علامہ اقبال دا معاشی تصور

علامہ اقبال دے معاشی تصورات قرآن دے بنیادی اصولاں دے عین مطابق نیں

قیوم نظامی

75 سال لنگھ جان دے بعد وی پاکستان معاشی عدم استحکام دا شکار اے۔ علامہ اقبال نوں اسیں صرف اک شاعر تے فلسفی دے طور تے جانیا تے پہچانیا تے ایہہ نہ سوچیا کہ اوہناں نے معیشت اُتے اک کتاب لکھی سی جس دا ناں ’’علم الاقتصاد‘‘ سی تے جنہوں ایس زمانے وچ کافی اہمیت دتی گئی سی۔ پاکستان دے اکانومسٹ علامہ اقبال نوں اکانومسٹ دی حیثیت نال اہمیت ای نہیں دیندے۔ علامہ اقبال نے اپنی نویں کتاب ’’علم الاقتصاد‘‘ دے دیباچے وچ تحریر کیتا۔اہل ہندوستان لئی تے ایس علم اقتصاد دا پڑھنا تے ایس دے نتائج اُتے غور کرنا نہایت ضروری اے کیوں جے ایتھے مفلسی تے غریبی دی عام شکایت ہو رہی اے۔ ساڈے ملک وچ تعلیم نہ ہون دی وجہ نال اسیں اپنی کمزوریاں نیز تمدنی اسباب توں بالکل ناواقف آں جنہاں دا جاننا قومی فلاح و بہبود لئی اکسیر دا حکم رکھدا اے۔ انسان دی تاریخ ایس امر دی شاہد اے کہ جیہڑی قوماں اپنے تمدنی تے اقتصادی حالات توں غافل رہیاں نیں ایہناں دا حشر کیہ ہویا ۔ مفلسی قواء انسانی اُتے بوہت بُرا اثر پاندی اے تے انسانی روح دے آئینے نوں زنگ آلود کر دیندی اے۔ کیہ ممکن نہیں کہ ہر بندا مفلسی دے دکھ توں آزاد ہوئے۔ کیہ انج نہیں ہو سکدا کہ گلی کوچیاں وچ چپکے چپکے کراہن والیاں دی دل خراش صدائواں ہمیشہ لئی چپ ہو جان ۔ اک درد مند دل نوں ہلا دین والے افلاس دا درد ناک نظارہ ہمیشہ لئی عالم توں حرف غلط دی طرح مٹ جائے۔
علامہ اقبال نے زمین نوں قدرت دا مشترکہ عطیہ قرار دیندے ہوئے تحریر کیتا ’’ تمدن انسانی دی ابتدائی صورتاں وچ حق ملکیت یا جائیداد شخصی دا وجود بالکل نہیں سی زمانہ حال دے فلسفی ایس گل اُتے مصر نیں کہ تمدن دی ایہو صورت سب توں اعلیٰ و افضل اے۔ اشیا وچ شرکت دا اصول رائج ہونا چاہیدا اے۔ زمین اک مشترکہ عطیہ اے جس اُتے قوم دے ہر بندے نوں مساوی حق ملکیت حاصل اے۔ علامہ اقبال غریباں دے بڑے ہمدرد سن ایہناں نوں غریباں دی حالت زار اُتے رونا آندا سی۔ اپنی اک نظم وچ اوہناں نے تے ایتھوں تیکر لکھ دتا:
اٹھو میری دنیا کے غریبوں کو جگا دو

کاخ امراء کے درد و دیوار ہلا دو
جس کھیت سے دہقاں کو میسر نہ ہو روزی
اس کھیت دے ہر خوشہ گندم کو جلا دو
علامہ اقبال نے اپنے اک مضمون قومی زندگی تے ملت بیضا اُتے اک نظر وچ تحریر کیتا۔ میں صنعت و حرفت نوں قوم دی سب توں وڈی ضرورت خیال کرنا واں تے جے میرے دل توں پچھو تے سچ کہنا واں کہ میری نگاہ وچ ایس شیشہ گر دے ہتھ جیہڑے شیشے دے متواتر استعمال نال کھردرے ہو گئے نیں ایہناں نرم ہتھاں دی نسبت بدر جہا خوبصورت تے مفید نیں جنہاں نے قلم دے سوا کسے ہور شے دا بوجھ کدی محسوس نہیں کیتا۔ علامہ اقبال چاہندے سن کہ ملکی معیشت نوں زراعت تے صنعت دی بنیاداں اُتے استوار کیتا جائے تاکہ ملک اپنی مصنوعات برآمد کر کے زرمبادلہ کما سکے تے صرف صارفین دی منڈی بن کے نہ رہ جائے۔ افسوس پاکستان وچ علامہ اقبال دا ایہہ خواب پورا نہیں ہو سکیا تے اج پاکستان صارفین دی منڈی بن چکیا اے۔ درآمدات بوہت زیادہ نیں جد کہ ایس دے مقابلے وچ برآمدات بوہت گھٹ نیں۔ پاکستان وچ جنرل ایوب خان دے علاوہ کدی کسے حکمران نے زراعت تے صنعت دی ترقی اُتے پوری توجہ نہیں دتی۔ علامہ اقبال نے 1906 وچ منشی دیانراین دے ناں اک خط وچ تحریر کیتا، ساڈے اہل رائے سیاسی آزادی سیاسی آزادی پکاردے رہندے نیں پر کوئی بندا ایس باریک اصول ول توجہ نہیں کردا کہ سیاسی آزادی دی شرطاں وچ سب توں وڈی شرط کسے ملک دا اقتصادی دوڑ وچ سبقت لے جانا اے۔ علامہ اقبال نجی جائیداد دے خلاف نہیں سن البتہ ایہنوں سوشل نظام دے تابع رکھ کے سرمایہ دی قوت نوں مناسب حدود دے اندر رکھن دے قائل سن تے قرآن دے اصول اعتدال دے علمبردار سن۔ علامہ اقبال نے تحریر کیتا کہ اسلام لئی سوشل ڈیمو کریسی دا کسے موزوں شکل وچ تے شریعت دی روشنی وچ اپنانا کوئی نویں گل یا انقلاب نہیں بلکہ اسلام دی اصل پاکیزگی ول رجوع ہوئے گا۔ علامہ اقبال دے تصور دے مطابق جدوں تیکر پاکستان وچ شخصی خاندانی تے اشرافیائی جمہوریت دی بجائے سماجی جمہوریت قائم نہیں کیتی جاندی پاکستان کسے صورت نہ ای سیاسی استحکام حاصل کر سکدا اے تے نہ ای ایہنوں معاشی استحکام حاصل ہو سکدا اے۔ علامہ اقبال دا معاشی تصور بڑا واضح اے ایس وچ استحصال تے ناانصافی نہیں بلکہ مساوات اے۔ علامہ اقبال چاہندے سن کہ ریاست دے ہر شہری نوں زندہ رہن لئی ایہنوں بنیادی حقوق دتے جان علامہ اقبال نے اپنے اشعار وچ اپنے معاشی تصور نوں بیان کیتا۔
کارخانے کا ہے مالک مردک ناکردہ کار
عیش کا پتلا ہے محنت ہے اسے ناساز گار
حکم حق ہے لیس للانسان الا ماسعی
کھائے کیوں مزدور کی محنت کا پھل سرمایہ دار
مکر کی چالوں سے بازی لے گیا سرمایہ دار
انتہائے سادگی سے کھا گیا مزدور مات
قرآن میں ہو غوطہ زن اے مرد مسلماں
اللہ کرے تجھ کو عطا جدت کردار
جو حرف قل العفو میں پوشیدہ ہے اب تک
اس دور میں شاید وہ حقیقت ہو نمودار
قرآن پاک وچ بار بار فی سبیل اللہ خرچ کرن دا حکم دتا جاندا تے مسلمان سوال کردے کہ اوہ کنہا خرچ کرن اللہ تعالیٰ نے وحی دے ذریعے حکم دتا، قل العفو، یعنی جو ضرورت توں زیادہ ہوئے ایہنوں اللہ دے رستے وچ خرچ کر دیو۔ قرآن پاک وچ جمع کرن دا نہیں بلکہ خرچ کرن دا حکم بار بار آندا اے۔ علامہ اقبال دے معاشی تصورات قرآن دے بنیادی اصولاں دے عین مطابق نیں۔ پاکستان دا آئین قرار دیندا اے کہ پاکستان وچ جیہڑا قانون بنایا جائے گا تے نظام تشکیل دتا جائے گا اوہ قرآن و سنت دے منافی نہیں ہوئے گا پر افسوس کہ اج پاکستان وچ سیاسی تے معاشی نظام دونویں قرآن و سنت دے خلاف نیں تے پاکستان دے عوام نے اکھاں بند کر رکھیاں نیں۔ پاکستان دے نوجوان جے قائداعظم تے علامہ اقبال دے تصورات نال آشنا ہو جان تے پاکستان تبدیل وی ہو سکدا اے۔ قومی سلامتی تے عوام دی خوشحالی دا تقاضا اے کہ پاکستان دے نوجواناں نوں قائداعظم تے علامہ اقبال دے تصورات توں آگاہ کیتا جائے تاکہ پاکستانی ریاست دی ایہناں دے نظریات دے مطابق تشکیل نو کیتی جا سکے۔