ضبط نفس دے اعلیٰ معیار

سیلف کنٹرول پاروں انسان اپنے بہت سارے مسئلیاں نوں حل کر سکدا اے

قاسم علی شاہ

جنگ دا موقع سی۔ حضرت علی کرم اللہ وجہ دا مقابلہ اک کافر نال سی۔ لڑائی شروع ہوئی تے تسیں ایس کافر نوں سٹ لیتا تے اوہدے سینے اتے بیٹھ کے قتل کرن ای والے سن کہ اوس کافر نے تہاڈے وَل تھکیا۔ حضرت علی کرم اللہ وجہ کھڑے ہو گئے تے اوس کافر نوں چھڈ دتا۔ اوہ بڑا حیران ہویا تے بولیا‘ تسیں مینوں چھڈ دتا حالانکہ ہن تہانوں مینوں لازمی قتل کرنا چاہیدا سی کہ میں تہانوں غصہ دوایا سی۔ آپ نے فرمایا: تیرے نال لڑائی اللہ دی رضا لئی سی۔ تیری ایس حرکت دی وجہ نال میری انا اتے زد پئی۔ مینوں غصہ آ گیا تے ہن ایس حالت وچ جے میں تینوں قتل کردا تے اوہدے وچ میرا ذاتی انتقام شامل ہو جاندا جد کہ میں اللہ دا بندہ آں‘ نفس دا نہیں۔ ایس لئی میں اپنے غصے اتے قابو پایا تے تینوں چھڈ دتا۔
سیلف کنٹرول دے ضمن وچ ایہہ واقع اک شاندار مثال اے۔ جنگ دا موقع‘ دشمن دے نال سخت مقابلے مگروں اوہدے اتے قابو تے فیر اوہدا ایسی حرکت کرنا کہ جہدے توں انسان دا غصہ انتہا اتے پہنچ جاوے لیکن اوہدے باوجود وی اوہنوں معاف کر دینا یقینا ایس گل دا ثبوت اے کہ اوہ انسان ضبط نفس دے اعلیٰ معیار اتے ہے ۔
سیلف کنٹرول نوں سمجھن لئی پہلاں ایہہ سمجھنا ضروری اے کہ سیلف توں کیہ مراد اے۔ سیلف وچ صرف انسانی دماغ ای نہیں شامل ہوندا بلکہ مزاج‘ خیالات‘ جذبات‘ عادتاں تے خواہشاں وی شامل ہوندیاں نیں۔ سیلف کنٹرول اک ایسی خوبی اے جہدے وچ انسان اپنی خواہشاں تے فوری ردعمل دے جذبے نوں اپنے قابو وچ رکھدا اے۔ ایسا انسان خودشناس‘ پراعتماد تے مضبوط قوت ارادی دا مالک ہوندا اے۔ اوہنوں اپنی جذباتی کیفیت اتے پورا قابو ہوندا اے تے اوہ صبر دے نال اپنے جذبیاں نوں منظم کرن دی صلاحیت رکھدا اے۔
یاد رکھو کہ کوئی جذبہ‘ رویہ تے عادت کلی نہیں ہوندی بلکہ اوہناں دا اک پورا خاندان ہوندا اے۔ چنگے جذبات‘ رویاں تے عادتاں وانگوں برے جذ با ت‘ ر و یا ں تے عادتاں دا وی اپنا اک خاندان ہوندا اے۔ جے تسیں اک چنگے جذبے‘ رویے یا عادت نو ں ا پنا ند ے او تے اوہدا اپنا اک سلسلہ شروع ہو جاندا اے۔ اوسے طرح تسیں اک برے جذبے یا رویے نوں اپناندے او تے اوہدا اپنااک سلسلہ شروع ہو جاندا اے تے ایہہ تہاڈے مزاج دا حصہ بن جاندا اے۔
انسان دے سولہ قسم دے مزاج ہوندے نیں۔ اوہ روزانہ سولہ قسم دے مزاجاں توں گزردا اے تے اوہناں وچوں کوئی اک مزاج انسان دی شخصیت دا نمایاں حصہ بن جاندا اے۔ کیوں جے انسان اتے جے کوئی جذبہ طاری ہوندا اے تے اوہ فوراً ایس توں اپنے آپ نوں چھڑا نہیں لیندا بلکہ اپنے اتے سواررہن دیندا اے تے ایس طرح 12منٹ گزر جاندے نیںتے اوہ جذبہ اوہدے مزاج وچ شامل ہو جاندا اے۔
سیلف کنٹرول پاروں انسان اپنے بہت سارے مسئلیاں نوں حل کر سکدا اے۔ اوہ پریشان کن حالات تے بحراناں توں اپنے آپ نوں کڈ لیندا اے۔ ایہہ خوبی زندگی دے ہر شعبے اتے اثرانداز ہوندی اے۔ انسان دی انفرادی اجتماعی تے پروفیشنل زندگی وچ سیلف کنٹرول دی بہت اہمیت اے۔ سیلف کنٹرول دی کمی انسان نوں حقیقی خوشیاں توں محروم کر دیندی اے۔ پریشانی تے مایوسی نال انسان ذہنی مریض بن جاندا اے۔
سیلف کنٹرول دی صلاحیت بچپن وچ ای پیدا ہوندی اے۔ جے بچپن وچ ایس صلاحیت نوں نکھارن اتے توجہ دتی جاوے تے پوری عمر مشکلاں دا سامنا رہندا اے۔ سیلف کنٹرول دی کمی دے بارے وچ بچپن یا نوعمری وچ پتہ چل جاندا اے۔
جے اوس ویلے اوہنوں ودھان تے منفی عادتاں اتے توجہ نہ دتی جاوے تے اوہدے اثرات پوری عمر نظر آندے نیں۔ ایہہ اوہ عمر ہوندی اے جدوں بچے نوں تربیت دی لوڑ ہوندی اے۔ بچہ اپنے والدین‘ اپنے ماحول تے گردونواح توں سکھدا اے۔ ایس عمر وچ بچہ شعوری تے لاشعوری طور تے جو کجھ وی سکھدا اے اوہ اوہناں گلاں نوں اپنے کردار داد حصہ بنانا شروع کر دیندا اے۔
ایس لئی ایس عمر وچ وڈے لوکاں نوں بالاں دے سامنے اپنے رویاں دے اظہار وچ احتیاط تے برداشت دی لوڑ ہوندی اے۔ جے وڈے لوکاں دا مزاج لمحہ بہ لمحہ تبدیل ہووے‘ اوہ فوری ردعمل دین‘ گل گل اتے غصہ کرن‘ غصے وچ چیخن چلان‘ درست جواب نہ دین تے دوجیاں نوں جھڑکن تے ایہو عادتاں لاشعوری طور تے بالاں وچ منتقل ہوندیاں نیں تے اوہناں دے کردار دا حصہ بن جاندیاں نیں۔
ایہناں رویاں دی وجہ نال بچہ اپنے گھر والیاں توں متنفرہو جاندا اے تے اوہ گھر دے بجائے باہر دی دنیا وچ بوہتی دلچسپی لین لگدا اے۔
انج والدین اک غیر محسوس طریقے نال اپنے بالاں نوں خود توں دور کر لیندے نیں تے بچہ کسے وی نرم لہجے والے اجنبی نوں اپنا ہمدرد تے دوست سمجھن لگدا اے۔ ہن بچہ جے غلط صحبت اختیار کر لوے تے اوہدے کردار دی خرابیاں پختہ ہون لگدیاں نیں تے جے اوہنوں کوئی چنگی صحبت مل جاوے تے اوہدی عادتاں وچ درستگی ہون لگدی اے۔ جدوں والدین نوں بچے دے کردار دے بارے پریشانی ہوندی اے تے اوہناں نوں سمجھ نہیں آندی کہ کمی کتھے اے۔ اوہ اپنے کردار تے اپنی عادتاں دا تجزیہ نہیں کردے‘ اپنے آپ وچ کسے تبدیلی دی لوڑ محسوس نہیں کردے لیکن اپنے بالاں وچ بہتری لئی بوہتی سختی تے بعض اوقات تشدد اپنان دی کوشش وی کردے نیں۔ ایس توں بالاں وچ کوئی بہتری نہیں پیدا ہوندی بلکہ اوہناں وچ ردعمل پیداہوندا اے تے فیر یا تے اوہ اک اکھڑپن‘ سفاک تے ضدی شخصیت وچ ڈھل جاندے نیں یا فیر ٹُٹ پھٹ دا شکار تے ڈرے سہمے شخص دا روپ اپنا لیندے نیں۔
انسانی دماغ وی دوجے انسانی اعضا وانگوں اے۔ جے کسی عضو نوں گھٹ استعمال کیتا جاوے تے اوہ کمزور ہون لگدا اے جدکہ کسے عضو دا بوہتا استعمال اوہنوں طاقتور بناندا اے۔ ایسے طرح انسان جے فوری ردعمل دے جذبے اتے قابو پا لوے تے اپنی سوچ‘ جذبات‘ عادتاں تے اعمال نوں اپنے کنٹرول وچ رکھے تے اوہ اپنی زندگی بہتر طریقے نال بسر کر سکدا اے۔ اسیں لوک اک دھوکے وچ زندگی گزارن دی کوشش کرنے آں۔ اسیں ضبط نفس (سیلف کنٹرول) دی طاقت نال اپنے مزاج‘عادتاں‘ رویاں‘ سوچ‘ نظریات‘ خیالات‘ معاملات تے جذباتی ردعمل دے اظہار نوں تبدیل کر سکنے آں۔ اپنی مرضی نال اپنی زندگی دے معالات نوں چلا سکنے آں۔سیلف کنٹرول نہ ہون دی وجہ نال انسان جذباتی‘ غصیلا‘ حاسد‘ بے صبرا‘ لالچی‘ خودغرض‘ ظالم‘ بددیانت‘ چور‘ حتیٰ کہ ڈاکو تے قاتل وی بن جاندا اے۔ لوگ فوری ردعمل تے انتقام لئی ہر ویلے تیار رہندے نیں۔ اوہ برداشت تے درگزر دی خوبیاں توں محروم ہوندے نیں۔
سوال ایہہ ہے کہ ایہناں خامیاں اتے قابو پان دا درست ویلا کیہڑا اے؟
جدوں تہانوں اپنی منفی عادتاں بارے پتہ چل جاوے تے تسیں اپنی شخصیت نوں سنوارن تے بہتر بنان دی لوڑ محسوس کرو تے اوہو سیلف کنٹرول حاصل کرن تے ودھان دا درست ویلا اے۔ ایہدے لئی پختہ ارادے تے مستقل مزاجی دی لوڑ اے۔
تھلے اوہ طریقے دتے گئے نیں جہناں پاروں انسان اپنے اندر سیلف کنٹرول پیدا کر سکدا اے۔
1- تسیں اپنی ذات توں واقفیت حاصل کرو۔ تہانوں اپنی عادتاں‘ مزاج‘رویاں تے خیالات دا علم ہونا چاہیدا اے۔ اپنی جذباتی کیفیت‘ مزاج تے سوچ دے انداز نوں جانے بغیر سیلف کنٹرول پیدا نہیں کیتا جا سکدا۔
2-کسے وی گل یا حرکت اتے فوری ردعمل نہ دیو۔ پنج ‘دس منٹ تک خموش رہو تاں جے تہاڈا فوری ابال گھٹ ہو سکے۔ اک جذبے دا ابال عموماً بارہ منٹ تک ہوندا اے۔ تہانوں بارہ منٹ تک اپنے آپ اتے قابو رکھنا اے۔ فوری طور تے جے خموش نہیں رہ سکدے تے اپنی پوزیشن تبدیل کر لوو۔
کھڑے او تے بیٹھ جائو‘ بیٹھے او تے لیٹ جائو۔ دوجے کمرے وچ چلے جائو۔ کسے دوجے کم یا کسے دوجی گل اتے توجہ دیو۔روزانہ رات نوں غور کرو کہ کنی واری تسیں فوری تے غیر ضروری ردعمل دتا اے تے تہانوں ایس موقع اتے کیہ کرنا چاہیدا سی۔
3- زندگی وچ اپنے مقصداں بارے جانو ۔ اپنی زندگی دے وڈے مقصد دا تعین کرو تے اوہنوں حاصل کرن لئی چھوٹے چھوٹے اہداف مقرر کرو۔ ایہدے توں تہاڈا فوکس اوہناں اہداف دے حصول ول رہوے گا تے تسیں غیر متعلقہ گلاں نوں نظرانداز کرن دے قابل رہوو گے۔
4-وڈے کم کرن دی کوشش وچ نکامی اتے ہمت نہ ہارو۔ زندگی وچ چھوٹے تے قابل عمل اہداف دا تعین کرو‘ اوہناں نوں پان دی کوشش کرو۔ چھوٹی چھوٹی کامیابیاں توں حوصلہ افزائی ہوندی اے تے اگے ودھن دا رستہ ملدا اے۔ روزانہ تجزیہ کرو تے ایسی گلاں نوں منصوبے توں کڈو جہناں نوں پورا کرنا تہاڈے لئی ممکن نہیں۔ اک قابل عمل منصوبہ بنان دی صلاحیت پیدا کرو۔ روزانہ دی بنیاد اتے پتہ کرو کہ تسیں اپنے منصوبے کیوں مکمل نہیں کر سکے۔ ایہدے وچ ایسی چیزاں تے نہیں سن جہڑی تہاڈی صلاحیت توں ودھ سن یا فیر ایہہ تہاڈی ذاتی سستی سی جہدی وجہ نال تسیں اپنے ہدف تک نہ پہنچ سکے۔ ایس توں تہانوں ایہہ جانن وچ مدد ملے گی کہ کہڑی ایسی گلاں نیں جہناں نوں پورا کرن لئی تہانوں اپنی صلاحیت ودھان اتے وکھرا کم کرنا ہووے گا۔ دوجا پہلو سستی دا اے جہدے اتے تہانوں قابو پانا ہووے گا۔ انج کرن نال تہانوں اپنے آپ اتے بہتر اختیار حاصل ہووے گا۔ تہاڈے اعتماد تے قوت ارادی وچ وادھا ہووے گا۔
(5) جے تسیں کجھ وڈی تے منفی عادتاں نوں چھڈنا چاہندے او تے تہانوں اپنے سیلف کنٹرول نوں مضبوط بنانا ہووے گا۔ کجھ لوک کسے منفی عادت نوں اپنے پختہ ارادے نال شکست دے دیندے نیں مگر اکثریت ایسا نہیں کر پاندی۔ ایہدے لئی تہانوں ایہہ سوچن دے بجائے کہ میں ایہہ منفی عادت چھڈ رہیا واں۔ رزوانہ ایہہ مشق کرن دی لوڑ اے کہ میں اگلے دس منٹ تک ایس عادت نوں چھڈی رکھاں گا۔
روزانہ آہستہ آہستہ ایہہ دورانیہ ودھاندے جائو تے 45 منٹ تک لے جائو۔ فیر ایہہ مشق دو ویلے شروع کرو۔ آہستہ آہستہ تہاڈے لاشعور نوں پیغام پہنچنا شروع ہو جاوے گا کہ تسیں ایہہ عادت چھڈنی اے تے فیر تسیں خود بخود لاشعوری طور تے ایہہ عادت چھڈ دیو گے۔
(6) انسان نوں اپنے شخصی بہتری دے پروگرام وچ دو عادتاں ضرور اپنانا ہون گئیاں۔ شکرگزاری تے معافی۔ شکر گز ار ی ایس لئی کہ جہڑا شخص دوجے انسان دا شکریہ ادا نہیں کردا اوہ اپنے رب دا شکرگزار وی نہیں ہو سکدا تے معافی ایس لئی کہ جہڑا دوجے شخص توں اپنی غلطی اتے معذرت نہیں کردا اوہ اپنی غلطیاں اتے اپنے رب دے سامنے وی شرمندگی دا اظہار نہیں کر سکدا۔