شاہ حسین دی حیاتی’ فکر تے شاعری

زاہد حسین

شاہ حسین دی کیتی گل وچوں چنے ایہہ بول پوری طرحاں اِنج نیں:
کہے حسین فقیر سائیں دا’ خلقت گئی ادُھوری
ایس ای کافی دا اک ہور رلواں مصرعہ اے۔
بھٹھ پئی تیری چٹی چادر’ چنگی فقراں دی بھُوری
اک ہور کافی جو ایہدے توں اُکا اک ای پنّا پچھے اے’ اوہدے وچ آکھدن:
کہے حسین فقیر سائیں دا’ دُنیا جاندی بڈی
شاہ حسین (1599,1538ئ) دی حیاتی’ فکر تے شاعری دا اجیہا کوئی پکھ نہیں جیہدے اتے سالاں بدھی گل نہ ہوندی آئی ہووے۔ اسیں ایہہ جاندے تے مندے آں پر اج جدوں ایہہ پکھ ساڈے ساہمنے آیا ”خلقت گئی ادھوری” تاں سوچیں پئے آں جو شاہ حسین دی شاعری تے فکر دا جو مُڈھ مول رہیا اے’ اوہدے اتے تاں کسے وی سمے رج گل ای نہیں ہوئی۔ اصل گل ایہہ ہے جو جہان دی صدیاں بدھی حیاتی وچ سمے دا کوئی ٹوٹا اجیہا نہیں دسدا جدوں انساناں اتے شاہی دی پکڑ پکی نہ رہی ہووے تے جدوں فقیر تے درویشی نوں راج گدی ملی ہووے تے خلقت شوہدی نوں سکھ دا ساہ آیا ہووے۔ انج ایہناں مصرعیاں پکھوں تاں شاہ’ گدا ھکوترکڑی تلدے پئے دسدن۔ شاہ آپنے عملاں ولوں’ خلقت نوں زور زبردستی دی لاٹھی نال ہکدے’ تے خلقت ڈر’ سہم و جہوںادھ ستی’ ادھ جاگدی’ ادھ ٹردی’ ادھ کھلوتی’ ادھ رجی’ ادھ بھکھی’ ادھ راضی’ ادھ کاوڑی’ گل کیہ روز ازل توں خلقت دی اپوری ہوند’ کدی پوری ہوندی دسدی نہیں تے شاہ حسین دوہاں دھراں وچوں اک خلقت نوں جاگرتی دیونوں مڑدا نہیں۔ خاص طور تے آپنے ویلے وچ۔
پروفیسر جیلانی کامران ہوریں آپنے اک لیکھ وچ لکھدن:
سولھویں صدی دنیا دے فکری ارتقا وچ اک بڑا اہم زمانہ اے…1570 دے آل دوالے دنیا تے علمی تے تہذیبی نقشے اتے کوئی اجیہا بندہ نظر نہیں آئوندا جیہڑا اوس واردات وچوں لنگھیا ہووے’ جیہدے وچوں شاہ حسین لنگھے نیں۔ایس واردات نوں پہچانن لئی اوس ڈاڈھی گنجھل بھری کتھا نوں دہراون دی لوڑ نہیں جیہنوں اک وکھرے محاورے تے زبان وچ تذکرہ نگار حیات شاہ حسین دے سلسلے وچ دہراندے رہے نیں۔ ١
ایس ای لیکھ وچ اوہ اگے جا کے لکھدن:
”شاہ حسین دی آواز ساڈے لئی بیگانی نہیں’ کیوں جے جینہاں سوالاں توں اوہناں دی واردات پیدا ہوندی اے۔ اوہو سوال ساڈے زمانے دے سوال نیں’ پر شاہ حسین نے اپنے زمانے نوں صحیح راہے لاون لئی اپنے آپ نوں پیش کیتا تے اوہدے گناہاں لئی آپنے آپ نوں قصور وار سمجھیا۔ اوہناں دی التجا اوس زمانے دی التجا اے پر اوہناں دی دعا ساڈے دور دی دعا اے۔” ٢
شاہ حسین دی سوچ’ فکر تے حیاتی بارے وی وتھاں تے پاڑ پاون دیاں گلاں ملدیاں نیں تے پاڑ پاون والی تواریخ اینی پرانی نہیں ہتھوں گھٹ ودھ نویں ای اے۔ اوہناں دی فکر تے حیاتی نوں اکسارتا نال پیش کرن والیاں پینتری (35)کتاباں دی دس سانوں محمد آصف خاں ہوراں پائی اے جیہناں وچوں ”بہاریہ” ”حقیقت الفقرا” ”حسنات العارفین” ”عمدة التواریخ” ”حدیقة الاولیا” ”تحقیقات چشتی””ہسٹری اوف لاہور” ”تاریخ لاہور” ”شالامار کی تاریخ” ”لٹریری ہسٹری آف پنجابی” ”ہنس جوگ” ”پنجاب دے ہیرے” ”پنجابی صوفی پوئٹس تے ہور ڈھیر اہم نیں۔
شاہ حسین بارے کتاباں دے حوالے نال محمد آصف خاں ہوریں لکھدن:
سبھ توں پہلی کتاب جیہڑی کہ شاہ حسین بارے ایس ویلے تائیں اپڑی اے اوہ ”حقیقت الفقرا’ اے۔ ایس کتاب مگروں جنھیاں وی کتاباں لکھن وچ آئیاں نیں’ اوہناں دے لکھاریاں نے ایس کتاب توں مدد لئی اے پر جیہناں لکھاریاں مدد نہیں لئی یا ایس کتاب دے فارسی شعراں دا غلط مطلب لیتا اے۔ اوہ بھٹک گئے نیں تے ایویں ودھاویاں گلاں کردے رہے نیں۔ ٣
ستارہویں صدی وچ فارسی نظم وچ لکھی گئی شاہ حسین دی سوانح عمری اپر آدھار ایس کتاب حقیقت الفقرا وچ اوہناں دی فکر’ فقر’ درویشی’ انسانی سنیہے تے محبت بھرے وچاراں نوں مکھ رکھیا گیا اے تے ایہدے راہیں شاہ حسین دے افکارصاف شفاف شیشے وانگ ساڈے ساہمنے چمکن لگ پیندن: ایہہ کتاب 1071 وچ شاہ حسین دی وفات دے کوئی بہتر(72) ورھے مگروں لہور دے اک بزرگ شیخ محمود المعروف پیر محمد نے لکھی۔ شاہ حسین بارے جو کجھ لکھیا گیا اے اوہدی بنیاد ایہہ تذکرہ وی رہیا اے۔ خاص کر مولوی نور احمد چشتی نے ‘تحقیقات چشتی’ نے سید محمد لطیف نے ”ہسٹری آف لاہور” لکھن ویلے ایس کتاب یا قلمی نسخے توں فیدہ چکیا۔
ایہدے اندر پیر محمد شاہ حسین دی حیاتی دی تصویر کجھ اِنج یپش کردن:
”(ترجمہ):اوہ فقیری علم دے دھاگے جوڑن والا آہا’تار تار نوں وکھرا کر دین والا تی پھیر جوڑ دین والا’ اوہ جدوں پیدا ہویا۔ عدم توں ظاہر وچ آیا۔ تواریخ 945 ھ ج آھتی اک واج غیب تھیں آئی تے ایہہ ویلا آہا سجری سویر دا سبھے فقر بھرے درویشاں سنیا جو فقر دا ہوون حسین دے وجود نال ہے تے خوبصورتی فقر دی اوہدے نال جڑی ہوئی۔ اوہ ہمیشہ آسطے رب دی ذات دا چنگا واقف آہا۔
شاہ حسین دی شاعری تے اوہدے فکر دے مہاڑ اوہناں توں 681 ورھے پہلاں بیضا’ مشہد وچ آون والے حسین بن منصور حلاج (857,922) ڈھیر نال رلدن۔ دوہاں دی فکری سانجھ توں وکھ دوہاں وچکار اک عملی سانجھ حلاج ہوون یعنی کھڈی اُنن والا کم کرن دی وی ہے۔ دونویں انسانی آزاد دا داروسخن نوں سمجھدن تے دوہیں طبقاتی ونڈ تے خلقت ورودھ ہو رہے ایناں تے بولدے نیں تے عام لوک ڈھانی نال جڑے دسدے نیں۔ شاہ حسین جیکر اکبر دے مول بیاج تے مالیے آبیانے خلاف میدان وچ آن ہلہ مارن والے دُلّا بھٹی نال کھلوتا اے تاں حسین بن منصور حلاج بارے وی تواریخ دے پنے دسدے نیں۔
”ترجمہ” حسین بن منصور اوس ویلے دے جاری مالیاتی نظام دے اُکا خلاف آہا’ اوہ نہیں چاہونداآہا جو عوام توں بھاری ٹیکس تے خراج لیا جاوے تے اوس پیسے نوں عیاشی لئی ورتیا جاوے۔ ایس وجہوں اوہ حسین دے دشمن ہو گئے جیہناں دا کم عوام توں پیسہ اکٹھا کرنا آہا۔ مال دار پورا حکمرانی اوہدے خلاف ہو گیا۔
ھن مذہب تے مالیات نال جڑے ایہہ دونویں گروہ مفت وچ روٹی کھواندا اے تے پیسے وی دیندا اے۔ بغداد دے ایس آمرانہ معاشرے وچ ایہہ گل وڈی حیران کردین والی آہی جو کوئی انسان ایناں عوامی تے عوام دوست وی ہو سکدا اے پر اوہدا آپناں مننا آہا” کے حد۔ اللہ تعالیٰ کسے انسان نال محبت کردا اے تاں لوکاں نوں اوہدی دشمنی تے تیار کردا ہے۔ ٥
خلقت نال جڑت اوہدے نال رلن دا ایہہ اوہی تصور اے جیہڑا ساڈے صوفیا دا مڈھ قدیم توں شکر رہیااے’ جو عملی تے فکری ہر دوہاں پکھوں اپنے اندر اکسارتا رکھدا ہے تے ایہدے وچکار ای لکی اے۔ رب دے اوس حکم دی پاسداری دی گل جو جس انسان کسے اک انسان نوں گھاٹا دتا۔ اوس جانو مینون گھاٹا دتا تے جس کسے اک انسان دا دل دکھایا اوہ جانو میرے راہ توں کرا ہے پئے گیا۔ منصور حلاج ہوریں رشتے دی ایس جڑت نوں بیان کردے ہوئے آکھدن:
”میں اوہ ہاں جو میرا محبوب اے’ میرا محبوب میں ہاں
اسیں دو’ روحاں ہاں’ جیہڑیاں اکو جثے وچ موجود وہاں
تسیں مینوں ویکھو گے تے او نوں ویکھو گے
تسیں اوس نوں ویکھو گے تے مینوں ویکھو گے”
ایہہ اوس جڑت تے ملاپ دی گل اے جو ادھورے پن تے ادھوری خلقت نوں پوری خلقت وچ بدل دیندی اے جو سانوں شاہ حسین ہوراں دی شاعری وچ کجھ اجیہی صورت وچ نظر دی اے۔
مینڈی جان جو رنگے سو رنگے
مسک جیہناں دے پئی فقیری’بھاگ تنہاں دے چنگے
شہرت دی سوئی’ پریم دے دھاگے’ پیوند لگے ست رنگے
کہے حسین’ فقیر سائیں دا’ تخت نہ ملدے منگے
اک دوئی تھاہریں آکھدن:
جہاں دیکھو تہاں کپٹ ہے’ کہوں نہ پیو چین
دغا باز سنسار تے’ گوشہ پکڑ حسین
من چاہے محبوب کو’ تن چاہے سُکھ چین
دوء راجے کی سیدھ میں’ کیسے بنے حسین
پروفیسر موہن سنگھ ہوراں دی آکھی ایس گل موجب جو
”صوفی لوکاں دا ایہہ وچار کہ دنیا فانی اے تے ایس وچلیاں چیزاں وی فانی نیں” ٧
اسیں شاہ حسین دی شاعری تے اوس وچ موجود فکر نوں وی صوفی مت دے سومے وچوں پھٹی آکھ سکدے آں تے دنیاوی پکھوں اچ میل دے اوہناں طبقیاں نوں جو خلقت نوں عام ورتارے دیاں شیواں توں دوریڈے رکھن دے حیلے بہانے ای وچار دے راہندن۔ ایس طبقے نوں وی اوہ ادھورا ای آکھدے نیں تے ہمیش حرص’ ہوس تے مایا لوبھ وچ اکسائے لوکاں نوں وی ادھورا ای آکھدے نیں جتھوں تیک اوہناں دی آپنی ذات تعلق اے۔ ”تحقیقات چشتی دے لکھیار نور احمد چشتی ہوراں دی کھوج موجب’
”حضرت دارا شکوہ آپنی کتاب شطحیات وچ لکھدے نیں: لوکاں حضرت حسین نوں پچھیا: تسی کون او؟اوہناں جواب دتا’ میں نہ مقیم آں نہ پاندھی۔ ایہہ گل کسے اچی سچی معرفت دی اے تے سانوں سمجھن آسطے وی کسے اچے شچے ویلے نوں اُڈیکنا پو سی۔ ایہہ گل سمجھن آسطے جو شاہ حسین جیہڑا خلقت نوں وار وار ادھوری رہون پاروں ورجدا اے۔ ورجدا پیا اے تے حکمی وسیب دی اکھ اودوں وی اوہدے اپرگومڑی آھی اج توں چھونجا (56)ورھے پہلوں وی تے 2022 دے 26مارچ دی شامیں وی میلہ چراغاں اپر خلقت دی کلھ نوں سٹورر’ وچ بدلدیاں وکھینڈا اے’ تے اج تون چھونجا ورھے پہلوں 1966 وچ وی محمد صفدر یہ میر ہوریں آپنے لیکھ ”اگ تے ڈگا” ”وچ ایہی دسدے پئے ہن ”۔ ”اگ تے ڈگا”دوہیں علامتاں شاہ حسین دی شاعری دیاں وڈیان علامتاں نیں۔ صفدر میر ہوریں لکھدن:
سامراجی طاقتاں نے پچھے جیہے ساڈے سر تے اک ہور طبقاتی کلچرتھپ دتا اے۔ قرون وسطیٰ دے تعصب دی طرحاں نویں ملاں تے قاضی عام لوکاں تے اوہناں دے فنی اظہار کولوں بڑی ڈُونگھی نفرت کردے نیں۔ ایہہ صرف زبان دا مسئلہ ای نہیں۔ سگوں ایہہ معاشرتی رویے دا مسئلہ وی اے۔ انگریز دے راج وچ ”ذہین طبقہ” نہ صرف عام لوکاں دی زبان توں پرے راضدا سی سگوں اوہ عام لوکاں نال نفرت وی کردا سی تے اپنے آپ نوں اوہناں نالوں کوئی اچی مخلوق سمجھدا سی۔ایہہ سامراجی ورثہ اج وی ساڈے مگروں نہیں لتھا۔ ہور گلاں توں اڈا ایہدا اظہار لوکاں نوں شالامارباغ وچوں کڈھ دین نال وی ہو چکیا اے۔ بھاویں ایہہ باغ کئی سالاں توں میلے دا پڑیگا آئوندا سی۔ ایہہ حرکت اپنے منوں بڑی چالاکی نال کیتی جاندی اے پر ایس ٹولے دی منافقت باغوں باہر لگے ہوئے نوٹس توں ای ظاہر ہو جاندی اے۔ پئی باغ عام لوکاں لئی مرمت پاروں 28توں 29مارچ ایتکی وی میلہ چراغاں دی تے مرمت دی تاریخ اکو ای پے گئی۔ 9
اصل وچ صفدر میر ہوراں دسیا ایہہ اے جو تاریخ اتفاقی طور تے نہیں پھدی’ گھتی جاوندی اے تے تاریخ اتے تاریخ گھتی جاون وی تاں اک وڈا کارن ہے۔ خلقت دے ادھورے رہ جاون دا۔
زاہد۔ لاہور۔ 28مارچ 22ئ
٭٭٭٭
حوالے:
1ـ جیلانی کامران ”شاہ حسین” لاہور: پنجابی ادب’ شاہ حسین نمبر(اپریل 1966ئ) 77
2ـ روہی’ صفحہ85
3ـ محمد آصف خاں ”شاہ حسین بارے کتاباں” لاہور: پنجابی ادب شاہ حسین نمبر (اپریل 1966ئ) 145
4ـ پیر محمد ”حقیقت الفقراء ” (لاہور: مجلس شاہ حسین’ اپریل 1966ئ)27
5ـ صابر آفاقی ڈاکٹر ”شاہ حسین بن منصور حلاج” لاہور: تخلیقات 2005′ 26-27
6ـ علی عباس جلالپوری’ ”وحدت الوجود تے پنجابی شاعری”(لاہور: پاکستان پنجابی ادبی بورڈ’ 2003ء م 162)
7ـ موہن سنگھ پروفیسر ”صوفی مت دا نکاس” (لاہور: پنجابی ادب ‘ شاہ حسین نمبر’ اپریل1966 ‘ 19
8ـ نور احمد چشتی ”تحقیقات چشتی توں” لاہور: پنجابی ادب’ شاہ حسین نمبر’ اپریل 1966)’ 57
9ـ زینو(صفدر میر) ”ڈگا تے اگ” لاہور: پنجابی ادب’ شاہ حسین نمبر اپریل 1966ء )162