اسلام وچ مزدور دے حقوق تے فرائض

مفتی محمد رفیع

اجتماعی تے معاشرتی زندگی وچ نظام چلان لئی آپس وچ اک دوجے دے نال شیواں تے صلاحیتاں دا تبادلہ کرنا ناگزیر اے ایس لئی کہ ہر بندا اپنی ساری ضروریات از خود کسے وی طرح پوری نہیں کر سکدا بلکہ اوہنوں کئی شیواں دے پورا کرن وچ دوجے لوکاں دی ضرورت پیندی اے تے اوہ دوجیاں دا محتاج ہوندا اے۔ چنانچہ شروع زمانے وچ لوکاں وچ تبادلے دا ایہہ طریقہ رائج سی کہ اوہ وآپس وچ شیواں تے صلاحیتاں دا آپس وچ تبادلہ کر لیا کردے سن تے اوہناں دا نظام چل جاندا سی مثلاً مکھن دے دتا تے اوہدے بدلے گندم لے لئی۔ انڈے دے دتے تے اوہدے بدلے گڑ لے لیا وغیرہ۔ ہن وی دوردراز دے پنڈاں وچ کوئی اک شے دے کے اوہدے بدلے وچ دوجی شے لین دا طریقہ رائج اے۔ ایسے طرح پیسے دے کے کوئی شے حاصل کرنا وی تجارت اے کیوں جے پیسے وی مطلوبہ شے دی نمائندگی کردے نیں۔
دوجی صورت ایہہ کہ جے اک بندے نوں کسے چیز دی لوڑ اے تے اوہدے کول اوہدے عوض دین لئی کوئی چیز یا پیسے نہیں نیں تے اوہ اپنی صلاحیتاں نوں بروئے کار لیاندے ہوئے کوئی خدمت تے محنت کر کے اوہدے عوض کوئی چیز لے لوے تے اوہدے ایس عمل نوں مزدوری شمار کیتا جاندا اے جیویں گندم دی کٹائی کرنا تے اوہدے بدلے وچ گندم لینا ‘ پتھر وغیرہ توڑنا تے اوہدے بدلے وچ پیسے وصول کرنا وغیرہ مزدوری کہلاندا اے تے ہن تقریباً ساری دنیا دا دارومدار ایسے طریقہ کار اتے ہے۔
ساڈے معاشرے وچ اُنج تے ہر طبقے دے لوک گوناں گوں مسئلیاں نال دوچار نیں لیکن ”بندہ مزدور” دے اوقات تے سب توں تلخ نیں۔ جہدے دم قدم توں اج دنیا دی ساری بہاراں نیں تے اوہدی رونقاں آباد نیں۔ جگمگاندے شہر’ اچیاں عمارتاں’ صاف شفاف سڑکاں’ خوبصورت باغ’ لہلہلاندے کھیت’ بل کھاندی ندیاں تے نجانے دنیا دی کنی ای ایسی پررونق تے دلکش چیزاں نیں جہڑیاں ایہناں مزدوراں ای دے خون پسینہ دی مرہون منت نیں لیکن ستم ظریفی ملاحظہ فرمائو کہ معاشی خوشحالی تے اوہدی ترقی وچ مزدوراں دا حصہ انتہائی معمولی ا ے حالانکہ اوہ ایہدے سب توں ودھ حق دار نیں۔
اسلام نے دوجے شعبہ ہائے زندگی وانگوں ایس ضمن وچ وی انتہائی عمدہ تے واضح ہدایات جاری کیتیاں نیں جہدے وچ آجر تے اجیر دونواں ای دے حقوق دی رعایت دا پاس رکھیا گیا اے۔ چنانچہ قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں: ترجمہ: ”اے ایمان والیو آپس وچ اک دوجے دے مال باطل طریقیاں نال نہ کھائو بلکہ آپس دی رضامندی نال تجارت دے ذریعے نفع حاصل کرو!”(سورہ النسائ:29) دوجی جگہ فرماندے نیں:ترجمہ: ”فیر جدوں نماز پوری ہو جاوے تے زمین وچ پھیل جائو تے اللہ دا فضل (رزق) تلاش کرو!” (سورہ الجمعہ:10)
ایسے طرح احادیث مبارکہ وچ وی حق حلال طریقے نال کمان تے مزدوری کرن دی بہت ساری فضیلتاں وارد ہوئیاں نیں۔ چنانچہ ساڈے پیارے نبی حضرت محمدۖ نے فرمایا: حضرت موسیٰ علیہ السلام نے اٹھ یا دس سال تک حضرت شعیب علیہ السلام دی مزدوری کیتی( تے اوہناں دی بکریاں چرائیاں) (سنن ابن ماجہ:4442)
اک ہور حدیث وچ آندا اے ”حلال روزی دی تلاش وچ محنت تے کاوش کرنا اللہ تعالیٰ دے کول پورے اک سال امام عادل دے نال جہاد کرن توں افضل اے۔ (ابن عساکر:11506) اک ہور حدیث وچ آندا اے: ”چھوٹے بالاں’ ماں پیو تے خود اپنی کفالت لئی دوڑ دھپ (سعی) کرنا اللہ دی راہ وچ جدوجہد کرنا اے۔ (المعجم الصغیر للطبرانی:940) اک ہور حدیث وچ آندا اے :”ترجمہ: سب توں پاکیزہ عمل ایہہ اے کہ بندا آپ اپنے ہتھاں نال کماوے۔ (شعب الایمان للبیہقی :1128)
اک ہور حدیث وچ اندا اے : ”اللہ تعالیٰ دے پیغمبر حضرت دائود علیہ السلام اپنے ہتھاں دی کمائی نال کھایا کردے سن ۔ (صحیح بخاری:2073) ایہہ حدیث مبارکہ وی اسیں اپنی روزمرہ زندگی وچ سننے آں:
ترجمہ: اللہ تعالیٰ ایسے مومن بندے نوں پسند کردا اے جہڑا صنعت و حرفت نال جڑیا اے۔ حضور اکرمۖ نے فرمایا: ”سارے نبی علیہم السلام نے بکریاں چرائیاں نیں تے آپ میں وی کجھ قیراطاں تے مکہ والیاں دی بکریاں چرایا کردا سی۔(بخاری:2262)
اک واری رسول پاکۖ نے حضرت حکیم بن حزام نوں ارشاد فرمایا: ”سب توں حلال رزق اوہ اے جہدے وچ دونویں پیر چلن’ ہتھ کم کرے تے پیشانی عرق آلود ہو جاوے (مسند الفردوس اللدیلمی:8595)
نبی پاکۖ دی ایہناں روشن تے واضح ہدایات توں پتہ چلدا اے کہ اسلام وچ مزدوراں نوں اک انتہائی اچا تے افضل مقام حاصل اے جہدی حیثیت معاشرے دے دوجے پیشیاں توں کسے وی طرح گھٹ نہیں اے۔ ایہدے مگروں مزدوراں دے حقوق دا مسئلہ آندا اے جہدے وچ سب توں بنیادی تے پہلی چیز اوہناں دی اجرت دی مقدار دا تعین اے۔ ایس حوالے نال ایہہ حدیث مبارکہ اے جہدے وچ آپۖ نے آقاواں تے مالکاں تے کم کران والیاں نوں مخاطب کر کے ارشاد فرمایا اے کہ مزدور لوک وی تہاڈے بھراں نیں’ جنہاں نوں اللہ تعالیٰ نے تہاڈے ماتحت رکھیا اے۔ لہٰذا اللہ تعالیٰ نے جہدے ماتحت اوہدے (مزدور) بھراں نوں رکھیا ہووے تے اوہنوں چاہیدا اے کہ اوہ اوہنوں اوہو کھوائے جہڑا آپ کھاندا اے تے اوہو پہناوے جہڑا آپ پہندا اے۔ اوہنوں کسے ایسے کم دی تکلیف نہ دیوے جہڑا اوہدے لئی دشوار گزار ہووے تے جے ایسے کم دی ذمہ واری سونپ ای دیوے تے فیر اوہدی مدد کرے۔(صحیح بخاری:30′ صحیح مسلم:1661)
نبی آخر الزمانۖ نے اپنے ایس ارشاد وچ دو قسم دی گلاں دی تعلیم دتی اے’ اک تے ایہہ کہ اپنے خادماں تے ملازماں نوں بھرا دا درجہ دتا جاوے تے دوجا ایہہ کہ اوہناں نوں ایسی اجرت دتی جاوے کہ اوہ قریب قریب آجر دے معیار اتے زندگی گزار سکن۔ آنحضرت ۖ تے آپۖ دے جاں نثار صحابہ کرام ایس ہدایت اتے مکمل عمل کردے سن۔ ایہہ حضرات اپنے خادماں تے غلاماں نوں اوہو کھلاندے جہڑا آپ کھاندے سن تے اوہناں نوں اوہو پہناندے سن جہڑا آپ پاندے سن۔چنانچہ اک واری انج ہویا کہ حضرت ابوذر غفاری تے اوہناں دے اک غلام اک ای قسم دی چادر اوڑھے ہوئے سن۔ اک بندے نے عرض کیتا: تسیں انج کیوں نہیں کردے کہ اوہ چادر وی آپ اوڑھ لو تاں جے اوہدا جوڑا ہو جاوے تے غلام نوں کوئی ہور چادر دے دیو؟ تے حضرت ابوذر نے اوہدے توں انکار کردے ہوئے حضورۖ دے ایس حدیث مبارکہ دا حوالہ دتا کہ جو آپ پائو’ اوہو غلام نوں پہنائو” (صحیح بخاری: 2545)ایس توں پتہ چلیا کہ مزدوراں تے ملازماں دی اجرت ایس قدر ہونی چاہیدی اے کہ گھٹ توں گھٹ خوراک تے پوشاک دے معاملے وچ اوہناں دا معیار زندگی مالکاں تے آقاواں دے کول کول ہووے۔ دوجا ایہہ کہ اجرت دی مقدار اینی ہونی چاہیدی اے کہ مزدور خادم اہل و عیال دی چنگی طرح پرورش کر سکے تے اوہناں دی ضروریات زندگی پوری کر سکے۔
اجرت دے سلسلے وچ ایس اصولی ہدایت مگروں اسلام نے ایہہ وی حکم دتا اے کہ ایہدی مقدار پہلے ای واضح کر دتی جاوے تاں جے ابہام تے شک شبہ باقی نہ رہوے۔ چنانچہ آنحضرتۖ نے اوس ویلے تک کسے مزدور کولوں کم لین توں منع فرمایا اے جدوں تک کہ ا وہدی اجرت واضح (طور تے طے) نہ کردتی جاوے۔ (السنن الکبریٰ للبیہقی:116652) خود آنحضرتۖ دا معمول مبارک ایہہ سی کہ جدوں کسے بندے کولوں کوئی مزدوری کرواندے تے اوہنوں اوہدی مزدوری گھٹ نہ دیندے سن (صحیح بخاری:2280)
اک حدیث وچ آندا اے حضور سرورکائناتۖ نے ارشاد فرمایا: ”تن بندے ایسے نیں جنہاں دا قیامت دے دن میں فریق ہووا گا’ اوہناں وچوں اک اوہ بندا اے جہڑا کسے مزدور نوں اجرت اتے رکھے’ اوہدے کولوں پورا کم لوے تے اجرت نہ دیوے” (صحیح بخاری: 2227)
اک حدیث وچ آندا اے کہ مزدور دی اجرت فوراً ادا کیتی جاوے۔ چنانچہ آپۖ نے ارشاد فرمایا: مزدور دی اجرت پسینہ خشک ہون توں پہلے دے دتی جاوے” (سنن ابن ماجہ:2443)
شیخ الاسلام مفتی محمد تقی عثمانی لکھدے نیں کہ اک بندے نے کدھرے ملازمت اختیار کیتی اے۔ اوس ملازمت وچ جہڑے فرائض اوہدے سپرد کیتے گئے نیں اوہ امانت نیں۔ اوہناں فرائض نوں اوہ ٹھیک ٹھیک بجا لیاوے تے جنہاں اوقات وچ اوہنوں ڈیوٹی دین داپابند کیتا گیا اے اوہناں اوقات دا اک اک لمحہ امانت اے لہٰذا جہڑے فرائض اوہدے سپرد کیتے گئے نیں جے اوہ اوہناں فرائض نوں ٹھیک ٹھیک انجام نہیں دیندا بلکہ کم چوری کردا اے تے انج دابندا اپنے فرائض وچ کوتاہی کر رہیا اے تے امانت وچ خیانت کر رہیا اے۔ مثلاً اک بندا سرکاری دفتر وچ ملازم اے تے اوہنوں اوس کم اتے لایا گیا اے کہ جدوں فلاں کم لئی لوک تہاڈے کول آن تے توں اوہناں دا کم کر دینا۔ ایہ کام اوہدے ذمہ اک فریضہ اے جہدی اوہ تنخواہ لے رہیا اے۔ ہن کوئی بندا اوہدے کول ایس کم لئی آندا اے اوہ اوہنوں ٹال دیندا اے اوہنوں چکر لان تے مجبور کر رہیا اے تاں جے ایہ تنگ آ کے مینوں کجھ رشوت دیوے تے ایہہ غلط اے۔
اج کل دے سرکاری دفترایہناں مسئلیاں نال بھرے پئے نیں۔ سرکاری ملازم جہڑے عہدے اتے وی اے اوہ سمجھدا اے کہ جہڑا بندا میرے کول آ رہیا اے اوہدی کھل اتارنا تے اوہدا لہو نچوڑنا’ میرے لئی حلال اے۔ ایہہ امانت وچ خیانت اے۔ ایس کم دی جہڑی تنخواہ لے رہیا اے اوہ تنخواہ وی حرام ہو گئی۔ جے اوہ اپنے فرائض ٹھیک طرح سرانجام دیندا اے تے فیر تنخواہ لیندا اے تے اوہ تنخواہ اوہدے لئی حلال ہوندی اے تے برکت دا کارن ہوندی اے لہٰذا اوس کم کرن تے جہڑ ی رشوت لے رہیا سی اوہ تے حرام ای سی لیکن اوہنے حلال تنخواہ نوں وی حرام کردتا ایس لئی کہ اوہنے اپنے فرض نوں صحیح طور تے انجام نہیں دتا۔
ایسے طرح ملازمت لئی ایہہ طے کیتا سی کہ میں اٹھ گھنٹے ڈیوٹی کراں گا’ ہن جے ایس اٹھ گھنٹے دی ڈیوٹی وچ کم چوری کر گیا تے کجھ ویلا اپنے ذاتی کم وچ استعمال کر لیتا تے جنہاں ویلا اوہنے اپنے ذاتی کم وچ استعمال کیتا اوس ویلے وچ اوہنے امانت وچ خیانت کیتی کیوں جے اٹھ گھنٹے اوہدے کول امانت سن اوہدے لئی جائز نہیں سی کہ اوہدے وچ اپنا کوئی ذاتی کم کرے۔ ہن جے اوس ویلے دوستاں نال گلاں شروع کردتیاں۔ ایہہ امانت وچ خیانت اے تے جنی دیر ایہہ خیانت کیتی اوہنی دیر دی تنخواہ اوہدے لئی حلال نہیں۔
ایہہ حقیقت اے کہ اج کل جدوں لوک کدھرے ملازمت کردے نیں یا مزدوری کردے نیں تے ایہہ حدیث اوہناں نوں بہت یاد رہندی ا ے کہ مزدور نوں اوہدی مزدوری پسینہ خشک ہون توں پہلے ادا کرو مگر میں ایہہ عرض کرنا واں کہ ایہہ وی تے ویکھو کہ پسینہ نکلیا وی یا نہیں؟ سانوں پسینہ نکلن دی تے کوئی فکر نہیں اے کہ جہڑے کم وچ میرا پسینہ نکلنا چاہیدا سی اوہ نکلیا یا نہیں؟ تے واقعتاً اسیں اجرت دے حق دار آں یا نہیں؟ ایہنوں تے کوئی نہیں ویکھدا بس ایہہ مطالبہ کیتا جاندا اے کہ مزدوری ادا کرو۔ بہرحال! فرائض دی ادائیگی وچ کوتاہی تے اوقات دا چرانا ایہہ سب امانت وچ خیانت اے تے ایہدے وچ جہڑے پیسے مل رہے نیںاوہ حرام نیں۔ ایسا انسان اپنے پیٹ وچ اگ دے انگارے بھردا اے۔