توبہ دی عظمت

توبہ دے معانی نیں لوٹ آنا، پلٹ آنا، چنانچہ توبہ دے معنی ہوئے: پلٹ آنا۔۔۔

تحریر : ڈاکٹر اسرار احمد

دنیاوی طور اُتے توبہ دی دو قسماں نیں: انفرادی توبہ تے اجتماعی توبہ۔ انفرادی توبہ نال انسان اپنے گناہواں دی سزا توں بچ جاندا اے تے آخرت وچ اللہ تعالیٰ اہنوں اپنے عفودرگزر، اپنی رحمت و مغفرت تے اپنے فضل دا مستحق قرار دیندا اے پر ایہہ گل یاد رکھو کہ دنیا وچ کسے قسم دی حالت ایس ویلے تیکر نہیں بدلدی جدوں تیکر اجتماعی توبہ نہ ہوئے۔
توبہ دے معانی نیں لوٹ آنا، پلٹ آنا، چنانچہ توبہ دے معنی ہوئے: پلٹ آنا۔۔۔ دین دے اعتبار نال ایس دا مفہوم ایہہ وے کہ جے کسے بندے نے اپنا رخ اللہ توں ہٹا کے کسے ہور ول کر دتا سی اللہ نوں اپنا مقصود و مطلوب تے محبوب حقیقی بنان دے بجائے کسے ہور نوں ایس مقام اُتے رکھ دتا سی، اللہ دے دین دی پابندی دے بجائے اپنے نفس یا ماحول دی پابندی نوں لازم کرایا سی تے اوہ پلٹے، رجوع کرے، لوٹے، اپنا رخ اللہ ول کرے۔ ازروئے الفاظ قرآنی: ترجمہ ’’میں تاں اپنا رُخ کر لیا اے یکسو ہو کے اوس ہستی ول جس نے اسمان و زمین نوں بنایا اے‘‘(الانعام:79) —- تے ایہہ معصیت توں اطاعت ول پلٹنا، گناہ توں نیکی ول پلٹنا دنیا تے ایس دیاں لذتاں توں اللہ ، ایس دی مغفرت تے ایس دی رحمت ول پلٹنا، توبہ اکھواندا اے۔
توبہ دیاں شرطاں: ایہہ وی سمجھ لوئو کہ توبہ دی کجھ شرطاں تے کجھ لوازم نیں۔ جے ایہہ شرطاں پوریاں نہ ہون تے چاہے بندا توبہ دی تسبیح پڑھدا رہوے ایہنوں توبہ نہیں کہیا جائے گا۔ ایہہ شرطاں درج ذیل نیں:
ایہہ تن شرطاں تے حقوق اللہ متعلق نیں تے جے معاملہ حقوق العباد دا ہوئے تے ایہناں تن شرطاں دے علاوہ اک وادھو شرط ایہہ وے کہ جے کسے انسان دا حق ماریا اے تے ایس دی تلافی کیتی جائے۔ مثلاً تسیں کسے نوں دھوکہ دے کے ایس دے پیسیاں اُتے قبضہ کر لیا اے یا اپنی بھین نوں وراثت وچوں ایس دا حق نہیں دتا تے تسیں ایہنوں ہضم کر گئے یا کسے اُتے تہمت لائی اے یا کسے اُتے ظلم کیتا اے تے ایہناں صورتاں وچ توبہ دی اک وادھو شرط ایہہ وے کہ ایس دی تلافی کیتی جائے تے جے تلافی ممکن نہ ہوئے تے ایس توں معافی حاصل کیتی جائے۔ تے جے اوہ بندا جس دا تسیں حق ماریا اے فوت ہو گیا ہوئے تے تہاڈے اُتے لازم اے کہ جیہڑی رقم تہاڈے ذمے وے ایہنوں تسیں ایس ولوں صدقہ و خیرات کر دیو۔ جے تسیں ایہہ کم نہیں کردے یا ایس دنیا وچ ایہناں بندیاں توں جنہاں دی حق تلفی کیتی گئی اے معافی حاصل نہیں کردے، تے آخرت وچ نیکیاں تے گناہواں دا لین دین ہوئے گا۔
یعنی ظلم تے زیادتی کرن والے بندے دیاں نیکیاں ایس بندے نوں دے دتیاں جان گیاں جس دے حق اُتے ایس دنیا وچ دست درازی کیتی گئی سی یا جس اُتے ظلم کیتا گیا سی۔ جے زیادتی کرن والے دی نیکیاں دا سرمایہ ختم ہو جائے گا تے فیر مظلوم دے گناہ ظالم دے وزن اعمال دے پلڑے وچ پا دتے جان گے ترجمہ ’’اے اہل ایمان! اللہ دی جناب وچ توبہ کرو ‘ خالص توبہ ‘‘۔( التحریم :8) یعنی خلوصِ دل نال توبہ کرنی اے کہ آئندہ گناہواں توں ہر ممکن طور توں بچاں گا۔ زبانی کلامی توبہ دی تسبیح نہیں کرنی کہ توبہ وی کردا رہوے تے گناہواں توں بچن دی کوشش وی نہ کرے۔ فیر فرمایا : امید اے کہ تہاڈا پروردگار تہاڈی برائیاں نوں تہاڈے توں دور کر دیوے گا۔ ایہہ توبہ دی تاثیر اے۔ جے تہاڈے اخلاق و کردار وچ کوئی غلط شے شامل ہو گئی سی تے توبہ دی بدولت اللہ تعالیٰ تہاڈے کردار دے دامن نوں دھو دیوے گا تے آپ دے نامہ اعمال وچ جے دھبے لگے ہوئے سن تے اللہ تعالیٰ ایہناں دھبیاں نوں وی صاف کر دیوے گا۔ فیر قرآن پاک وچ فرمایا، تے تہانوں داخل کر دیوے گا اوہناں باغات وچ جنہاں دے دامن وچ ندیاں وگدیاں نیں۔ اک ہور مقام اُتے فرمایا، اوہ دن جس دن اللہ تعالیٰ اپنے نبی نوں رسوا نہیں کرے گا (معاذ اللہ ‘ثم معاذ اللہ) تے ایہناں نوں وی جیہڑے ایس دے نال ایمان لیائے، ایہناں دا نور ایہناں دے ساہمنے داہنی طرف نس رہیا ہوئے گا۔
ایتھے ایہہ گل جان لوئو کہ انسان دے ایمان دا محل و مقام ایس دا قلب اے تے ایمان حقیقت وچ اک روشنی تے نور اے۔ ایس قلب وچ جیہڑا نورِ ایمان اے اوہ میدانِ حشر وچ ظاہر ہو جائے گا تے ایس دی روشنی انسان دے ساہمنے پئے گی۔ ایس طرح انسان دے نیک اعمال وچ وی اک نورانیت اے۔ ایس دا ظہور وی میدان حشر وچ ہوئے گا۔ چونکہ سارے نیک اعمال دائیں ہتھ نال کیتے جاندے نیں خاص طور تے انفاق مال، ایس لئی اوہ اعمال صالحہ جیہڑے اسیں ایس دنیا وچ سرانجام دتے ہون گے اوہ نور دی شکل وچ داہنے ہتھ توں ظاہر ہون گے۔ اک ہور مقام اُتے فرمایا (ایس ویلے ایہہ اہل ایمان) کہندے ہون گے اے اللہ ! ساڈے نور نوں کامل فرما دے۔
ایس دا پس منظر ایہہ وے کہ نبی اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا کہ میدان حشر وچ ایہہ نور ہر بندے نوں ایس دے مقام و مرتبہ دے اعتبار نال ملے گا۔ ظاہر اے ایمان دے وی مدارج و مراتب نیں۔ اک ایمان حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دا اے تے اک ایمان عام صحابی رضی اللہ عنہ دا اے ایہناں دے وچکار زمین و اسمان دا فرق اے۔ ایسے طرح کتھے صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین دا ایمان تے کتھے ساڈے جہے عام مسلماناں دا ایمان۔ چہ نسبت خاک رابا عالم پاک، ایسے ایمان دی نسبت نال ایس نور دی تابناکی تے Intensityہوئے گی۔ حضور اکرم ﷺ نے فرمایا، کہ اوس دن میدان حشر وچ لوکاں نوں جیہڑا نور ملے گا تے کجھ دا نور اینا ہوئے گا کہ مدینے توں صنعا (یمن دے دارالحکومت) تیکر ایس دی روشنی اپڑ رہی ہوئے گی جد کہ کجھ لوکاں دا نور بس اینا ہوئے گا کہ صرف ایہناں دے پیراں دے اگے روشنی ہو جائے ۔ جنہاں نوں ایس دن اینا نور وی مل جائے اوہ وی بڑے نصیب والے تے کامیاب و کامران لوک شمار ہون گے کیوں جے اوہ ایس کٹھن تے سخت مرحلے توں لنگھ جان گے جس دے اگے ایہناں دی منزل مراد یعنی جنت اے۔ کم نور والیاں دے نور دی حیثیت ٹارچ دی روشنی جہی ہوئے گی تے ایس دن اینی روشنی دی وی بڑی اہمیت ہوئے گی۔
تسیں جان دے او کہ جے تہانوں ہنیری رات وچ جنگل توں لنگھنا ہوئے تے تہاڈے لئی اک ٹارچ وی کس قدر وڈی نعمت اے کہ بندا ویکھ لیندا اے کہ اگے کیہ اے۔ کدھرے اگے کوئی سپ، کوئی ٹویا یا کھائی تے نہیں؟ تے ایس ویلے جنہاں نوں اوہ ٹارچ نصیب ہو گئی اوہ وی بوہت خوش قسمت ہون گے، پر اوہناں دی کیہ شان اے جنہاں دا نور مدینے توں صنعا تیکر اپڑ رہیا ہوئے گا۔۔۔ ہن جنہاں دے نور دی تابانی گھٹ ہو ئے گی اوہ اللہ توں دعا کردے ہون گے: اے پروردگار! ساڈے نور نوں وی کامل کر دے جویں توں اپنے ایہناں بندیاں اُتے فضل کیتا اے تے کنہا وڈا نور ایہناں نوں عطا کیتا اے ایہہ نور اودوں کامل ہوئے گاجدوں انسان توبہ کرے گا تے ایہناں دے گناہ بخش دتے جان گے۔ چنانچہ اہل ایمان ، سارے نور دی دعا دے نال نال ایہہ وی دعا کر رہے ہون گے: تے ساڈے گناہواں دی پردہ پوشی کرے دے، ظاہر گل اے کہ گناہواں دی پردہ پوشی ہوئے گی تے فیر ایس نور دی تابناکی وچ وادھا ہوئے گا۔ ’’یقینا تو ہر شے اُتے قادر ایں۔‘‘
ترجمہ ’’اے ایمان والیو! اللہ دی جناب وچ سب مل جل کے توبہ کرو تاکہ تسیں فلاح پائو ۔‘‘(النور:31) سورۃالنور دی آیت 31 اک لمبی آیت اے۔ جس دا ایہہ آخری ٹوٹا اے۔ خطاب دے آغاز وچ توبہ دے متعق دو اصطلاحات بیان کیتیاں گئیاں سن، انفرادی توبہ تے اجتماعی توبہ۔ سورۃ التحریم دی متذکرہ بالا آیت دا تعلق انفرادی توبہ نال اے جد کہ سورۃ النور دی ایس آیت دا تعلق اجتماعی توبہ نال اے۔ ایس آیت وچ اہل ایمان نوں خطاب کر کے کہیا جا رہیا اے کہ سب مل کے گناہواں توں توبہ کر لوئو تے تہاڈے حالات بدل جان گے تے تسیں دنیا و آخرت دونواں وچ فلاح یاب ہو جائو گے۔ (الزمر:53)
توبہ دے موضوع اُتے ایہہ قرآن حکیم دی عظیم ترین آیت اے۔ گناہواں دی کثرت دی وجہ نال کجھ لوکاں اُتے کجھ مایوسی طاری ہو جاندی اے کہ اسیں اینے عرصے توں گناہ کردے چلے آ رہے آں۔ سانوں کنج معافی ملے گی کنج ممکن اے کہ سانوں چھٹکارا مل جائے؟ انج دے لوکاں دے اطمینان لئی ایہناں دی دلجوئی تے ایہناں دی تسلی لئی ایہہ عظیم ترین آیت نازل ہوئی اے۔ ایہہ آیت مغفرت دے ضمن وچ قرآن مجید دی سب توں زیادہ امید افزاء آیت اے۔ فرمایا: (اے نبی ﷺ) کہہ دیو: اے میرے اوہ بندیو جنہاں نے اپنی جاناں اُتے ظلم کیتا اے، اللہ تعالیٰ فرماندے نیں کہ جے تسیں گناہ کردے او تے ایس نال میرا کجھ نہیں وگاڑ سکدے بلکہ تسی اپنیاں جاناں اُتے ظلم کردے ہوئے اپنے نال زیادتی کردے او۔ ظاہر گل اے کہ اللہ تے غنی اے کسے دے گناہ نال ایس دی سلطنت وچ تے کوئی کمی نہیں آندی۔ اک حدیث قدسی دا مفہوم ایہہ وے کہ اے میرے بندو! جے تسیں سارے اولین و آخرین تے سارے جن و انس سب دے سب دنیا دے بدترین فاسق وفاجر انسان جہے ہو جائو اودوں وی میری سلطنت وچ کوئی کمی نہیں آئے گی تے جے تسیں سب دے سب اولین و آخرین تے جن و انس متقی ترین انسان جہے بن جائو تاں وی میری سلطنت وچ کوئی وادھا نہیں ہوئے گا۔ ایس توں پتہ چلدا اے کہ انسان گناہ کر کے صرف اپنا نقصان کردا اے ایس نال اللہ تعالیٰ دا تے کجھ نہیں وگڑدا ۔
توبہ دے متعلق حدیثاں دے مطالعہ توں پہلے توبہ دا فلسفہ سمجھ لوئو۔ ویکھو اک اے طبعی (physical) اعمال تے ایہناں دے طبعی اثرات دا معاملہ کہ دنیا وچ ایہناں طبعی اعمال دا اصول ایہہ وے کہ ایہناں دے نتیجے تے اثرات لازمی نیں تے ایہناں توں چھٹکارا ممکن نہیں۔ مثلاً تسیں خودکشی دا ارادہ کیتا تے سنکھیا کھا لیا ہن چاہے تہاڈے اُتے ندامت ہوئے، پشیمانی ہوئے، پریشانی ہوئے، توبہ کرو، پر ہن بچن دا کوئی سوال ای پیدا نہیں ہوندا، زہر نے تے اپنا کم وکھانا اے۔ اِلاّایہہ کہ اللہ تعالیٰ اپنی معجزانہ قدرت نال ایس عمل دے طبعی نتیجے نوں تبدیل کر دیوے یا فی الوقت ایس دے نتیجے نوں روک دیوے۔ ایس دی مثال وی موجود اے۔ مثلاً اگ دی فطرت اے ساڑنا، پر اللہ دے حکم نال حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں ایس نے نہیں ساڑیا: ایسے لئی قرآن پاک وچ فرمایا: اسیں کہیا: اے اگ ٹھنڈی تے سلامتی والی ہو جا ابراہیم اُتے۔ (الانبیاء)پر ایہہ واضح رہوے کہ ایہناں طبعی اعمال دے نتیجے دا تبدیل ہونا روز روز نہیں ہوندا، کیوں جے انج روز روز ہوئے تے کوئی سائنس تے کوئی ٹیکنالوجی ممکن ای نہ ہوئے ایہہ تے طبیعیاتی تے کیمیائی قوانین دا دوام اے جس دی وجہ نال ایہہ ساری سائنس تے ٹیکنالوجی ترقی دیاں منزلاں طے کر کے ہن کتھوں کتھے اپڑ رہی اے کہ
عروجِ آدمِ خاکی سے انجم سہمے جاتے ہیں
کہ یہ ٹوٹا ہوا تارا مہ کامل نہ بن جائے!
توبہ دے بارے وچ ایہہ اصول جان لوئو کہ ایہہ طبعی اعمال وچ مفید نہیں۔ چاہے تسیں ایہہ احساس کرو کہ میں کیہ کر بیٹھا واں یا تسیں اپنے کیتے اُتے شرمندہ ہوئو یا پچھتائو، اودوں وی طبعی اعمال دے نتیجے توبہ نال تبدیل نہیں ہو سکدے۔ البتہ اخلاقی اعمال دا معاملہ ایہہ نہیں۔ اخلاقی اعمال دے نتیجے توبہ دے نال ختم ہو جاندے نیں ایہہ اک بوہت وڈا قانون اے تے اللہ تعالیٰ دی رحمت کاملہ دا مظہر اے۔ جے کسے گناہ دا ارتکاب ہویا اے، کوئی خطا سرزد ہوئی تے لازم نہیں کہ ایس دا اثر ضرور ظاہر ہوئے، بلکہ ایس توں بچائو دا اک رستہ اے تے اوہ درحقیقت ’’توبہ‘‘ دا رستہ اے۔ انج نہیں کہ کسے گناہ توں انسان دی فطرت وچ کوئی انج دی مستقل کجی واقع ہو جائے کہ جس دی اصلاح دی کوئی صورت ای نہ ہوئے۔ انسان توں وڈے توں وڈا گناہ وی سرزد ہو جائے تے فیر اوہ خلوص تے سچے دل دے نال توبہ کر لوے تے ایس دے اصول، قواعد و ضوابط تے ایس دیاں شرطاں نوں پورا کرے تے اوہ گناہ مٹ جائے گا۔
عام طور اُتے خطاب وعظ وچ چونکہ لوکاں نوں اصلاح دی ترغیب دلوانی ہوندی اے ایس لئی انذار دے پہلو نوں زیادہ نمایاں کیتا جاندا اے ترجمہ: تے اللہ زور آور تے سخت انتقام لین والا اے (آل عمران) دا حوالہ دتا جاندا اے تاکہ لوک راہ راست اُتے آ جان پر ایہہ دوجا پہلو وی اپنی تھاں بوہت اہمیت دا حامل اے کہ طبعی اعمال دے نتیجے تے عواقب تے اخلاقی اعمال دے نتیجے و عواقب اک جہے نہیں ہوندے۔ طبعی اعمال دے نتیجے تبدیل نہیں ہو سکدے جد کہ اخلاقی اعمال دے نتیجے توبہ نال تبدیل تے ختم ہو سکدے نیں۔
(کتاب:توبہ کی عظمت اور اس کی تاثیر)