مال روڈ دی کہانی

اشرف شریف

نیلی راوی دی مجھ ورگی رنگت والی سڑک’ درمیان تے دوہاں کنڈھیاں تے سنگھنے رُکھ’ کئی تھاواں تے اُتے جا کے اک دوجے دیاں لگراں پھڑی کھلوتے’ بارش ہووے تے مال روڈ تے لگے رُکھاں دی سبز زلفاں چوں ٹپکدا پانی’ درمیان وچ لگی سوسن دے جھومدے پودے’ شہر وچ چھٹی ہووے تے سڑکاں دی سطوت تے بلند آہنگ نال گل کرن لگدیاں نیں۔ میں بتیری واری مال روڈ تے آندے ای اپنا مزاج بدلدے محسوس کیتا۔ برطانوی دور دی تعمیرات ویکھ کے اندازہ ہوندا اے کہ انگریزاں نے پہلے توں موجود شہراں دی صفائی دا نظام بہتر کیتا پر اکثر نویں عمارت تے تعمیراتی منصوبے شہر دے بیرونی حصیاں وچ شروع کیتے۔ انگریز دی زیادہ توجہ زرخیز زمیناں دی آبادکاری راہیں اناج پیدا کرن تے سرکاری محصولات وچ وادھے تے سی۔ لہور شہر وچ وی انگریز دی سوچ ایسے قسم دی سی۔ انگریز حکام نے مغل تے سکھ دور دیاں عمارتاں وچ ردوبدل تے اوہناں دی مرمت کرکے دفتراں وچ ڈھال لیا۔ انگریزاں نے اپنی سلطنت وچ ہر شہر دے اندر مال روڈ تعمیر کیتے۔ مری دا مال روڈ ایہدی مثال اے۔
برطانیہ وچ مال آف لندن اے جہنوں پہلے پال مال کہیا جاندا سی۔ پال مال لندن شہر دی اوہناں سڑکاں وچوں اک اے جتھے اٹلی توں آیا اک کھیڈ Pallem aile کھیڈیا جاندا سی۔ انارکلی بازار دا اوہ حصہ جو جین مندر توں شروع ہو کے یوسف فالودہ شاپ تک جاندا اے ایہ سکھ دور وچ فوجی چھائونی سی۔ انگریز نے لہور تے قبضہ کیتا تے پہلے ایس چھائونی وچ فوجاں نوں ٹھہرایا بعد وچ چھائونی حضرت میاں میر دے مزار دے نیڑے علاقے وچ منتقل کر دتی گئی۔ لہور وچ مال روڈ بنان دا خیال لیفٹیننٹ کرنل نیپیئر نوں 1851 وچ آیا۔ کرنل نیپیئر سول انجینئر سی۔ انگریز نوں اک اجہی سڑک دی لوڑ محسوس ہو رہی سی جو انارکلی چھائونی توں میاں میر چھائونی تک جاندی ہووے۔ سڑک دی تعمیر لئی ابتدائی طور تے لاگت دے دو تخمینے تیار کیتے گئے۔ پوری سڑک کنکریاں نال بنان لئی 12544 روپیے تے کنکریاں دے تھلے اٹاں دی روڑی کٹ کے چھ انچ دی تہہ جمانے تے 10428 روپیے خرچ ہون دا اندازہ لایا گیا۔ ایہنوں اک بھاری بجٹ سمجھیا گیا پر حکومت دا خیال سی کہ شہر تے چھائونی وچکار سفر وچ آسانی تے سہولت لئی ایہ بھاری خرچا ایناں وڈا نہیں۔ حکومت پ نجاب دے ریونیو ڈیپارٹمنٹ نے کرنل نیپیئر دی رپورٹ تے تخمینے دی منظوری اپریل 1851ء وچ دتی۔ 1876ء توں پہلاں دے نقشیاں وچ مال روڈ نوں لارنس روڈ لکھیا گیا اے۔
مال روڈ دی تعمیر دے نال انگریز حکام نے سکھ دور دے اہم افسر جمعدار خوشحال سنگھ دی حویلی نوں اپنی لوڑ موجب ڈھال کے اوہنوں گورنر ہائوس دی حیثیت دے دتی۔ حویلی وچ نویں تعمیرات تے مرمت دے کماں تے دس ہزار روپیہ خرچ ہویا۔ تعمیر 1851توں شروع ہوئی تے 1853ء وچ مکمل کر لئی گئی۔ ہنری لارنس نے گورنر دے طورتے اپنی رہائش ایتھے منتقل کر گئی۔ ایہ عمارت سررابرٹ مونٹگمری دے دور وچ گورنمنٹ ہائوس کہلائی۔ کماں تے دس ہزار روپیہ خرچ ہویا۔ 1860ء دا عشرہ مال روڈ دی آرائش تے اوہدے کنڈھے نویں عمارتاں دی تعمیر د یحوالے نال تریخ ساز اے۔ 1867ء وچ لہور شہر داجہڑا نقشہ تیار کیتا گیا اوہ انگریز دے قبضے دے بعد شہر دا جامع ترین نقشہ سی۔ ایس نقشے وچ ویکھیا جا سکدا اے کہ میاں میر چھائونی موجود اے۔ انارکلی دا سول سٹیشن لارنس گارڈن ریس کورس پارک ریلوے دیاں عمارتاں تے اوہدے قریبی علاقیاں وچ سڑکاں دا جال وچھا دتا گیا۔ مغلاں تے سکھ حکمراناں دی نسبت انگریز نے نویں علاقیاں نوں مال روڈ دے آل دوالے آباد ہون دا موقع دتا تے اوتھے مال روڈ تے اپر مال روڈ دا استعمال ہویا۔ شروع وچ کشادہ تے کھلی تھاواں وچ چھوٹیاں چھوٹیاں عمارتاں تعمیر کیتیاں گئیاں۔ مال روڈ تے نمائش گاہواں ٹولٹن مارکیٹ تے عجایب گھر تعمیر کیتا گیا۔
انارکلی بازار دے آل دوالے نوآبادیاتی دور دیاں عمارتاں بعد وچ تعمیر ہوئیاں۔ 1867ء وچ لارنس ہال تے مونٹگمری ہال نوں ملا دتا گیا۔ مونٹگمری ہال ہن قائداعظم لائبریری کہلاندا اے۔
(جاری اے)
1861ء وچ ایگری کلچر اینڈ ہارٹیکلچر سوسائٹی نے مال روڈ تے گورنر ہائوس دے نیڑے کسے موزوں تھاں تے بوٹینیکل گارڈن بنان دا فیصلہ کیتا کہ باغ دے وسط وچ سرجان لارنس دے ناں توں اک ہال تعمیر کیتا جاوے۔ نمائش گاہ روڈ نیشنل کالج آف فائن آرٹس توں گورنمنٹ کالج دے گیٹ تک جان والی سڑک نوں کہندے سن۔ ٹولنٹن مارکیٹ 1864 وچ نمائش گاہ دے طور تے تعمیر ہوئی۔ شکر اے کجھ ورھے پہلاں اوہنوں مرغیاں دے گوشت تے پرندیاں دی مارکیٹ توں بدل کے فیر توں نمائش گاہ بنا دتا گیا۔ 1875 دے نقشے دے مطابق مال روڈ اوس سڑک نوں کہندے سن جو ضلع کچہری توں لے کے چوبرجی دے کول ملتان روڈ نال جا ملدی اے۔ فیر اوہدے آل دوالے ہال روڈ’ ایبٹ روڈ’ میوروڈ’ مزنگ روڈ تے ٹیمپل روڈ ورگیاں سڑکاں تعمیر ہو گئیاں۔ ایس طرح مال روڈ نوں لہور دے ڈھانچے وچ ریڑھ دی ہڈی ورگی حیثیت مل گئی۔ بعد وچ مال روڈ نال جڑی اک ہور سڑک بیڈن روڈ بن گئی۔ اوس زمانے دے نقشے وچ اک وڈا علاقہ انارکلی باغ دے طور تے موجود اے۔ ایسے باغ وچ بعد وچ اسلامیہ کالج سول لائنز ایوان عدل سول سیکرٹریٹ تے دوجیاں عمارتاں تعمیر ہوئیاں۔ ما ل روڈ دا ذکر ہووے تے زمزمہ توپ دی گل کیویں نہ ہووے۔ لہور عجایب گھر دے سامنے ایہ توپ 1870ء توں کھڑی اے۔ ایہ توپ احمد شاہ ابدالی دے اک وزیر شاہ ولی نے تیار کرائی۔
زمزمہ نوں 1761 وچ پانی پت دی جنگ وچ استعمال کیتا گیا۔ ایس توپ دے متعلق بہت ساریاں کہانیاں مشہور سن کہ جہدے کول ایہ ہووے اوہ لڑائی جت جاندا اے۔ انگریز توں پہلاں ایہ توپ بھنگی مثل دے کول رہی ایس وجہ نال ایہنوں بھنگیاں دی توپ وی کہندے نیں۔ 1870 دے عشرے وچ ما لروڈ تے عجایب گھر دی بغل وچ میو سکول آف انڈسٹریل آرٹ قائم کیتا گیا۔ جتھے آرٹ سکول تعمیر ہویا ایتھے مغل تے سکھ دور وچ اک باغ سی۔ ایہ سکول اج این سی اے دے ناں توں مشہور اے۔ 1877 وچ گورنمنٹ کالج دی موجودہ عمارت مکمل ہوئی تے اوتھے کلاساں شروع ہو گئیاں۔ ایچ آر گولڈنگ دی کتاب اولڈ لہور 1924ء وچ چھپی۔ اوہ لکھدا اے کہ 1875 وچ میاں میر چھائونی ولوں آندے ہوئے جدوں نہر دا پل پار کیتا جاندا تے سڑک دے دوہاں پاسے دور تک بنجر زمین پئی سی۔ صرف کھبے پاسے کجھ دومنزلہ بنگلے سن جہناں دے مالک مہاراجہ پٹیالہ سن۔ مہاراجہ توں پہلے ایہناں بنگلیاں وچ اینگلی کن بشپ آف لاہور دا قیام رہیا۔ گورنمنٹ ہائوس نوں پار کردے ای ضروریات زندگی دی خریداری لئی دکاناں بن گئیاں۔ ایتھے مارکیٹ تے کشمیر روڈ دے وچکار اک خالی پلاٹ سی جو برنی گارڈن کہلایا۔ ایس توں اگے بیرک نما اک چھپی ہوئی عمارت سی۔ ایہ اولڈ پنجاب کلب سی ایتھے ریکٹ کورٹ موجود سی۔ ایسے وجہ نال ایجرٹن روڈ پہلے ریکٹ روڈ کہلاندی سی۔ مال دے کنارے چیئرنگ کراس توں لے کے ہال روڈ تک پریمیئر فوٹوگرافک سٹوڈیو توں علاوہ کوئی عمارت نہیں سی۔ اج کل جتھے ڈائریکٹر انڈسٹری دا دفتر اے ایہ عمارت پہلے فورڈموٹر کمپنی دی ملکیت ہوندی سی۔ کجھ مدت تک ایہ تھاں پنجاب حکومت دے ملٹری سیکرٹری دا دفتر رہی پر ایہدا سامنے والا حصہ ما ل روڈ تے نہیں سی۔ لہور دے اک پوسٹ ماسٹر مسٹر جارج نے ایتھے اپنا گھر بنایا۔ ایسے تھاں ہوٹل سنی ویو بنیا۔ گولڈنگ دے بقول ہال روڈ تے لارنس روڈ دے اتصالی مقام تے اک عمارت کیرج شاپ سی جد کہ ایکسچینج دے ناں توں مشہور دو بنگلے کھبے پاسے سن۔ سرگنگا رام نے جدوں ایتھے کسے کاروبار لئی تعمیرات کیتیاں تے پہلیاں عمارتاں ڈھا دتیاں گئیاں۔ دوجی عمارت بمبئے سائیکل اینڈ موٹرایجنسی دی سی۔ سرلارنس دے مجسمے دے کول پنجابی فن تعمیر والی اک پرانی عمارت سی جتھے اک سابق برطانوی فوجی افسر رہندا سی۔ مال روڈ دے لاگے کئی علاقیاں دے ناں اج بدل چکے نیں انارکلی دے سول سٹیشن تے گورنمنٹ ہائوس دے وچکار علاقے نوں لیفٹیننٹ گورنر سرڈونلڈ میکلوڈ دے ناں توں ڈونلڈ ٹائون کہیا جاندا سی۔ ایسے گورنر دے ناں تے میکلوڈ روڈ’ ریلوے سٹیشن والا علاقہ نولکھا کہلاندا اے۔ مال روڈ دی اہمیت ودھان وچ ٹائون ہال گورنمنٹ کالج ایچی سن کالج چیف کورٹ (لہور ہائیکورٹ) تے جی پی او دیاں عمارتاں نے اہم کردار ادا کیتا۔ پہلے اپرمال تے لوئرمال اک دوجے نال ملیاں ہوئیاں سن مال روڈ تے فوجی کاروباری تے تفریحی مقصداں نال کئی عمارتاں تعمیر کیتیاں گئیاں۔
ویہویں صدی دا آغاز ہویا تے مال روڈ تے عمارتاں دی تعمیر دا عمل تیز ہو گیا۔ 1914ء دے نقشے توں ایہ تعمیرات ویکھیاں جا سکدیاں نیں۔ فصیل توں باہر لہور شہر پھیلن لگا۔ آبادی دا رخ انارکلی بازار دے چارچفیرے سی۔ سرکاری افسراں دیاں رہائش گاہواں بنیاں’ جنرل پوسٹ آفس دی عمارت 1904ء وچ تعمیر ہوئی۔ پنجاب یونیورسٹی اولڈ کیمپس دا یونیورسٹی ہال 1905 وچ تعمیر ہویا۔ یونیورسٹی دی لائبریری 1911ء وچ تعمیر ہوئی۔ 1914 دے نقشے تے چیئرنگ کراس وی ابھر آیا۔ چوک چیئرنگ کراس لندن دے چیئرنگ کراس توں متاثر ہو کے بنایا گیا۔ چیئرنگ کراس نوں موجودہ شکل تک آندے آندے اک صدی توں ودھ دا عرصہ لگا اے۔ اسمبلی دے سامنے جتھے اک چبوترے تے قرآن پاک دھریا اے ایتھے ملکہ وکٹوریہ دا مجسمہ ہوندا سی۔ ایہ تکونی تھاں فیروزپور روڈ’ ایجرٹن روڈ تے مونٹگمری روڈ نوں آپس وچ ملاندی اے۔ 1914ء وچ ایس چوک دے اک کونے تے شاہ دین بلڈنگ بنی۔ ایہ عمارت اج وی جدید لہور تے مال روڈ دی خوبصورتی ودھاندی اے۔
1917ء وچ جادوگھر دی عمارت بنی’ ایتھے وزیراعلیٰ دا سٹاف بیٹھدا اے۔ 1915ء وچ چیئرنگ کراس چوک نوں بہتر بنایا گیا۔ درمیان والے تکونی حصے نوں نیم دائرے دی شکل دتی گئی۔ 1981 وچ چیئرنگ کراس نوں اک واری فیر بہتر کیتا گیا تے اوہدا ناں فیصل چوک رکھ دتا گیا۔ مال روڈ دی رونق چائنیز لنچ ہوم تے پاک ٹی ہائوس نے ودھائی۔ آزادی دے بعد ایہہ دوویں تھاواں ادیباں’ شاعراں تے فنکاراں دی بیٹھک بن گئیاں۔ انگریز دور وچ اک متمول ہندو ٹھیکیدار میلہ رام دی ایس علاقے وچ وسیع اراضی سی۔ چڑیا گھر’ فلیٹیز ہوٹل’ آواری ہوٹل’ واپڈا ہائوس تے ایہدے پچھے ٹیلی فون ایکسچینج میلہ رام دی زمین تے ای بنائے گئے۔ 1914ء وچ سرکاری ملازماں دی رہائش گاہ لئی جی او آر چیئرنگ کراس دے مشرق ول بنان دا فیصلہ ہویا۔ 192 ایکڑ تے مشتمل ایس علاقے نوں گارڈن سٹی بنایا گیا۔ اوس ویلے دے گورنر چارلس ریواز سن۔ ایہناں دے ناں تے ریواز گارڈن سکیم اے۔ آرٹ سکول دے سامنے ما لروڈ نوں اوس دور وچ وسیع کیتا گیا۔ مال روڈ لہور تے نوآبادیاتی دور دے اثرات دا نمونہ اے جس تھاں گورنر ہائوس اے ایتھے شاہ جہان دے دور وچ اک بزرگ سید بدرالدین گیلانی دا مقبرہ بنایا گیا۔ اوہناں دا سن وفات 1972 ہجری لکھیا گیا اے۔
بیرون شہر آبادیاں سکھ غارت گراں نے برباد کر دتیاں تے ایس ویران تھاں تے پہلواناں نے اکھاڑا بنا لیا۔ مقبرے دے گنبد نوں نوں ایسے لئی کشتی والا گنبد کہندے نیں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آخری دور وچ جمعدار خوشحال سنگھ نے قبر دے گنبد نوں ڈھا دتا تے اوہدے دوالے کوٹھی بنا لئی۔ ایہ عمارت کشمیری اٹ فروشاں توں بچ گئی۔ انگریز حکمران بنے تے سب توں پہلاں ڈپٹی کمشنر مسٹر بورنگ قیام پذیر ہویا فیر کمشنر منٹگمری آئے۔ اوہناں نے تجویز دتی کہ ایہ کوٹھی سرکار اپنی ملکیت وچ لے لوے تے جمعدار خوشحال سنگھ دے وارث نوں ایہدی قیمت دے دیوے یاں متبادل جائیداد دے دتی جاوے۔ سید بدرالدین گیلانی دا مقبرہ عمارت دی تھلڑی منزل تے ہن وی موجود اے۔

1861ء وچ ایگری کلچر اینڈ ہارٹیکلچر سوسائٹی نے مال روڈ تے گورنر ہائوس دے نیڑے کسے موزوں تھاں تے بوٹینیکل گارڈن بنان دا فیصلہ کیتا کہ باغ دے وسط وچ سرجان لارنس دے ناں توں اک ہال تعمیر کیتا جاوے۔ نمائش گاہ روڈ نیشنل کالج آف فائن آرٹس توں گورنمنٹ کالج دے گیٹ تک جان والی سڑک نوں کہندے سن۔ ٹولنٹن مارکیٹ 1864 وچ نمائش گاہ دے طور تے تعمیر ہوئی۔ شکر اے کجھ ورھے پہلاں اوہنوں مرغیاں دے گوشت تے پرندیاں دی مارکیٹ توں بدل کے فیر توں نمائش گاہ بنا دتا گیا۔ 1875 دے نقشے دے مطابق مال روڈ اوس سڑک نوں کہندے سن جو ضلع کچہری توں لے کے چوبرجی دے کول ملتان روڈ نال جا ملدی اے۔ فیر اوہدے آل دوالے ہال روڈ’ ایبٹ روڈ’ میوروڈ’ مزنگ روڈ تے ٹیمپل روڈ ورگیاں سڑکاں تعمیر ہو گئیاں۔ ایس طرح مال روڈ نوں لہور دے ڈھانچے وچ ریڑھ دی ہڈی ورگی حیثیت مل گئی۔ بعد وچ مال روڈ نال جڑی اک ہور سڑک بیڈن روڈ بن گئی۔ اوس زمانے دے نقشے وچ اک وڈا علاقہ انارکلی باغ دے طور تے موجود اے۔ ایسے باغ وچ بعد وچ اسلامیہ کالج سول لائنز ایوان عدل سول سیکرٹریٹ تے دوجیاں عمارتاں تعمیر ہوئیاں۔ ما ل روڈ دا ذکر ہووے تے زمزمہ توپ دی گل کیویں نہ ہووے۔ لہور عجایب گھر دے سامنے ایہ توپ 1870ء توں کھڑی اے۔ ایہ توپ احمد شاہ ابدالی دے اک وزیر شاہ ولی نے تیار کرائی۔
زمزمہ نوں 1761 وچ پانی پت دی جنگ وچ استعمال کیتا گیا۔ ایس توپ دے متعلق بہت ساریاں کہانیاں مشہور سن کہ جہدے کول ایہ ہووے اوہ لڑائی جت جاندا اے۔ انگریز توں پہلاں ایہ توپ بھنگی مثل دے کول رہی ایس وجہ نال ایہنوں بھنگیاں دی توپ وی کہندے نیں۔ 1870 دے عشرے وچ ما لروڈ تے عجایب گھر دی بغل وچ میو سکول آف انڈسٹریل آرٹ قائم کیتا گیا۔ جتھے آرٹ سکول تعمیر ہویا ایتھے مغل تے سکھ دور وچ اک باغ سی۔ ایہ سکول اج این سی اے دے ناں توں مشہور اے۔ 1877 وچ گورنمنٹ کالج دی موجودہ عمارت مکمل ہوئی تے اوتھے کلاساں شروع ہو گئیاں۔ ایچ آر گولڈنگ دی کتاب اولڈ لہور 1924ء وچ چھپی۔ اوہ لکھدا اے کہ 1875 وچ میاں میر چھائونی ولوں آندے ہوئے جدوں نہر دا پل پار کیتا جاندا تے سڑک دے دوہاں پاسے دور تک بنجر زمین پئی سی۔ صرف کھبے پاسے کجھ دومنزلہ بنگلے سن جہناں دے مالک مہاراجہ پٹیالہ سن۔ مہاراجہ توں پہلے ایہناں بنگلیاں وچ اینگلی کن بشپ آف لاہور دا قیام رہیا۔ گورنمنٹ ہائوس نوں پار کردے ای ضروریات زندگی دی خریداری لئی دکاناں بن گئیاں۔ ایتھے مارکیٹ تے کشمیر روڈ دے وچکار اک خالی پلاٹ سی جو برنی گارڈن کہلایا۔ ایس توں اگے بیرک نما اک چھپی ہوئی عمارت سی۔ ایہ اولڈ پنجاب کلب سی ایتھے ریکٹ کورٹ موجود سی۔ ایسے وجہ نال ایجرٹن روڈ پہلے ریکٹ روڈ کہلاندی سی۔ مال دے کنارے چیئرنگ کراس توں لے کے ہال روڈ تک پریمیئر فوٹوگرافک سٹوڈیو توں علاوہ کوئی عمارت نہیں سی۔ اج کل جتھے ڈائریکٹر انڈسٹری دا دفتر اے ایہ عمارت پہلے فورڈموٹر کمپنی دی ملکیت ہوندی سی۔ کجھ مدت تک ایہ تھاں پنجاب حکومت دے ملٹری سیکرٹری دا دفتر رہی پر ایہدا سامنے والا حصہ ما ل روڈ تے نہیں سی۔ لہور دے اک پوسٹ ماسٹر مسٹر جارج نے ایتھے اپنا گھر بنایا۔ ایسے تھاں ہوٹل سنی ویو بنیا۔ گولڈنگ دے بقول ہال روڈ تے لارنس روڈ دے اتصالی مقام تے اک عمارت کیرج شاپ سی جد کہ ایکسچینج دے ناں توں مشہور دو بنگلے کھبے پاسے سن۔ سرگنگا رام نے جدوں ایتھے کسے کاروبار لئی تعمیرات کیتیاں تے پہلیاں عمارتاں ڈھا دتیاں گئیاں۔ دوجی عمارت بمبئے سائیکل اینڈ موٹرایجنسی دی سی۔ سرلارنس دے مجسمے دے کول پنجابی فن تعمیر والی اک پرانی عمارت سی جتھے اک سابق برطانوی فوجی افسر رہندا سی۔ مال روڈ دے لاگے کئی علاقیاں دے ناں اج بدل چکے نیں انارکلی دے سول سٹیشن تے گورنمنٹ ہائوس دے وچکار علاقے نوں لیفٹیننٹ گورنر سرڈونلڈ میکلوڈ دے ناں توں ڈونلڈ ٹائون کہیا جاندا سی۔ ایسے گورنر دے ناں تے میکلوڈ روڈ’ ریلوے سٹیشن والا علاقہ نولکھا کہلاندا اے۔ مال روڈ دی اہمیت ودھان وچ ٹائون ہال گورنمنٹ کالج ایچی سن کالج چیف کورٹ (لہور ہائیکورٹ) تے جی پی او دیاں عمارتاں نے اہم کردار ادا کیتا۔ پہلے اپرمال تے لوئرمال اک دوجے نال ملیاں ہوئیاں سن مال روڈ تے فوجی کاروباری تے تفریحی مقصداں نال کئی عمارتاں تعمیر کیتیاں گئیاں۔
ویہویں صدی دا آغاز ہویا تے مال روڈ تے عمارتاں دی تعمیر دا عمل تیز ہو گیا۔ 1914ء دے نقشے توں ایہ تعمیرات ویکھیاں جا سکدیاں نیں۔ فصیل توں باہر لہور شہر پھیلن لگا۔ آبادی دا رخ انارکلی بازار دے چارچفیرے سی۔ سرکاری افسراں دیاں رہائش گاہواں بنیاں’ جنرل پوسٹ آفس دی عمارت 1904ء وچ تعمیر ہوئی۔ پنجاب یونیورسٹی اولڈ کیمپس دا یونیورسٹی ہال 1905 وچ تعمیر ہویا۔ یونیورسٹی دی لائبریری 1911ء وچ تعمیر ہوئی۔ 1914 دے نقشے تے چیئرنگ کراس وی ابھر آیا۔ چوک چیئرنگ کراس لندن دے چیئرنگ کراس توں متاثر ہو کے بنایا گیا۔ چیئرنگ کراس نوں موجودہ شکل تک آندے آندے اک صدی توں ودھ دا عرصہ لگا اے۔ اسمبلی دے سامنے جتھے اک چبوترے تے قرآن پاک دھریا اے ایتھے ملکہ وکٹوریہ دا مجسمہ ہوندا سی۔ ایہ تکونی تھاں فیروزپور روڈ’ ایجرٹن روڈ تے مونٹگمری روڈ نوں آپس وچ ملاندی اے۔ 1914ء وچ ایس چوک دے اک کونے تے شاہ دین بلڈنگ بنی۔ ایہ عمارت اج وی جدید لہور تے مال روڈ دی خوبصورتی ودھاندی اے۔
1917ء وچ جادوگھر دی عمارت بنی’ ایتھے وزیراعلیٰ دا سٹاف بیٹھدا اے۔ 1915ء وچ چیئرنگ کراس چوک نوں بہتر بنایا گیا۔ درمیان والے تکونی حصے نوں نیم دائرے دی شکل دتی گئی۔ 1981 وچ چیئرنگ کراس نوں اک واری فیر بہتر کیتا گیا تے اوہدا ناں فیصل چوک رکھ دتا گیا۔ مال روڈ دی رونق چائنیز لنچ ہوم تے پاک ٹی ہائوس نے ودھائی۔ آزادی دے بعد ایہہ دوویں تھاواں ادیباں’ شاعراں تے فنکاراں دی بیٹھک بن گئیاں۔ انگریز دور وچ اک متمول ہندو ٹھیکیدار میلہ رام دی ایس علاقے وچ وسیع اراضی سی۔ چڑیا گھر’ فلیٹیز ہوٹل’ آواری ہوٹل’ واپڈا ہائوس تے ایہدے پچھے ٹیلی فون ایکسچینج میلہ رام دی زمین تے ای بنائے گئے۔ 1914ء وچ سرکاری ملازماں دی رہائش گاہ لئی جی او آر چیئرنگ کراس دے مشرق ول بنان دا فیصلہ ہویا۔ 192 ایکڑ تے مشتمل ایس علاقے نوں گارڈن سٹی بنایا گیا۔ اوس ویلے دے گورنر چارلس ریواز سن۔ ایہناں دے ناں تے ریواز گارڈن سکیم اے۔ آرٹ سکول دے سامنے ما لروڈ نوں اوس دور وچ وسیع کیتا گیا۔ مال روڈ لہور تے نوآبادیاتی دور دے اثرات دا نمونہ اے جس تھاں گورنر ہائوس اے ایتھے شاہ جہان دے دور وچ اک بزرگ سید بدرالدین گیلانی دا مقبرہ بنایا گیا۔ اوہناں دا سن وفات 1972 ہجری لکھیا گیا اے۔
بیرون شہر آبادیاں سکھ غارت گراں نے برباد کر دتیاں تے ایس ویران تھاں تے پہلواناں نے اکھاڑا بنا لیا۔ مقبرے دے گنبد نوں نوں ایسے لئی کشتی والا گنبد کہندے نیں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے آخری دور وچ جمعدار خوشحال سنگھ نے قبر دے گنبد نوں ڈھا دتا تے اوہدے دوالے کوٹھی بنا لئی۔ ایہ عمارت کشمیری اٹ فروشاں توں بچ گئی۔ انگریز حکمران بنے تے سب توں پہلاں ڈپٹی کمشنر مسٹر بورنگ قیام پذیر ہویا فیر کمشنر منٹگمری آئے۔ اوہناں نے تجویز دتی کہ ایہ کوٹھی سرکار اپنی ملکیت وچ لے لوے تے جمعدار خوشحال سنگھ دے وارث نوں ایہدی قیمت دے دیوے یاں متبادل جائیداد دے دتی جاوے۔ سید بدرالدین گیلانی دا مقبرہ عمارت دی تھلڑی منزل تے ہن وی موجود اے۔٭