عدالتی ریفارمز کدوں ہون گِیاں؟

سعد اختر

عدل اوس ویلے بے معنی ہو جاندا اے جدوں ریاستی ادارے کسے نوں انصاف دی فراہمی وچ نکام ہو جاندے نیں۔ عدل فراہم کرن دی سب توں اہم ذمہ واری عدلیہ دی اے لیکن ساڈی سیاسی جماعتاں’ اوہناں دے اکابرین تے عوام الناس ولوں اکثر عدلیہ دی کارکردگی تے اوہدے ولوں فراہمی انصاف دے اتے کئی طرح دے سوال کیتے جاندے نیں۔ عدل دا اپنا اک نظام عدل اے تے جہڑے قنون نافذ العمل نیں اوہناں دے تحت سزا تے جزا دا تعین ہوندا اے۔ جدوں کوئی جرم سرزد ہوندا اے یا کسے سطح اتے انصاف نہیں ملدا تے لوک حصول انصاف لئی عدالتاں دا رخ کردے نیں۔ جتھے اوہناں دی درخواستاں اتے کیس دا ٹرائل شروع ہوندا اے تے انصاف دی فراہمی نوں یقینی بنان دی سعی کیتی جاندی اے لیکن جدوں عدالتاں اتے ای سوال اُٹھن لگے تے معاشرے وچ بے چینی تے اضطراب دا ودھ جانا یقینی امر اے۔
ساڈا عدالتی نظام کئی حصیاں وچ تقسیم اے یعنی لوئر کورٹس’ سیشن کورٹس’ ہائی کورٹس تے سپریم کورٹ۔ بینکنگ کورٹس’ شرعی کورٹس’ لیبر کورٹس تے کنزیومر کورٹس ایہدے علاوہ نیں۔ وفاقی تے صوبائی محتسب دے ادارے وی قائم نیں جہناں دے کول عدالتی اختیارات نیں۔ الیکشن کمیشن آف پاکستان نوں وی الیکشن قوانین دے تحت عدالتی اختیارات تفویض کیتے گئے نیں۔
ساڈے عدالتی سسٹم وچ سب توں وڈی عدالت سپریم کورٹ اے۔ ہر صوبے دی ہائیکورٹس دے کول وی وسیع اختیارات ہوندے نیں۔ تاہم سپریم کورٹ تے ہائیکورٹس دے کول کسے وی کیس دے ٹرائل دے اختیارات نہیں۔ ایہہ اختیار صرف لوئر کورٹس یا سیشن کورٹس نوں حاصل نیں۔ اگرچہ ساڈے ایتھے ڈرگ کورٹس وی نیں۔ احتساب عدالتاں دا قیام وی عمل وچ لیایا گیا اے تے ایہدی مد وچ پاکستانی سرکار’ جج تے دوجی عدالتی سٹاف اتے ہر سال ارباں روپے خرچ کردی اے۔ ایہدے برعکس صرف سپریم کورٹ وچ ای ڈیڑھ لکھ توں ودھ کیس کئی سالاں توں مسلسل التوا دا شکار نیں۔ ہائی کورٹس تے لوئر کورٹس دی گل کیتی جاوے تے ایہہ تعداد 10لکھ توں وی اتے پہنچ جاندی اے۔
ہر حکومت دعویٰ تے کردی اے کہ انصاف ہر اک دی دہلیز اتے وے لیکن حقیقت وچ ایسا ہوندا نہیں ۔ سول مقدمات’ جہناں نوں عام زبان وچ دیوانی مقدمات وی آکھیا جاندا اے۔ عدالتاں وچ چلن دا دورانیہ دس توں پندرہ سال اے۔ لوک اپنی پوری زندگیاں گنوا دیندے نیں لیکن فیصلے نہیں ہو پاندے۔ پیو مقدمہ کردا اے تے مقدمہ لڑدے لڑدے دنیا توں لنگھ جاندا اے۔ ایہدے گزرن مگروں ایہہ مقدمہ ایہدے پوترے تے کئی واری تے ایہدے پڑپوتے تک نوں لڑنا پیندا اے فیر کدھرے جا کے فیصلے دی نوبت آندی اے۔
ایہہ بوہتی دیر دا قصہ نہیں۔ صدر بازار لاہور کینٹ دی اک بیوہ زنانی بسم اللہ بیگم نے شوہر مرزا شمشیر بیگ دی وفات مگروں ترکہ وچ چھڈی ہوئی قریباً 10کروڑ روپے مالیت دی دو کمرشل پراپرٹیز دے حوالے نال اپنا تے دھیاں دا وراثتی حصہ جائیداد اتے قابض اپنے پتراں کولوں لین لئی مقامی سول کورٹ وچ دعویٰ استقرار بابت حق وراثت دائر کیتا۔ جہنوں عدالت وچ زیر سماعت دو سال توں ودھ دا عرصہ ہو گیا اے مگر کوئی فیصلہ ہون وچ نہیں آ رہیا جد کہ مدعیہ دا مدعا صرف اینا اے کہ اوہ مرحوم مرزا شمشیر بیگ دی بیوہ تے فلاں فلاں اوہناں دی حقیقی دھیاں نیں مگر ایہہ وراثتی سرٹیفکیٹ حاصل کرن لئی اوس بیوہ زنانی نوں قریباً دو سال توں وی ودھ عرصہ توں عدالتاں دے چکر لانے تے دھکے کھانے پے رہے نیں۔ تریخ اتے تریخ پیندی اے جد کہ معاملہ بہت سادا جیا اے۔ خود نوں مرزا شمشیر بیگ دی بیوہ تے دھیاں ثابت کرنا بسم اللہ بیگم لئی کہنا اوکھا ہو گیا اے ایہہ اوہو جاندیاں نیں۔ نادرا دے ریکارڈ توں ایہہ سب کجھ بڑی آسانی نال ثابت ہو سکدا اے لیکن ایہہ زحمت کہڑا کرے۔
ہائیکورٹ وچ وی کجھ ایسی ای روایت اے۔ جتھے سیشن کورٹ توں سزائے موت پان والے قیدی سیشن کورٹ دے فیصلے دے خلاف ہائیکورٹ وچ اپیل کردے نیں تے اوہناں نوں گھٹ توں گھٹ تن توں چار سال تک اپنی اپیل دی تریخ دا انتظار کرنا پیندا اے۔ یعنی اپیل دی درخواست دائر ہون دے تن یا چار سال مگروں اوہناں دی اپیل سماعت لئی مقرر ہوندی اے لیکن ایس عرصے وچ اوہناں نوں جیل دے اندر موت دی چکی وچ مسلسل بند رہنا پیندا اے۔ موت دی ایہہ چکی درحقیقت جیل دے اندر اک ہور جیل ہوندی اے جہدے وچ قیدی نوں سخت قید تنہائی کٹنی پیندی اے۔ اوہ 24 گھنٹے اوس چکی یا کال کوٹھڑی وچ بند رہندا اے۔ جیل مینوئل دے مطابق اوہنوں اوہناں 24 گھنٹیاں وچ صرف دو گھنٹے لئی بیرک توں کڈیا جاندا اے تاں جے اوہ بیرک دے مخصوص ایریا وچ چہل قدمی کر سکے۔ عام قیدیاں نال جیویں گھر والیاں دی ہر پندرہ دن مگروں ملاقات ہوندی اے۔ موت دی چکی دے قیدی نال ایسی کوئی ملاقات نہیں ہو سکدی۔
اک واری جدوں میں وی لہور ہائیکورٹ جیل دے دورے تے سی تے موت دی کال کوٹھڑیاں وچ جا کے مینوں ایہناں مشکلاں دا اندازہ ہویا۔ کال کوٹھڑیاں دے اوہناں مکیناں دی حالت بہت ای ناگفتہ بہ ہوندی اے۔ اوہ اپیل دے ایہہ تن چار سال کنی مشکل وچ گزاردے نیں۔ شاید کسے نوں ایہدا ادراک نہیں۔ سزا دے خلاف اوہناں دی اپیلاں اتے چھیتی فیصلہ ہو جاوے تے اوہ تے اوہناں دا خاندان بہت ساری مشکلاں توں بچ سکدے نیں۔ اک قیدی دی حیثیت نال اوہناں دا وی پورا حق اے کہ اوہناں دے سارے قنونی تے انسانی حقوق دا پورا خیال رکھیا جاوے۔ انصاف دی فراہمی وچ کسے وی قسم دی معمولی جئی تاخیر وی نہ ہون دتی جاوے۔
آکھیا جاندا اے کہ عدالتاں وچ کیساں دی بھرمار اے۔ اینی وڈی تعداد وچ کیس سماعت لئی عدالتاں وچ آندے نیں کہ کسے جج لئی ممکن ای نہیں کہ اوہ کجھ ہفتیاں یا کجھ مہینیاں وچ اوہناں دا فیصلہ کر دیوے۔ وکیلاں دی اکثریت وی اکثر اپنے سائلین نوں فیدہ پہنچان لئی زیر سماعت مقدمیاں وچ تاخیری حربے استعمال کردی اے۔ جہدے توں مقدمیاں دے فیصلیاں وچ بہت زیادہ دیر ہوندی اے۔ مقدمے وی اینے بوہتے ہوندے نیں کہ کسے جج لئی ممکن ای نہیں ہوندا کہ مخصوص عرصے وچ اوہ ایہدا فیصلہ سنا دیوے۔ ہر صوبے دی ہائیکورٹ بارز تے سپریم کورٹ بار ولوں کئی واری ایہہ مطالبہ سامنے آیا کہ مقدمیاں دی زیادتی دے پیش نظر ججاں دی تعداد ودھائی جاوے تاں جے مقدمیاں دے فیصلیاں وچ تاخیر نہ ہووے لیکن اوہناں مطالبیاں نوں کسے وی حکومت ولوں ہن تک پذیرائی نہیں دتی گئی جدوں تک عدالتی ریفارمز نہیں ہوندیاں۔اسیں توقع نہیں کرسکدے کہ لوکاں دے اپنے مقدمیاں دے حوالے نال پیدا ہون والے مسئلیاں وچ کوئی کمی آ سکے۔ لہٰذا موجودہ حکومت دی دیگر مسئلیاں نوں حل کرن دے علاوہ عدالتی ریفارمز وچ وی خصوصی دلچسپی ہونی چاہیدی ے تاں جے معمولی نوعیت دے مقدمیاں نوں وی فیصلیاں لئی لمی مدت دا انتظار نہ کرنا پووے تے فیصلے چھیتی ہونے شروع ہوجان۔