خوشی ساڈے اندر اے’ باہر نہیں!

میں گرل اتے ہتھ ٹکا کے کھڑا سی۔ استنبول شہر اتے رات دی تریکی نے اپنے پر پھیلا دِتے سن۔ میرے سامنے ڈُنگھا تریک پانی سی۔ بوٹ کشتی (Ferry) پانی دے سینے نوں چیردے ہوئے اگے ودھ رہی سی۔ آسے پاسے دی عمارتاں برقی قمقمیاں نال جگمگا رہیاں سن جہنے ماحول نوں سحرزدہ کردتا سی۔ ایہہ باسفورس دا آبنائے سی جہڑا ترکی نوں اک پاسے ایشیا تے دُوجے پاسے یورپ وچ دھکیل رہیا سی۔ ٹھنڈی ہوا دے اک جھونکے نے مینوں سر توں پیراں تک گدگدایا تے میں جیکٹ لین اپنی میز تے گیا۔ بوٹ کشتی دا تھلڑا ہال سیاحاں نال بھریا ہویا سی جہڑا ایس یادگار ٹرپ توں لطف اندوز ہون لئی دنیا بھر توں آئے ہوئے سی۔ کھان پین’ گپ شپ’ برتناں دی کھنک تے ہر پاسے قہقہے گونج رہے سن مگر ایہناں ساریاں وچ اک شخص ایسا وی سی جہڑا ایس ماحول نوں لگ ای نہیں رہیا سی جہدے چہرے اتے کوئی خوشی نہیں سی۔ ایہہ میرا دوست سی۔ اپنے شہر دا اک منیا پرمنیا بزنس مین۔ جہدے گھر وچ پیسیاں دی ریل پیل سی’ گیراج وچ امپورٹڈ گڈیاں تے زندگی ہر قسم دی آسائشاں نال بھرپورسی مگر جانے کیوں خوشی اوہدے توں رُس چکی سی۔ میں ہولی جیا اوہدے موہنڈھے اتے ہتھ رکھیا تے اوہنوں لے کے اتے ٹیرس تے آیا۔ موسم ٹھنڈا مگر خوشگوار سی۔ میں مسکرا کے اپنے دوست ول ویکھیا مگر اوہدے چہرے اتے موجود بیزاری وچ ذراہ برابرکمی نہیں آئی سی۔ بالآخر اوہ بولیا:
شاہ جی! دنیا بھر دے لوک ایتھے سکون دی تلاش وچ آئے ہوئے نیں۔ سارے کِنھے خوش لگ رہے نیں۔ میرے کول کسے چیز دی کمی نہیں مگر سکون نہیں اے۔ آخر ایہہ سکون ہے کیہ چیز؟میں سر دے اتے باسفورس پل ول ویکھیا جہدے تھلے ساڈی بوٹ کشتی گزر رہی سی۔ تازہ ہوا وچ اک لما ساہ بھردے ہوئے میں بولیا:
ویکھو بھرا! ہر انسان وچ اللہ نے کجھ قوتاں اجیہی رکھیاں نیں جہناں نوں توازن تے اعتدال دے نال استعمال کیتا جاوے تے اوہ انسان نوں بھرواں فیدہ دیندیاں نیں لیکن اعتدال نہ ہووے تے فیر انسان ذہنی طور تے بیمار ہو جاندا اے۔ جہنوں اوہ بے سکونی دا نام دیندا اے۔ ایہہ بے سکونی ایس قدر موثر ہوندی اے کہ اوہنوں ختم کرن لئی اوہ ہر ممکن رستہ اپناندا اے لیکن ایہہ اوہدوں تک ختم نہیں ہو سکدی جدوں تک کہ ایہدا اصل سبب دریافت نہ کیتا جاوے۔ پہلی قوت عقل اے۔ ایہہ جے اعتدال وچ رہوے تے علم و حکمت تے حسن تدبیر جئی صفات انسان وچ پیدا ہوندیاں نیں۔ لوڑ توں ودھ ہو جاوے تے ایہہ انسان نوں لالچی تے مکار بنا دیندی اے۔ جے لوڑ توں گھٹ ہووے تے بے وقوف بنا دیندی اے۔ دوجی قوت غصہ اے۔ ایہہ اعتدال وچ رہوے تے انسان خوش مزاج تے تحمل والا ہوندا اے۔ لوڑ توں ودھ ہووے تے ظالم تے سنگ دل بن جاندا اے تے لوڑ توں گھٹ ہووے تے خوشامدی تے بزدل بن جاندا اے۔تریجی قوت شہوت اے جہڑی اعتدال وچ رہوے تے انسان باحیا تے باوقار ہوندا اے۔ لوڑ توں ودھ ہووے تے بے حیائی تے فحاشی ول مائل ہوندا اے تے لوڑ توں گھٹ ہووے تے وی انسان اتے انگلیاں اُٹھدیاں نیں۔ ایہناں ساری قوتاں دے نال نال اک قوت روحانی وی اے۔ جدوں وی ایہنوں نظرانداز کیتا جاندا اے تے فیر بے سکونی تے اک نہ ختم ہون والا سلسلہ شروع ہو جاندا اے۔ سکون دراصل اوس کیفیت دا نام اے جہڑی انسان نوں خوشی یا غم توں اینا متاثر نہ ہون دیوے کہ اوہدے اخلاق و کردار تے اطوار وچ کوئی نمایاں تبدیلی آوے۔
مگر ایہہ سکون ملدا کتھوں اے؟میرے دوست نے لاچار ہو کے پچھیا۔
میں مسکرایا:بے سکونی اک روحانی مرض اے۔ ایس لئی ایہدا علاج نہ دوائی اے تے نہ ای پیسیاں نال’ بلکہ بہترین صورت تے اوہو اے جہڑی سورہ الرعد دی آیت نمبر28وچ اللہ نے بیان کیتا اے کہ اللہ دی یاد ای نال دل تسکین پاندے نیں۔
تہاڈے علم وچ ہووے گا کہ یورپ تے امریکہ وچ پالتو جانور سب توں بوہتے پائے جاندے نیں۔ ہر دوجے بندے کول کتا’ بلی یا کوئی دوجا جانور ہوندا اے۔ ایہدی وجہ ایہہ ہے کہ اوہ اک بہترین کمپنی (صحبت) اے۔ اوتھے مادیت دا ایس قدر دوردورہ اے کہ اک انسان دوجے انسان نوں وقت دین دے بجائے ڈالرز یا پونڈ کمانا زیادہ بہتر سمجھدا اے۔ جے کوئی کسے لئی وقت کڈ وی دیوے تے اوہ ایس قدر تابعدار نہیں ہوندا جیویں اک کتا یا بلی ہوندا اے۔ جانور نوں جدوں دل کرے کول بلاوے’ جدوں دل کرے دور کر دیوے’ انسان اینا تابعدار نہیں تے ایسے وجہ نال لوکاں نے اپنا کتھارسس ایہدے وچ لبھ لیا اے لیکن ساڈے کول ایس توں ودھ کے اک بہترین رستہ موجود اے تے اوہ رب دی چوکھٹ اے۔ انسان جدوں وی بے سکونی دا شکار ہو جاوے تے اوہنوں چاہیدا اے کہ اوہ اپنا کتھارسس اپنے رب وچ لبھے۔ اپنے رب نال گل کرے تے اوہدے سامنے سجدہ ریز ہووے۔ ایہو سکون پان دا اک بہترین عمل اے۔ اپنے مسئلیاں نوں رب دے سامنے رکھ کے اوہدے کولوں التجا کرنا کہ یا باری تعالیٰ! میں خود نوں دنیاوی مسئلیاں توں چھڈا کے اپنے دل نوں تیرے ول متوجہ کر لیا اے۔ بس ہن توں میرے لئی کافی ہو جا۔ یقینا انسان نوں مایوس نہیں کردا تے اوہدے دکھی دل دا مداوا ہو جاندا اے۔
دوجا بہترین عمل وَنڈنا اے۔ ایس عمل توں اسی فیصد روحانی بیماریاں ٹھیک ہو جاندیاں نیں۔ اج سائنس وی ایس گل نوں تسلیم کر چکی اے کہ جہڑے لوک اسنانیت دی کسے وی طرح خدمت کردے نیں’ اوہ دوجے لوکاں دی نسبت بوہتی عمر پاندے نیں تے بیماریاں توں محفوظ رہندے نیں۔ اللہ دا قنون ایسا اے کہ ایتھے جہڑا کوئی وی اوہدی راہ وچ کجھ ونڈا اے تے اوہنوں اک دا بدلہ دس نال ملدا اے۔ ونڈن دے عمل وچ تاثیر ایس لئی بوہتی اے کہ ہر انسان دا نفس مال و دولت تے راحت نوں چاہندا اے لیکن جدوں انسان ونڈنا شروع کردا اے تے نہ صرف اوہدا نفس قابو وچ آندا اے بلکہ اوہنوں دوجیاں دے دکھ درد دا وی احساس ہو جاندا اے تے ایہہ گل یقینی اے کہ جہڑے دل وچ سخاوت ہووے اوہدے وچ بخل نہیں آ سکدا۔ اوہدا اللہ دی ذات اتے یقین ودھ جاندا اے تے اوہدے بدلے وچ اللہ اوہنوں سکون تے اطمینان دی دولت نال نواز دیندا اے۔ ضروری نہیں کہ انسان دے کول مال و دولت ہووے تے ای اوہ ونڈے بلکہ تسیں کسے نوں خوشی دے سکدے او’ کسے دا درد دل سن کے دلاسہ دے سکدے او’ کسی دی حوصلہ افزائی کر سکدے او تے کسے نوں یقین دی دولت نال وی مالا مال کر سکدے او۔
میرے دوست دا موڈ کجھ کجھ بہتر ہوندا جا رہیا سی۔ شاہ جی١ لطف’ خوشی تے سکون’ کیہ اک ای چیز دے نام نیں؟
اک ویٹر ساڈے وَل آیا تے سانوں کافی پیش کیتی۔ میں شکریہ ادا کردے ہوئے اک کپ چکیا تے بولیا:میرے دوست! ایہناں وچ کافی فرق اے۔ خوشی اوہ ہوندی اے جہدی یاد کل وی تہانوں خوش کردیوے جد کہ لطف و سرور وقتی ہوندا اے تے اکثر اوہناں دی یاد پچھتاوا بن جاندا اے۔ ہر اوہ مزہ جہڑا مگروں پچھتاوا بنے’ اوہ تہانوں سکون کدی نہیں دے سکدا۔ دین وی لطف و سرور دے بجائے سکون تے حقیقی خوشی دی حوصلہ افزائی کردا اے۔ امریکہ دا اک مشہور سماجی شخص آکھدا اے کہ جہڑے ویلے میں چھوٹا سی تے کلاس وچ ٹیچر نے مینوں پچھیا کہ کل توں کیہ ہوویں گا؟ میں آکھیا: میں خوش ہوواں گا۔ ٹیچر نے آکھیا: لگدا اے تہانوں میرا سوال سمجھ نہیں آیا۔ میں آکھیا:سر! لگدا اے تہانوں میرا جواب سمجھ نہیں آیا۔
جے ایہہ سوال پچھیا جاوے کہ دنیا دی سب توں وڈی اچیومنٹ کیہ اے تے اوہدا جواب ہووے گا خوشی تے سکون۔ خوشی نوں جے اسیں باہر تلاش کرنا چاہیے تے نکام ہوواں گے کیوں جے خوشی ساڈے اندر ہوندی اے۔ انسان دے من وچ جنم لین والے خیالات ایسے نیں جہڑے اوہدے حالات نیں۔ رونڈا بائرن آکھدی اے: انسان اپنی زندگی نوں جنت وچ بدل سکدا اے مگر اوہدا فقط اک ای رستہ اے کہ پہلے اپنے اندر جنت بسا لووے۔ خیالات دے انتخابات دا مکمل اختیار ساڈے دل دے کول ہوندا اے۔ خوشی’ سکون یا مایوسی تے پریشانی’ سب ساڈے دل دے شوپیس وچ سجے ہوندے نیں’ اوہناں نوں بس کڈن دی دیر ہوندی اے تے فیر اوہ انسان نوں اپنی مرضی دے مطابق چلاندے نیں۔ آزمائش بھرے حالات ای کیوں نہ ہون جے اسیں اندروں شکرگزار آں تے باہر دے حالات ساڈا کجھ نہیں وگاڑ سکدے۔
لیکن شاہ جی! قسمت وی تے انسان نوں مار سکدی اے۔ بدقسمتی وی تے انسان نوں ہرا سکدی اے۔ فیر ایہدا کیہ کیتا جاوے؟میرا دوست جہڑا قسمت توں کافی بدظن لگ رہیا سی’ نے اک ہور سوال پچھیا۔ بھرا! گل ایہہ ہے کہ ایتھے موجود کوئی وی انسان بدقسمت نہیں اے۔ بس ایہہ اوہدی غلط فہمی اے جہدی وجہ نال اوہنوں اپنی قسمت محدود نظر آندی اے۔ انسان دی پیدائش جہناں سپرمز نال ہوندی اے اوہناں دی تعداد لکھاں وچ ہوندی اے تے اوہ سب اک دوجے نوں پچھے چھڈدے ہوئے اپنی منزل ول نس رہے ہوندے نیں’ جہڑا سب توں پہلاں اپڑ جاوے اوہ کامیاب ہوندا اے’ ایہدے توں اک انسان دے بنن دا آغاز ہوندا اے تے اک مخصوص ویلے ماں دے ڈھڈ وچ رہن مگروں اک خوبصورت انسان وجود وچ آندا اے۔ میڈیکل سائنس دے اعتبار نال انسان دا دنیا وچ آنا ای اوہدی کامیابی دی دلیل اے۔ جدوں اوہدا آغاز ای کامیابی نال ہویا اے تے فیر ایہہ کیویں ممکن اے کہ اوہ بدقسمت ہووے! ایہہ مشکلاں’ ایہہ نکامیاں اصل وچ سپیڈ بریکر نیں جہڑے سانوں چوکنا رکھدے نیں’ سانوں جگائے رکھدے نیں تاں جے کدھرے سفر توں لطف اندوز ہوندے ہوئے ساڈی اکھ نہ لگ جاوے تے اسیں کسے وڈے حادثے دا شکار نہ ہو جائیے۔
میری گلاں توں اوہدی چنگی تشفی ہو چکی سی۔ اوہنے دلچسپی نال اک ہور سوال پچھیا۔ تے کیہ اسیں اپنے ہتھیں اپنی قسمت بنا سکنے آں؟
ٹھنڈی ہوا دا اک جھونکا میرے نال ٹکرایا تے اک لمحے لئی اوہنے میرے سارے وجود نوں کپکپایا’ میں چھیتی نال گرم کافی دا اک گھٹ بھریا جہنے ٹھنڈے موسم دے لطف نوں دوبالا کر دتا۔ دُوجا گھٹ بھرن مگروں میں اپنا سلسلہ کلام جوڑیا:
بالکل بنا سکنے آں’ مگر مسئلہ ایہہ ہے کہ ساڈے معاشرے وچ اکثر لوک تقدیر مبرم نوں ڈسکس کردے رہندے نیں لیکن جہڑی تقدیر بدلی جا سکدی اے اوہدے بارے گل نہیں کردے۔ تقدیر مبرم اک اٹل تقدیر اے۔ اسیں کتھے پیدا ہوئے’ کتھے مرنا اے’ کِنھارزق کھانا اے’ کہدے گھر پیدا ہونا اے’ والدین تے بھین بھرا کون نیں’ جسمانی ساخت’ قد کاٹھ تے رنگ کیسا اے؟ ایہہ ساری اوہ چیزاں نیں جہڑیاں ساڈے اختیار توں باہر نیں تے اسیں چاہ کے وی اوہناں نوں تبدیل نہیں کر سکدے۔ ایس لئی ایہہ چیزاں جیسیاں نیں ایہناں نوں قبول کر لینا تے بہترین انداز وچ مینج کر لینا چاہیدا اے۔ رہیا تہاڈا سوال کہ اپنے ہتھیں اسیں اپنی قسمت کیویں بنا سکنے آں تے ویر! ایس تقدیر دے علاوہ وی اک تقدیر اے جہنوں تقدیر معلقہ آکھیا جاندا اے۔ ایہہ تقدیر انسان دے اخلاق’ اعمال تے اوہدی محنت اتے منحصر ہوندی اے۔ قنون فطرت ایہو اے کہ انسان نوں اوہدی محنت دا ثمر ضرور ملدا اے۔ مکلف (پابند) ہون دے نال نال انسان نوں اختیار وی دتا گیا اے۔ سوچن ‘ غوروفکر کرن تے اپنے ہتھ پیراں دے مفید استعمال دا اختیار تے ایسے پاروں اوہ اپنی تقدیر خود بدل سکدا اے۔ بل گیٹس نے اک گل بڑی بہترین آکھی اے کہ تسیں غریب پیدا ہووو اوہدے وچ تہاڈا قصور نہیں لیکن جے غریب مر گئے تے سارا قصور تہاڈا اے۔ساڈے معاشرے وچ اکثر لوک تقدیر مبرم نوں ڈسکس کردے رہندے نیں لیکن جہڑی تقدیر بدلی جا سکدی اے اوہدے بارے گل نہیں کردے۔ تقدیر مبرم اک اٹل تقدیر اے۔ اسیں کتھے پیدا ہوئے’ کتھے مرنا اے’ کِنھارزق کھانا اے’ کہدے گھر پیدا ہونا اے’ والدین تے بھین بھرا کون نیں’ جسمانی ساخت’ قد کاٹھ تے رنگ کیسا اے؟ ایہہ ساری اوہ چیزاں نیں جہڑیاں ساڈے اختیار توں باہر نیں تے اسیں چاہ کے وی اوہناں نوں تبدیل نہیں کر سکدے۔ ایس لئی ایہہ چیزاں جیسیاں نیں ایہناں نوں قبول کر لینا تے بہترین انداز وچ مینج کر لینا چاہیدا اے۔ رہیا تہاڈا سوال کہ اپنے ہتھیں اسیں اپنی قسمت کیویں بنا سکنے آں تے ویر! ایس تقدیر دے علاوہ وی اک تقدیر اے جہنوں تقدیر معلقہ آکھیا جاندا اے۔ ایہہ تقدیر انسان دے اخلاق’ اعمال تے اوہدی محنت اتے منحصر ہوندی اے۔ قنون فطرت ایہو اے کہ انسان نوں اوہدی محنت دا ثمر ضرور ملدا اے۔ مکلف (پابند) ہون دے نال نال انسان نوں اختیار وی دتا گیا اے۔ سوچن ‘ غوروفکر کرن تے اپنے ہتھ پیراں دے مفید استعمال دا اختیار تے ایسے پاروں اوہ اپنی تقدیر خود بدل سکدا اے۔ بل گیٹس نے اک گل بڑی بہترین آکھی اے کہ تسیں غریب پیدا ہووو اوہدے وچ تہاڈا قصور نہیں لیکن جے غریب مر گئے تے سارا قصور تہاڈا اے۔ اسیں غلطی ایہہ کرنے آں کہ جہڑی چیزاں بدلنیاں نہیں اسیں اوہناں دا رونا لے کے بیٹھ جانے آں تے جہڑے گرائونڈ وچ سانوں ہر طرح نال کھیڈن دا اختیار اے اوہنوں نظرانداز کر دینے آں۔ ہرا وہ انسان جہڑا تقدیر نوں محدود سمجھ لیندا اے اوہدی ہمت تے حوصلہ وی جواب دے دیندا اے لیکن جہڑا اپنے دل دی اکھ نال ویکھنا شروع کر لیندا اے تے اوہنوں پتہ چل جاندا اے کہ اوہ تے سر توں پیراں تک اللہ دی رحمت وچ اے۔ ایہہ رحمت اوہنوں امید دواندی اے۔ اپنی امید اتے یقین ہووے تے سامنے کِنھا ای وڈا پہاڑ کیوں نہ ہووے’ انسان دے پیراں تھلے آ جاندا اے۔
میرے بھرا! اسیں اپنی عادتاں بدل لئیے تے تقدیر بدل جاندی اے۔ سوچ بدلن نال ساڈی تقدیر پلٹ سکدی اے۔ اسیں چنگی صحبت وچ بیٹھنا شروع کریے تے ساڈے چنگے دن شروع ہو سکدے نیں۔ اسیں کتاب نوں دوست بنا لئیے تے انقلاب آ سکدا اے۔ اسیں کسے کولوں دعا لے لیے ‘کسے مرد مومن دی نظر ساڈے اتے پے جاوے تے تقدیر بدلن وچ دیر نہیں لگدی۔
آخری گھٹ بھر کے میں اپنی کافی ختم کیتی۔ میرے دوست دے چہرے اتے بشاشت دی لہر دوڑ گئی سی۔ استنبول دی ہوا وچ خنکی ودھ چکی سی تے ہن ہور ٹیرس اتے رہنا مشکل لگ رہیا سی۔ ایس لئی اسیں واپس ہال ول آئے۔ میرا دوست اپنے گروپ دے ساتھیاں نال گھل مل گیا۔ گپ شپ ‘ کھانا پینا شروع ہو گیا تے کجھ ای دیر وچ قہقہے گونجن لگے۔ ہن ہال وچ کوئی اداس تے پریشان چہرے والا انسان نہیں رہیا سی۔ اوہنوں اسیں آبنائے باسفورس وچ چھڈ آئے ساں۔