتا جاندا اے۔ الیاس گھمن د ا ایہہ تحقیقی کم بلاشبہ لائق تحسین و صد آفرین اے۔
اللہ کرے پنجابی زبان دے عالمی سفیر تے پنجابی فکشن دے بوہت وڈے لکھاری الیاس گھمن ایسے طرح پنجابی، پنجاب تے پنجابیت دی خدمت کردے رہن۔ پنجابی دے انج دے مایہ ناز سپوت اُتے جنہا وی فخر تے مان کیتا جائے گھٹ اے۔ اوہ اپنی دھرتی تے دھرتی دے باشندیاں نال والہانہ پیار کردے نیں۔۔۔ اللہ کرے کہ اوہ پنجابی نوں ایس دا اصل مقام دلوان وچ کامیاب ہو سکن۔
الیاس گھمن دے نال اک شام وچ راقم نے ایہہ نظم پڑھی سی جیہڑی ذیل وچ پیش کیتی جا رہی اے۔۔۔۔
پیار ،خلوص، محبت، سجناں تیرا اے سرناواں
تیری سوچ دے زور نے پایا گینڈے گل گلاواں
تینوں ڈھیر ودھایاں دیندا تاییوں ایہہ جگ سارا
کھول کے بانہواں ملنا سب نوں ، تیرا ایہہ ورتارا
تیرے ورگے سچ سیوک نوں کردا جگ سلام
تیرے قلم دے زور نے جِتے وکھو وکھ انعام
ساہت ،رویل تے میٹی سجناں تیرے دم نال چلے
توں دنیا تے سوبھا کھٹی ہو گئی بلے بلے
نال کسے دے ویر نہیں تیرا ،سجناں نال سجنائی
ماں بولی دی سیوا کر کے توں ایہہ عزت پائی
شالا! تینوں نظر نہ لگے ساڈیاں ہین دعائیں
مان جوانی جیوندا رہیں توں ، رہندی دنیا تائیں
دیسوں باہر وی تیرے ناں دے ہین الیاس جی چرچے
ساہت ،رویل تے میٹی ورگے جگ دھمے نیں پرچے
تیرے ورگے ادبی سیوک روز نہ جمن ماواں
تیریاں دور بلاواں گھمنا ، تیریاں دور بلاواں
تیری سوچ وچار دا سجناں کون کرے اظہار
تیرے دم نال ماں بولی دے گلشن وچ بہار
( اظہار احمد گلزار )