کیہ دو قومی نظریے نے پاکستان نہیں بنایا؟

اک محترم لکھدے نیں کہ 1947 توں پہلاں تے کیہ اوہناں نے 1965 تک وی کدی پاکستان وچ نظریہ پاکستان دے الفاظ نہیں سنے سن۔ اوہناں دا ارشاد اے کہ نظریہ پاکستان تے پاکستان دی نظریاتی سرحداں دی اصطلاح پہلی واری جنرل یحییٰ خاں دی کابینہ دے اک رکن جنرل شیر علی خاں نے اپنی وزارت اطلاعات دے دور وچ ایجاد کیتی سی۔ نظریہ پاکستان نوں جنرل شیر علی خاں دی ا یجاد قرار دین والے صاحب دو قومی نظریے نوں محض اک سیاسی نعرہ قرار یندے نیں۔ اوہ ایہہ وی لکھدے نیں کہ مسلم لیگ دے لیڈراںنے وکھری قومیت دی بنیاد اسلام نوں بنایا حالانکہ انڈین مسلمان نہ تے اسلامی نقطۂ نظر توں تے نہ ای مغربی نقطۂ نظر توں اک وکھری قوم سن۔ اپریل 1940 وچ ”ہندوستان ٹائمز” وچ گاندھی دا اک مضمون شائع ہویا سی جہدے وچ اوہناں نے لکھیا سی کہ ”ہندوستان دے مسلمان’ نو مسلماں دی اولاد نیں۔ تبدیلی مذہب نال قومیت نہیں بدلدی۔ میری روح ایس تصور توں بغاوت کردی اے کہ اسلام تے ہندو مت دو مختلف تے متضاد کلچر تے نظریہ حیات دے مذہب نیں”۔
گاندھی مذہب دی بنیاد اتے دو قومی نظریے دے تصور نوں تسلیم کرن لئی تیار نہیں سن۔ ایسے بنیاد اتے اوہ قیام پاکستان دے مطالبہ نوں وی رد کردے سن۔ کالم دے آغاز وچ میں جہڑے صاحب دا حوالہ دتا اے اوہ وی اسلام دی بنیاد اتے وکھری قومیت دے تصور نوں تسلیم نہیں کردے۔ اوہ آکھدے نیں کہ برصغیر دے مسلماناں لئی مذہب دی بنیاد اتے وکھری قوم دی اصطلاح مناسب ای نہیں سی۔ اوہناں دا آکھنا اے کہ جدوںمسلماناں نوں مذہبی حیثیت دے کے ہندوستان دی اک وکھری قوم ثابت کیتا جا رہیا سی تے اسیں اک دوجی قسم دی برائی نوں جنم دے رہے ساں۔ جہدا بھیانک نتیجہ اسیں پنجاب دی خونی ہجرت دی شکل وچ ویکھیا۔میں نہ تے کسے پاکستانی دی حب الوطنی اتے شک کرنا واں تے نہ ای کسے شخص دے مسلمان ہون اتے شبہ دا اظہار کرنا واں لیکن مینوں سخت دکھ ہوندا اے جدوں کوئی پاکستانی تے مسلمان صحافی ایہہ لکھدا اے کہ پاکستان دو قومی نظریے نے نہیں بنایا بلکہ ایہہ نہرو تے پٹیل دی شرارت یا سازش سی جہدی وجہ نال قائداعظم نوں متحدہ ہندوستان دا خیال ترک کرنا پیا۔ جدوں سقوط مشرقی پاکستان ہویا تے انڈیا دی وزیراعظم اندرا گاندھی نے ہور گلاں دے علاوہ ایہہ وی آکھیا سی کہ اوہ نظریہ باطل ثابت ہو گیا اے جہڑے نظریے دی بنیاد اتے پاکستان دا مطالبہ کیتا گیا سی۔ ساڈے ایس پاکستانی صحافی دوست نے ایہہ وی لکھیا اے کہ بنگلہ دیش بنن نال دو قومی نظریے دی بنیاد جہڑی اسلام دی نفی ہو گئی اے۔ مطلب ایہہ ہویا کہ دو قومی نظریے تے اسلام دی بنیاد اتے پاکستان دا قیام ای غلط سی تے ایس غلطی دی تصدیق بنگلہ دیش بنن توں وی ہو گئی اے۔ میری مجبوری سمجھو یا مثبت سوچ کہ میں بنگلہ دیش دے قیام نوں دو قومی نظریے دی نفی قرار دین والے پاکستانی صحافی دی وی حب الوطنی اتے سوال چکن لئی تیار نہیں کیوں جے مینوں ڈر اے کہ اوہ جواباً مینوں دو قومی نظریے یا اسلام دا خود ساختہ محافظ نہ قرار دے دیوے۔
ساڈے ایس صحافی دوست نے اپنے اک مضمون وچ ایہہ وی لکھیا اے کہ جے قرارداد لاہور دے مطابق مسلمان اکثریت والے صوبیاں تے علاقیاں نوں Home Rule دے دتا جاندا تے اوہناں نوں Dominions دا درجہ دے کے آزادی دے دتی جاندی تے نہ ای 1947 دی خون ریزی دا منظر ویکھن وچ آندا تے نہ ای 1971 وچ مشرقی پاکستان دا سانحہ رونما ہوندا۔ ساڈے ایس دوست نوں قرارداد پاکستان دا دوبارہ مطالعہ کر لینا چاہیدا اے کیوں جے اوتھے Sovereign دا لفظ استعمال ہویا اے Home Rule یا Dominion دا نہیں۔ دراصل اوہ ایہہ آکھنا چاہندے نیں کہ جے 1947 نوں پاکستان اک آزاد ملک دے طور تے قائم نہ ہوندا تے نہ ای 1947 دے خون ریز واقعات پیش آندے تے نہ ای سقوط مشرقی پاکستان دا المیہ پیش آندا۔ سقوط مشرقی پاکستان توں بچن دا ایہہ آسان ترین نسخہ کہ پاکستان بنایا ای نہیں جاندا تے سانوں گاندھی تے نہرو نہیں دس سکے سن جو سانوں ایس پاکستانی صحافی نے دس دتا اے۔
جہڑا شخص ایہہ آکھدا اے کہ پاکستان دو قومی نظریے نے نہیں بنایا درحقیقت اوہ ایہہ آکھدا اے کہ پاکستان قائداعظم نے نہیں بنایا۔ کیوں جے قائداعظم تے مسلم لیگ نے جدوں کھل کے دو ٹوک لفظاں وچ برصغیر دے مسلماناں لئی آزاد تے خودمختار ریاست دا مارچ 1940 وچ مطالبہ کیتا سی تے اوس ویلے قائداعظم نے اپنی تقریر وچ دو قومی نظریے نوں بڑی وضاحت نال بیان فرمایا سی۔ اوہناں دا ارشاد سی: ”آخر ساڈے ہندو دوست اسلام تے ہندو مت دی حقیقت تے اہمیت نوں سمجھن توں کیوں گریزاں نیں۔ اسلام تے ہندومت صرف دو مذہب ای نہیں بلکہ اک دوجے توں مختلف معاشرتی نظام نیں تے ایس وجہ نال متحدہ قومیت دا تصور اک ایسا سفنا اے جہڑا کدی شرمندہ تعبیر نہیں ہو سکدا۔ ہندو تے مسلمان مذہب دے ہر معاملہ وچ دو جداگانہ فلسفے رکھدے نیں۔ جہناں دی بنیاداں متضاد تصورات اتے قائم نیں۔ دو ایسی قوماں نوں اک نظام مملکت وچ اکٹھا کرنا باہمی انتشار وچ وادھے دا کارن ہووے گا تے بالآخر ایس نظام نوں پاش پاش کر دیوے گا”۔
1947 وچ قائداعظم نے مدراس وچ خطاب کردے ہوئے دو قومی نظریے اتے دوبارہ بھرویں انداز وچ چانن پاندے ہوئے آکھیا کہ ”ہندوستان دے مسلمان اک جداگانہ قومیت رکھدے نیں’ اوہناںنوں کسے دوجی قوم دے اندر جذب کرن یا اوہناں دے نظریات تے ملی تشخص نوں مٹان لئی جہڑی وی کوشش کیتی جاوے گی اسیں اوہدا ڈٹ کے مقابلہ کراں گے۔ اسیں اپنے جداگانہ قومی تشخص نوں برقرار رکھاں گے تے جداگانہ حکومت قائم کر کے رہواں گے”۔ دو قومی نظریے دی بنیاد اسلام سی تے ساڈا ایہہ ایمان سی کہ اسلام اک مکمل ضابطہ حیات اے۔ 27 نومبر 1945 نوں قائداعظم نے پشاور وچ خطاب کردے ہوئے آکھیا سی کہ ”ہندوواں تے مسلماناں وچ صرف مذہب دا فرق نہیں ساڈا کلچر اک دوجے توں وکھرا اے تے ساڈا دین سانوں اک ایسا ضابطہ حیات دیندا اے جہڑا زندگی دے ہر شعبے وچ ساڈی رہنمائی کردا اے۔ اسیں ایس ضابطے دے مطابق اپنی زندگی بسر کرنا چاہنے آں”۔
قائداعظم نے اک موقعے اتے اسلامی حکومت دی تشریح کردیاں ہوئیاں آکھیا سی کہ اسلامی حکومت دراصل قرآنی اصول تے احکام دی حکمرانی دا نام اے تے ساڈی سیاست تے معاشرت قرآن حکیم دے احکام دی پابند اے تے ایہدے لئی لامحالہ سانوں اک مملکت تے علاقے دی لوڑ اے۔ ہن ایتھے میں نظریہ پاکستان دے حوالے نال وی واضح کر دیاں کہ دو قومی نظریہ ای پاکستان اے تے ایس نظریے دی اساس اسلام تے صرف اسلام اے۔ جے ساڈے کسے دوست نوں نظریہ پاکستان دی اصطلاح نال اختلاف اے تے اوہنوں پوری آزادی نال ایس اختلاف رائے دا حق حاصل اے لیکن اوہ قائداعظم دے ایس فرمان نوں تے نہیں جھٹلا سکدا جہدے وچ قائداعظم نے ایہہ سوال چکیا سی کہ ”اوہ کہڑا رشتہ اے جہدے نال جڑے ہون نال سارے مسلمان جسد واحد وانگوں نیں؟ اوہ کہڑی چٹان اے جہدے اتے ایس ملت دی عمارت استوار اے؟ اوہ کہڑا لنگر اے جہدے توں ایس امت دی کشتی محفوظ کردتی گئی اے؟” فیر ایس سوال دا جواب وی قائداعظم نے خود ای دتا سی کہ ”اوہ رشتہ ‘ اوہ چٹان تے اوہ لنگر اللہ تعالیٰ دی کتاب قرآن مجید اے۔ مینوں یقین اے کہ جیویں جیویں اسیں اگے ودھدے جاواں گے ساڈے وچ ودھ توں ودھ حدت پیدا ہوندی جاوے گی۔ اک خدا’ اک کتاب’ اک رسولۖ تے اک قوم”۔
قائداعظم نے ایہہ تقریر دسمبر 1943 وچ کراچی وچ اوس ویلے فرمائی سی جدوں تحریک پاکستان اپنے عروج تے سی۔ قائداعظم نے مسلمان قوم دی وحدت دی بنیاد قرآن تے رسول پاکۖ نوں قرار دتا۔ ایہو اوہ تصور اے’ ایہو اوہ نظریہ اے جہڑا پاکستان دی اساس سی۔ 18جون 1945 نوں سرحد مسلم سٹوڈنٹس فیڈریشن دے نام قائداعظم نے اپنے پیغام وچ آکھیا سی کہ
”پاکستان توں صرف حریت تے آزادی مراد نہیں۔ ایس توں فی الحقیقت مراد مسلم آئیڈیالوجی اے جہدا تحفظ ضروری اے۔ ایتھے صاف طور تے قائداعظم نے اپنے ای لفظاں وچ پاکستان دی آزادی تے مسلم آئیڈیالوجی دے تحفظ نوں لازم تے ملزوم قرار دے دتا اے۔ اپریل 1943 وچ وی قائداعظم نے سرحد مسلم سٹوڈنٹس فیڈریشن دے نام اپنے اک پیغام وچ بڑے ای خوبصورت انداز وچ قرآن مجید دی عظمت تے جامعیت نوں ایہناں لفظاں وچ بیان کیتا سی۔ ”میں تہانوں ایہہ پیغام دیواں جد کہ ساڈے کول پہلاں ای اک عظیم پیغام موجود اے جہڑا ساڈی رہنمائی تے بصیرت افروزی لئی کافی اے۔ اوہ پیغام اے خدا دی عظیم کتاب قرآن کریم”۔
اسلام تے قرآن دی بنیاد اتے ای علامہ اقبال نے اپنے اسلامی نظریہ قومیت نوں نکھار تے سنوار کے پیش کیتا سی تے قائداعظم نے وی جدوں ایہہ فرمایا سی کہ ”پاکستان دا آغاز اوسے دن ہو گیا سی جدوں ہندوستان وچ غیر مسلم مسلمان ہویا سی”۔ تے دراصل ایہو دو قوماں دا نظریہ سی تے ایسے دو قومی نظریے نے پاکستان نوں جنم دتا سی تے ایہہ گل سمجھن لئی غیر معمولی عقل یا شعور دی لوڑ نہیں کہ جنم دین والا پہلاں توں موجود ہوندا اے۔ ایہہ آکھنا کہ نظریہ پاکستان جنرل یحییٰ خان دے دور وچ اوہناں دے اک وزیر نے ایجاد کیتا سی’ انتہائی مضحکہ خیز گل اے۔ قائداعظم نے قیام پاکستان دی جہڑی وجوہات’ اسباب تے مقاصد حصول پاکستان دی جدوجہد دے دوران پوری مسلمان قوم دے سامنے بیان کیتے تے مسلمان قوم نوں جہڑے نظریے دی بنیادا تے متحد تے منظم کیتا اوہو ساڈا نظریہ پاکستان اے۔ مملکت پاکستان نوں جہڑا تصور قائداعظم نے بار بار بیان کیتا اوہدے توں اسیں انحراف کیویں کر سکنے آں تے جہڑا شخص ایہہ آکھدا یا لکھدا ہووے کہ دو قومی نظریے نے پاکستان نہیں بنایا اوہنوں قائداعظم دے تصور پاکستان تے نظریہ مملکت دا علم کیہ ہووے گا تے جہڑا شخص اندرا گاندھی دے ایس نقطۂ نظر دا حامی ہووے کہ بنگلہ دیش دے قیام نال دو قومی نظریے دی نفی ہو گئی اے۔ اوہنوں نظریہ پاکستان دی حقیقت تے طاقت کیہ پتہ ہووے گی۔ جے اسیں خود ای امت واحد ہ دی اساس اسلام نوں چھڈ دئیے تے ایس توں اسلام دی نفی نہیں ہوندی خود ساڈا وجود خطرے وچ پے جاندا اے۔ جے اسیں اسلام دی تعلیمات اتے عمل کیتا ہوندا۔ جے اسیں محمدۖ دے سچے پیروکار دے طور تے اخوت تے وحدت دے رشتے نوں قائم رکھدے تے پاکستان نوں قائداعظم دے تصورات دے مطابق اک اسلامی تے فلاحی مملکت بنان وچ کامیاب ہو چکے ہوندے تے مشرقی تے مغربی پاکستان دے بھراواں وچ کدی دوریاں پیدا نہ ہوندیاں۔ جے مختلف صوبیاں یا علاقیاں دے مسلمان عوام وی اک دوجے دا استحصال شروع کر دین جہڑا جہدا حق بندا ہووے اوہ اوہنوں نہ دتا جاوے تے ایہدے وچ نظریے دا قصور کتھوں آ گیا۔ ساڈی کوتاہیاں’ ساڈی غلطیاں تے ساڈی لغزشاں جے آپس دے اتحاد نوں کمزور کر دین تے اوہدے ذمہ دار اسیں آں۔ جے اسیں اپنی غلطیاں دے کارن پاکستان نوں متحد نہیں رکھ سکدے تے قصور وار اسیں آں۔ نظریہ پاکستان نے تے پاکستان بنا کے ساڈے حوالے کردتا سی۔ ایہدی حفاظت ساڈی ذمہ داری سی۔ جے اسیں بطور مسلمان بھرا اک دوجے لئی ایثار تے قربانی دا مظاہرہ کردے تے پاکستان کدی نہ ٹُٹدا۔ دو قومی نظریے دی سچائی ایس توں ودھ کے ہورکیہ ہووے گی کہ بنگلہ دیش ساڈے کولوں وکھ ہو کے وی انڈیا وچ شامل نہیں ہویا۔ حالانکہ 1947 توں پہلاں مشرقی بنگال ہندوستان دا حصہ سی۔ دو قومی نظریے دی دیوار اج وی انڈیا بنگلہ دیش وچ کھڑی اے۔ بنگلہ دیش دے موجودہ حکمران اپنے ملک نوں اک سکیولر سٹیٹ وچ تبدیل کر چکے نیں۔ فیر وی دو قومی نظریہ انڈیا تے بنگلہ دیش وچ حائل اے۔ مسلمان کنا ای گیا گزرا کیوں نہ ہووے لیکن اندروں اوہ مسلمان ای رہندا اے۔ بنگلہ دیش دے موجودہ سکیولر حکمران جہنا چاہن زور لا لین لیکن اوہ بنگلہ دیش دے مسلمان عوام دا اسلام دے نال رشتہ کمزور نہیں کر سکدے۔ میں اخیر وچ ایہہ گزارش وی کرنا چاہنا واں کہ جے 1947 وچ اسلام دی بنیاد اتے اک متحدہ پاکستان معرض وجود وچ آ سکدا اے تے دوبارہ وی ایہہ معجزہ رونما ہو سکدا اے۔ جے اسیں مملکت پاکستان دی اصل بنیاد اسلام نوں فراموش نہ کرئیے تے وچھڑے ہوئے بھراواں وچ وحدت حکومت تے وحدت ریاست دا رشتہ دوبارہ وی بحال ہو سکدا اے۔