حافظ لدھیانوی برصغیر پاک و ہند دی دنیائے حمد و نعت دا روشن ستارہ

ممتاز نعت گو شاعر’ ادیب’ سفر نامہ نگار تے عظیم رجحان ساز تخلیق کار جناب حافظ لدھیانوی دنیائے حمدو نعت دا اوہ آفتاب جو 7جولائی 1920نوں لدھیانہ ہندوستان وچ حافظ محمد عظیم دے گھر طلوع ہویا تے دنیائے حمد و نعت نوں اپنی ضیاپاشیاں نال منور کرن مگروں 16 اکتوبر 1999 نوں فیصل آباد پاکستان وچ غروب ہو گیا۔ ریلوے لائن نال ملحقہ گلستان کالونی فیصل آباد دے شہر خاموشاں دی سرزمین نے ایس اسمان نوں اپنے دامن وچ لکا لیتا۔ اوہناں دی وفات نال ادب و نعت دا اک زریں عہد ختم ہویا۔
ایک روشن چراغ تھا نہ رہا
اوہناں دی وفات نال دنیا حمدو نعت نوں ناقابل تلافی نقصان ہویا۔ اوہناں نے پچھلے ست عشریاں توں اردو زبان و ادب دے فروغ لئی جہڑی گراں قدر خدمات سرانجام دتیاں اوہ تریخ دے ورقیاں وچ آب زر نال لکھیاں جان گئیاں۔ بے لوث محبت’ بے باک صداقت’ انسانی ہمدردی تے خلوص و مروت دا اک یادگار عہد اپنے اختتام نوں پہنچیا۔ حمدو نعت تے سفرنامہ دی درخشاں روایتاں دا علم بردار فطین ادیب ساڈی بزم وفا توں کیہ گیا کہ وفا دے سارے افسانیاں نال جڑے سارے حقائق خیال تے سفنے بن گئے۔ اوہناں دے سینکڑاں مداح تے ہزاراں عقیدت مند ایس یگانہ روزگار فاضل دی دائمی مفارقت دی خبر سن کے سکتے دے عالم وچ آگئے سن۔ حافظ لدھیانوی دا شمار حریت فکرو عمل دے اوہناں مجاہداں وچ ہوندا سی جہناں نے زندگی بھر حرف صداقت لکھنا اپنا دستورالعمل بنایا۔ ظالم تے سفاک ‘ موذی تے مکار استحصالی عناصر نال اوہناں نوں شدید نفرت سی۔ انسانیت دی توہین’ تذلیل’ تضحیک تے بے توقیری دے مرتکب زمین دے ہر بوجھ اتے لعنت بھیجنا اوہناں دا شعار سی۔ اگرچہ ا وہ ہن ساڈے وچ موجود نہیں رہے لیکن اوہناں دی عطر بیزیاداں دل وچ ہمیشہ موجود رہن گئیاں۔ زمین لوکاں توں خالی ہو رہی اے ۔
یہ رنگ آسماں دیکھا نہ جائے
اوہناں نے اپنے خون جگر نال گلشن ادب نوں سیراب کیتا۔ جناب حافظ لدھیانوی دا جذبہ ادب نوازی دی اپنی مثال آپ سی۔ تریخ ہر دوروچ ایس عظیم انسان دے نام دی تعظیم کرے گی۔ حافظ لدھیانوی دا اصل نام سراج الحق سی۔ اوہ حافظ قرآن سن۔ ایس وجہ نال ”حافظ” تخلص اختیار کیتا تے حافظ لدھانوی دے قلمی نام نال مشہور ہوئے۔ حافظ لدھیانوی دی خودنوشت ”یادوں کے انمولے خزانے” وچ اوہناں دی پوری زندگی دے حالات و واقعات رقم نیں۔ اپنی پیدائش تے جائے پیدائش دے متعلق خودنوشت وچ لکھدے نیں۔ ”7جولائی 1920وچ میرے وجود نے ایس دنیا وچ پہلاسانس لیتا۔ میری پیدائش لدھیانہ وچ ہوئی”۔ حافظ لدھیانوی دے والد گرامی محمد عظیم راجپوت (گوت سوپل) خاندان نال تعلق رکھدے سن۔ حافظ لدھیانوی دے والد وی حافظ قرآن سن تے پرائمری سکول وچ مدرس سن۔ اوہدے نال اوہ لدھیانہ دی جامعہ مسجد وچ امامت تے خطابت دے فرائض وی سرانجام دیندے سن۔ حافظ محمد عظیم بھگوڑا ریاست کپورتھلہ توں 1935 وچ لدھیانہ آ گئے تے تقسیم ہند تک لدھیانہ وچ ای مقیم رہے۔ پاک و ہند تقسیم مگروں پاکستان تشریف لے ائے۔ ایس ولی اللہ نے 1958 وچ ضلع شیخوپورہ واربرٹن وچ وفات پائی۔
ویاہ تے آل اولاد
1943 وچ جدوں حافظ لدھیانوی بی اے دے طالبعلم سن اوہناں دانکاح شیخ عبدالرحیم دی دھی نسیم اختر نال ہو گیا لیکن رخصتی بی اے کرن مگروں ہوئی۔ اوہ 43سال حافظ لدھیانوی دے نال رفاقت نبھان مگروں 1980 وچ اللہ نوں پیاری ہو گئیاں۔ بیگم نسیم اختر توں چار پتر تے دو دھیاں سن۔ پتراں وچ شفیق الرحمن’ منیب الرحمن’ انیس الرحمن’ عتیق الرحمن تے دھیاں وچ شہناز بیگم’ شانیہ سکندر نیں۔
حصول تعلیم
حافظ لدھیانوی نوں پنج سال دی عمر وچ لدھیانہ دے پرائمری سکول وچ داخل کرا دتا گیا۔ ایتھے اوہناں نے پرائمری تک تعلیم حاصل کیتی۔ اپنے والد محترم کولوں عرصہ دو سال وچ قرآن مجید حفظ کیتا۔ جدوں قرآن مجید حفظ کیتا اوہدوں حافظ لدھیانوی دی عمر گیارہ سال سی۔ شروع دی تعلیم دے حصول مگروں 1935 وچ ییٹنگ کرسچین سکول لدھیانہ وچ داخل ہو گئے۔ ایس سکول توں انگریزی تعلیم خاص طور تے حاصل کیتی۔ 1938 وچ اوہناں نے میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ اوہدے مگروں گورنمنٹ کالج لدھیانہ وچ داخل ہو گئے۔ کالج دے دور وچ ساحر لدھیانوی نال تعلقات استوار ہوئے۔ساحر لدھیانوی دے صدر سن تے کالج دی دوجی بزم ”بزم ادب” دے بلامقابلہ صدر حافظ لدھیانوی منتخب ہو گئے۔ کالج دے زمانے وچ ساحر لدھیانوی تے حافظ لدھیانوی دونواں دا بوہتا وقت باغیانہ تے انقلابی نظماں پڑھن وچ گزردا سی۔ کالج دی مختلف انجمناں دے اجلاس وچ اوہناں دی تنظیماں انقلاب برپا کر دیندیاں سن۔ جہدے توں آزادی دا سفر جاری رہندا۔ اوہناں دی نظماں پاکستان تے آزادی دا حصہ نیں۔ حافظ لدھیانوی نے 1931 وچ ایف اے دا امتحان پاس کیتا۔ مالی حالات بہتر نہ ہون دی وجہ نال لہور آ گئے۔ اک سال ادبی ماحول وچ گزارن مگروں دوبارہ گورنمنٹ کالج لدھیانہ وچ داخلہ لے لیتا۔ گورنمنٹ کالج دے طلبا نوں غلامی نال نفرت تے آزادی لئی ہر تحریک دا ساتھ دیندے سن۔ ایس آزادی دی جدوجہد تے پرآشوب حالات وچ حافظ لدھیانوی نے 1944 نوں بے اے دا امتحان پاس کر لیتا۔
ملازمت
ذریعہ معاش لئی حافظ لدھیانوی نے مختلف شعبیاں وچ ملازمت کیتی ۔ ایف اے کرن مگروں حافظ لدھیانوی ڈپٹی کمشنر لدھیانہ دے دفتر وچ ملازم ہو گئے۔ انج عملی زندگی دا آغاز ہو گیا۔ حافظ لدھیانوی آزادی خیال’ آزادی دے متوالے تے باغی طبیعت دے مالک سن۔ اوہ ایہہ ملازمت دی غلامی برداشت نہیں کر سکے تے ایہہ نوکری وی بوہتی دیر نہ چل سکی۔ بس اک ہفتے مگروں ہندو سپرنٹنڈنٹ دے رویے توں تنگ آ کے استعفیٰ دے دتا تے ملازمت ختم کر دتی۔ ڈی سی آفس توں مستعفی ہون مگروں لہور آ گئے۔ لہور وچ عبدالحمید عدم نال ملاقات ہوئی۔ عبدالحمید عدم دی وساطت نال اوہناں دے ای دفتر وچ شعبہ اکائونٹ وچ بھرتی ہو گئے۔ بی اے دا امتحان پاس کرن مگروں 1945 وچ دہلی وچ بطور گارڈ دے عہدے اتے بھرتی ہو گئے۔ اوہناں دا تقرر سندھ وچ ہویا تے 135 روپے تنخواہ مقرر ہوئی سی۔ گارڈ دی ایہہ ملازمت بہت دشوار سی ایس لئی اوہنوں وی چھیتی خیربادآکھ دتا۔ اوہدے مگروں 1951 وچ ائیرفورس وچ اسسٹنٹ سائیکالوجسٹ بھرتی ہو گئے۔ ڈھاکہ وچ تن مہینے ملازمت کرن مگروں چھڈ دتی۔ انج ایس ملازمت دا وی خاتمہ ہو گیا۔6مہینے بے کار رہن مگروں آرمی وچ آرڈیننس ڈپو وچ کلرک دی نوکری مل گئی مگر ایہہ نوکری فوجی ڈسپلن’ طبیعت تے مزاج دے مطابق نہیں سی۔ چھیتی ایہہ نوکری چھڈ دتی فیراوہناں نوں انکم ٹیکس
دے محکمے وچ جگہ مل گئی۔ انکم ٹیکس دے محکمہ وچ بطور کلرک کجھ مہینے نوکری کیتی۔ ایس نوکری مگروں حافظ لدھیانوی نوںمحکمہ قومی بچت وچ اسسٹنٹ ڈائریکٹر دی نوکری مل گئی۔ اوہ ایہہ ملازمت 30سال کرن مگروں ریٹائر ہوئے۔ ایس ملازمت دے دوران حافظ لدھیانوی پاکستان دے مختلف شہراں ملتان’ لہور’ سرگودھا’ راولپنڈی’ میانوالی’ ڈیرہ غازیخان تے کوہاٹ وچ فرائض سرانجام دیندے رہے نیں لیکن ملازمت دا بوہتا عرصہ فیصل آباد وچ گزاریا۔ حافظ لدھیانوی نے محکمہ قومی بچت توں 1980 وچ بطور ڈپٹی ڈائریکٹر ریٹائرمنٹ لیتی۔ اوہناں نے دوران ملازمت بہت کٹھن رستیاں تے مشکلاں دا سامنا کیتا لیکن کدی دیانتداری تے صداقت دا دامن ہتھوں نہیں چھڈیا۔
شاعری دا آغاز
زمانہ طالبعلمی توں ای حافظ لدھیانوی نوں شاعراں معتقدین دے سینکڑاں شعر ازبر سن۔ اوہناں دا حافظ غیر معمولی سی جہدی وجہ نال اوہ بیت بازی دے مقابلیاں وچ ناقابل شکست رہندے سن۔ اوہناں نے شاعری دا باقاعدہ آغاز 1938 وچ کیتا تے لدھیانہ دے مشہور شاعر اکرم یوسفی کولوں اصلاح لیتا کردے سن۔ ابتدائی محرکات وچ لدھیانہ دا عظیم الشان مشاعرہ یادگار ٹھہریا۔ اوہناں نے اپنے دوست حافظ انصر کولوں ”طرح مصرع ” اتے غزل لکھوائی تے ایس عظیم الشان مشاعرے وچ پڑھی۔ ایسے مشاعرے وچ اوہناں دا سٹیج اتے جان دا ایہہ پہلا موقع سی۔ اوہدے مگروں حافظ لدھیانوی شاعردی حیثیت نال مشہور ہو گئے۔ حافظ لدھیانوی آغاز شاعری توں ای موزوں شعر کہندے سن۔”یادوں کے انمول خزانے” وچ لکھدے نیں۔ ”اک عجیب گل سی کہ میں آغاز شاعری وچ کدی بے وزن شعر نہیں آکھیا۔ کثرت مطالعہ توں نغمہ روح دا حصہ بن چکیا سی۔”حافظ لدھیانوی نوں پورے ہندوستان توں مشاعریاں دے دعوت نامے آن لگے۔ لدھیانہ وچ ادبی ماحول میسر آن مگروں لہور وچ جدوں ملازم سن تے مشاعریاں اتے جان دے ہور بوہتے موقعے ملے۔لہور دے مشاعریاں وچ ایتھے دی ممتاز ادبی شخصیات رلت کردیاں جہناں وچ فیض احمد فیض’ حفیظ جالندھری’ عابد علی عابد’ احسان دانش’ ناصر کاظمی’ صوفی غلام مصطفی تبسم وغیرہ اوہناں مشاعریاں نوں چار چن لا دیندے سن۔ لہور دے اک مشاعرے وچ حافظ لدھیانوی دی غزل نوں بہت زیادہ سراہیا گیا جہدے دو چار شعر درج ذیل نیں۔
ایہہ وکھری گل اے اپنے جی تھی
بات تو ویسے بے رخی کی تھی
ہم اسیر قفس نہیں بھولے
ہم نے گلشن میں زندگی کی تھی
وہ ستم آج یاد آتے ہیں
وہ بھی اک شکل دوستی کی تھی
جیسے گلشن میں پھول کھلتے ہیں
ہائے کیا بات برہمی کی تھی
حافظ لدھیانوی دی تصنیفاں
حافظ لدھیانوی دے احوال و آثار جانن مگروں اوہناں دی تصنیفاں اتے نظر پائی جاوے تے پتہ چلدا اے کہ حافظ لدھیانوی اپنا عہد اپنے وجود خاکی دے نال لے کے نہیں گئے بلکہ اوہناں دے قلمی نمونیاں دی صورت وچ ساڈے کول موجود اے۔ اوہناں نے نہ صرف شاعری دی مختلف اصناف سخن وچ طبع آمائی کیتی بلکہ نثر وچ وی اوہناں دی تخلیقی کاوشاں اردو ادب دی تریخ وچ بے مثال حیثیت رکھدیاں نیں۔ حافظ لدھیانوی نے حمد باری تعالیٰ دی صنف وچ تن مجموعے یادگار چھڈے نیں۔ حمد ایہہ مجموعیاں وچ…- ذوالجلال و الاکرام (1986)2- سبحان اللہ وبحمدہ (1990)3- سبحان اللہ العظیم (1990)حافظ لدھیانوی دے حمدیہ کلام دے حوالے نال ڈاکٹر وزیر آغا رقمطراز نیں۔”حافظ لدھیانوی دے تن حمدیہ مجموعے طبع ہوئے گویا اوہناں دا حمدیہ تخلیقی سرمایہ سب توں ودھ اے۔ اوہناں دے حمدیہ مجموعہ ”ذوالجلال والاکرام” توں کجھ شعر
ہر لب پہ ہے اس کی حمد و ثنا سبحان اللہ سبحان اللہ
وہ خالق اکبر ہے یکتا سبحان اللہ سبحان اللہ
گلشن میں ہے اس کی زیبائی ،پھولوں میں ہے اسکی رعنائی
ہر رنگ میں ہے وہ جلوہ نما سبحان اللہ سبحان اللہ
کوہسار کی رفعت اس کا علم ہے ، اوج فلک اسکا پرچم
حافظ کے ہے لوحِ دل پر لکھا سبحان اللہ سبحان اللہ
نعتیہ مجموعے
1-” ثنائے خواجہ”۔(1971)2-” نشیدی حضوری”۔(1980)3- “نعتیہ قطعات”۔(1981) 4- کیف مسلسل “۔(1981) 5-” سلام بحضور سیدہ خیرالانام” -(س ن )6- “مطلع فاراں”۔(1987) 7-” صلی علی النبی”۔(1990) 8-“یا صاحب الجمال”۔(19909-” جذب حسان “۔(1991)10-” تائید جبریل “۔(1992)11-” نعتیہ رعبایات” ۔ (1992)12- “معراج فن”۔(1994) 13-” آہنگ ثنا”۔(1995)14- “نعتیہ مثنویاں”۔(1995)15ِ- “اعتراف عجز”۔(1996)16- “فردوس خیال” ۔۔(1997)17-” ممدوح کائنات”۔(1997) 18- “نغمات مدحت”۔۔۔۔(1997)19- “نقوش حرم “۔(1998) 20- “کیفیات دوام “۔(1998)21-“آئینہ کرم”۔(1998) 22-” حدیث عشق “۔(1998)23- “مطلع الفجر “۔(1998)24-” مصدر خیر” ۔(1999)25- امام القبلتین”۔
(1999)26- “قرآن ناطق “۔(1999) ۔
حافظ لدھیانوی دی دوجی تصنیفاں:1- سر گزشت ۔۔۔”یادوں کے انمول خزانے””یادوں کے انمول خزانے” حافظ لدھیانوی دی خود نوشت اے۔جہدے وچ اوہناں نے ”یادوں کے انمولے خزانے” وچ صفحہ قرطاس اتے بکھیریا اے۔ ماضی انول خزانہ ہوندا اے تے فیر ایسا ماضی جہڑا اپنے اندر علمی’ ادبی تے دینی خزانہ لیتے ہووے’ جے ایس خزانہ نوں صفحہ قرطاس اتے منتقل کر دتا جاوے تے یقینا اوہدا حق ادا ہو جاندا اے۔ ”یادوں کے انمول خزانے” وچ حافظ لدھیانوی نے اپنے والدین’ ذاتی زندگی تے اوس ویلے دے معاشرے دے حالات قلم بند کیتے نیں۔ حافظ لدھیانوی دی ناقابل فراموش تصنیف ”یادوں کے انمول خزانے” نوں اردو ادب دی تریخ وے آکھیا جا سکدا اے تے تخلیق پاکستان دی لازوال کہانی وی۔ ادوار دے تغیر و تبدل دی عکاس وی تے مختلف شعبہ ہائے زندگی دی معروف شخصیت دی خوبصورت داستان حیات وی۔ ایہہ اوہ خود نوشت اے جہدی مقبولیت دا جھنڈا ہر سو لہراندا ہویا نظر آندا اے۔ بلاشبہ حافظ لدھیانوی دی خودنوشت ”یادوں کے انمول خزانے” اردو زبان دی عظیم تے یادگار خود نوشت اے جہدے اتے اہل فن و ادب نوں صد افتخار اے”…ایہہ خود نوشت 351 صفحیاں اتے مشتمل اے تے اوہنوں جنگ پبلشرز لہور نے شائع کیتا اے۔ ایہہ کتاب اوہناں دی زندگی دے واقعات’ حصول ملازمت’ ذریعہ معاش تے ہم عصر شاعراں دے چھوٹے چھوٹے خاکیاں اتے مشتمل اے۔ ایس دے علاوہ تقسیم ہند تے ہجرت دے واقعات نوں وی تفصیل دے نال بیان کیتا گیا اے۔
مجموعہ کلام: کیفِ مسلسل پبلشر: بیت الادب، فیصل آبادطابع: پاکستان آرٹ پریس، فیصل آبادسنِ اشاعت: اکتوبر اوہناں دا نعتیہ کلام ملاحظہ ہوووے
بیاں ہو کس طرح شان رسالت
تجھے حاصل ہے نبیوں پر فضیلت
ہے تو ہی آخری رہبر جہاں کا
ہوئی ہے تجھ پہ تکمیل نبوت مکمل ہو گیا
دین تجھ پر کیا اللہ نے اتمام
نعمت جہاں میں کوئی بھی تجھ سا نہیں
ہے تیری ہی ذات ہے شہکار قدرت
ہر اک منظرمیں تجھ سے دلکشی ہے
ہوا ہے تجھ سے روشن روئے فطرت
خدا کے بعد تو سب سے افضل
ہر ایک دل پر ہے تیری ہی حکومت
بیت اللہ اور روضہ رسول ۖمیں حاضری کی سعادت
اللہ تعالیٰ جہناں لوکاں اتے اپنا خاص فضل و کرم فرماندے نیں اوہناں نوں اپنے گھر وچ حاضری دا شرف وی عطا کردے رہندے نیں۔ حافظ لدھیانوی اوہناں خوش بخت لوکاں وچوں نیں جہڑے بار بار ایس سعادت توں فیض یاب ہوندے رہے نیں۔ حافظ لدھیانوی نے کم و بیش 13واری حج بیت اللہ تے روضہ رسولۖ دی حاضری دی سعادت حاصل کیتی۔ حافظ لدھیانوی پہلی واری حج دی سعادت حاصل کرن مگروں تقریباً ہر سال عمرہ لئی جاندے تے حرمین شریفین دی پرنور فضا توں اپنے دل نوں منور کردے رہندے۔ مسجد نبویۖ کا دو واری اعتکاف کرن دا شرف وی حاصل ہویا اے۔ اوہناں دے پتر انیس الرحمن دے مطابق کہ اوہناں دے والد گرامی حافظ لدھیانوی نے اپنی پوری زندگی وچ 54 سال نماز تراویح پڑھائی اے جہڑی کہ اک بہت وڈی سعادت اے۔
حافظ لدھیانوی دے اعزاز وچ تقریباں
حافظ لدھیانوی دی پہلی برسی 16اکتوبر 2000 نوں ضلع کونسل ہال فیصل آباد وچ بڑے تزک و احتشام نال منائی گئی۔ ایس موقع تے حافظ لدھیانوی اکادمی دا اعلان کیتا گیا۔ اکادمی دا مقصد حافظ لدھیانوی دے مشن دی تکمیل لئی کم کرنا سی۔ ”خوشبو کی ہجرت” جہنوں ڈاکٹر شبیر احمد قادری تے اوہناں دے پتر انیس الرحمن نے رل کے مرتب کیتا سی جہدے وچ ممتاز ارباب فکرودانش دی مختصر تے لمی آرا نوں شامل کیتا گیا سی۔ ایہہ کتاب شاہ حافظ لدھیانوی دے سلسلہ مطبوعات دی پہلی کڑی دے طور تے پیش کیتا گیا لیکن مگروں ایس سلسلہ نوںجاری نہیںرکھیا جا سکیا تے ایس طرح حافظ لدھیانوی اکادمی دا اعلان تے نام تک محدود ہو کے رہ گئی۔ حافظ لدھیانوی دی وفات مگروں اوہناں دے پتر انیس الرحمن اوہناں دی برسی دے موقعے اتے اک تقریب دا انعقاد کردے نیں جہدے وچ شہر دے منے پرمنے اہل قلم تے دانشور ایس عظیم شاعر حافظ لدھیانوی دے فکرو فن اتے سیر حاصل گل بات کردے نیں… علاوہ ازیں انیس الرحمن اپنے والد گرامی دی سالگرہ دے حوالے نال وی باقاعدہ سالگرہ دا کیک کٹ کے اوہناں دی سالگرہ نوں تزک و احتشام دے نال مناندے نیں۔جہدے وچ اہل قلم’ شاعر تے ادبا دی اک کثیر تعداد شامل ہوندی اے۔ ایس سلسلے وچ اوہناں دے پتر محترم انیس الرحمن دی خدمات لائق تحسین وصد افرین نیں۔ اوہناں دا خیال سی کہ زندگی وچ توازن تے اعتدال نوں ہر حالت وچ ملحوظ رکھناچاہیدا اے۔ زندگی دے معمولات تے جملہ دلچسپیاں جے اعتدال تے توازن دی حدود وچ رہن تے زندگی دی رعنائیاں برقرار رہندیاں نیں۔ جے ہوا تے ہوس وچ حد توں گزرجان تے زندگی دے بے ہنگم ارتعاشات تے بدوضع کجیاں افرادلئی شرمندگی دا کارن بن جاندیاں نیں۔ اپنے ہتھوں اپنی تخریب دے ایسے مہلک اقدامات اک درد لادوا بن جاندے نیں جہدا مداوا ممکن ای نہیں۔ حافظ لدھیانوی دی زندگی دے متعدد داخلی تجربیاں’ نفسیاتی کیفیات تے روحانی تاثرات اوہناں دی تحریراں وچ رچ بس گئے سن۔ توحید’ قرآن حکیم’ رسالت تے درود پاک جئے اہم روحانی تے پاکیزہ موضوعات اتے اوہناں دے فکر پرور تے خیال افروز مضمون قاری اتے وجدانی کیفیت طاری کر دیندے تے اوہناں دے مطالعہ توں فکرو نظر دے نویں دریچے کھلدے جاندے۔ جتھوں تک خارجی حالات دا تعلق اے اوہناں نے زندگی دے مشاہدیاں تے تجربیاں’ معاشرے نوں درپیش مسئلے تے مضمرات تے سماجی برائیاں اتے کھل کے لکھیا۔ اپنے آسے پاسے دے
حالات’ زندگی دے ارتعاشات تے ماحول توں اوہناں نے جو اثرات قبول کیتے اوہناں نوں بلاکم و کاست زیب قرطاس کیتا۔ ایسا محسوس ہوندا سی کہ اوہ داخلی زندگی وچ تے خلوت نشینی دے قائل سن لیکن خارجی معاملیاں وچ اوہ محفلاں دے انعقاد تے انجمن آرائی دے دلدادہ سن۔ سیرت کانفرنساں’ ادبی نشستاں’ علم و ادب دی نشستاں’ سیمینارز تے محفلاں وچ رلت لئی اوہ ہر ویلے تیار رہندے سن۔علم و ادب دے نال اوہناں دی قلبی وابستگی تے والہانہ محبت اوہناں نوں اوہناں تقریباں وچ لے جاندی سی۔ اوہناں دی موجودگی نال ہر محفل کشت زعرفان بن جاندی۔ اوہناں دے بغیر ایہہ محفلاں سونی سونی وکھائی دیندیاں سن۔
جناب حافظ لدھیانوی اٹھ عشریاں توں ودھ عرصے تک افق علم تے ادب اتے مثل آفتاب ضوفشاں رہے۔ اوہناں دے افکار دی ضیاپاشیاں نال اکناف علم و ادب دا گوشہ گوشہ بقعہ نور ہو گیا۔ موت اک اٹل حقیقت اے لیکن موت وچ اینا دم خم کتھے کہ ایسی ہفت اختر شخصیات دے اشہب قلم دی جولانیاں’ تصنیف و تالیف دے شعبے دی کامرانیاں تے اصلاحی تے فلاحی خدمات دی تابانیاں نوں ماند کر سکے۔ حافظ لدھیانوی نے بے لوث خدمت’ اصلاح معاشرہ تے قومی تعمیرو ترقی نوں ہمیشہ اولیت دتی تے اپنی تحریراں وچ ایہناں موضوعات اتے مدلدل انداز وچ چانن پایا۔ اردو حمد و نعت نوں اوہناں نے اپنے عالمانہ انداز نال مالا مال کر دتا۔ ایہو وجہ اے کہ اوہناں دی حمدو نعت وچ کامرانیاں نے جریدہ عالم اتے اوہناں دا دوام ثبت کر دتا۔ جدوں تک دنیا باقی اے مقصدیت نال لبیرزاں دا تخلیقی کم انھیریاں دی دسترس توں دور روشنی وانگوں سرگرم سفر رہوے گا۔ حافظ لدھیانوی نے اپنی تخلیقی فعالیت نوں بروئے کار لیاندے ہوئے اصلاح تے مقصدیت دی جہڑی شمع فروزاں کیتی اوہ ہمیشہ ضوفشاں رہوے گی تے ویلا لنگھن دے نال نال اوہدی تابانیاں وچ ہور وادھا ہووے گا۔ ہر دور دے علم وادب وچ اوہناں دی تعمیری سوچ دے آثار ملن گے۔ حافظ لدھیانوی نے پورے خلوص نال قومی استحکام تے ملی وحدت دا اوہ ساز چھیڑیا جہدے معجز نما اثر توں دلاں نوں مرکز مہر وو فاکرن وچ مدد ملی۔ایہہ سوچ کے کلیجہ منہ نوں آندا اے کہ اجل دے بے رحم ہتھاں نے اس ساز دے تار توڑ دتے جہڑے پچھلے اٹھ عشریاں توں کناں وچ رس گھول رہیا سی۔ اوہ ساز خموش ہو گیا لیکن اوہدی صدائے بازگشت تاابد فضاں وچ گونجدی رہوے گی۔ اردو زبان تے ادب دے اصناف حمدو نعت وچ بالخصوص تے سفر نامہ تے خودنوشت وچ بالعموم اوہناں نے فروغ ادب لئی جہڑی گراں قدر خدمات انجام دتیاں’ اوہناں دا پوری دنیا وچ اعتراف کیتا گیا۔ حافظ لدھیانوی دی علمی’ ادبی تے قومی خدمات دے اعتراف وچ اوہناں نوں شعبہ نعت وچ صدارتی ایوارڈ نال نوازیا گیا۔ ایس دے علاوہ حسان حمد و نعت ایوارڈ تے سیرت ادبی ایوارڈ دے اعزازں وے دتے گئے۔اوہناں دی وفات مگروں ادبی محفلاں وچ ضوفشاں چراغاں دی روشنی ماند پے گئی اے تے وفا دے سارے ہنگامے عنقا ہو گئے نیں۔ سچ تاں ایہہ اے کہ ہن دنیا وچ کدھرے ایسا دانشور وکھائی نہیں دیندا جہنوں حافظ لدھیانوی جیسا آکھیا جا سکے۔ اوہ بلاشبہ نابغہ روزگار ادیب’ شاعر’ عدیم النظر سفرنامہ نگار تے نایاب انسان سن۔ حافظ لدھیانوی دا اسلوب لافانی اے۔اوہ ہمیشہ زندہ رہن گے۔ دنیا وچ جتھے وی بزم ادب سجے گی اوتھے اوہناں دا ذکر ضرور ہووے گا تے ہر عہد دے ادب وچ اوہناں دے اسلوب دے مثبت اثرات موجود رہن گے۔علم و ادب دا ایہہ خورشید جتھے تاب کدی غروب نہیں ہو سکدا۔ ایہہ کسی ہور افق اتے اپنی تابانیاں پھیلا رہیا ہووے گا۔ بلھے شاہ نے سچ آکھیا سی بلھے شاہ اساں مرنا ناہیں’ گور پیا کوئی ہور…ہر شعر غزل دا کہہ رہیا اے
تجھ کو بھی بچھڑ کے دکھ ہوا ہے
ہے شعل جاں میں یاد تیری کیا
آگ میں پھول کھل رہا ہے خورشید
سحر طلوع ہو کرشبنم کا مزاج پوچھتا ہے کیا
اس کو بتاں ہجر کے غمجس پر مرا حال آئنہ ہے
میں کس سے کہوں فسان غم ہر ایک کا دل دکھا ہوا ہے
کیوں آ گئی درمیان دنیایہ تیرا مرا معاملہ ہے کیا
پا گے بت سے فیض حافظ پتھر بھی کہیں خدا بنا ہے