علم و معرفت دی فضیلت

ایہدے نال رب تعالیٰ دی عبادت ہوندی اے تے انصاف قائم ہوندا اے

ڈاکٹر عائض القرنی

علم انبیاؐ دی وراثت تے رسولاں دا ترکہ اے۔ ایہدے نال رب تعالیٰ دی عبادت ہوندی اے تے انصاف قائم ہوندا اے۔ ایہہ علم جبریل امین حضور نبی اکرمؐ اتے لے کے نازل ہوئے۔ ایسے علم دے ذریعے اسلام دے احکام دی پہچان ہوندی اے تے حلال تے حرام وچ تمیز کیتی جاندی اے۔ علم اتے ایمان دا محل کھڑا ہوندا اے تے احسان دا قلعہ اُچا ہوندا اے۔ عبادتاں تے معاملات دی وضاحت تے تشریح ایسے علم توں ہوندی اے۔ ایسے علم توں جنت دی راہ لبھدی اے تے سنت وَل دعوت دِتی جاندی اے۔ علم بیماریاں دی دوائی‘ شکوک تے شبہات توں شفا‘ خواہشاں تے شہوات وچ رکاوٹ‘ دِلاں دی اصلاح تے غیبی امور نوں خوب جانن والے رب دی رضا دا کارن اے۔
ایہدے نال صراط مستقیم دی معرفت حاصل ہوندی اے۔ علم دی عظمت تے اہمیت لئی ایہو گل کافی اے کہ حضرت محمدؐ اتے اسمان توں پہلی وحی پڑھو دی صورت وچ نازل ہوئی۔ ایہہ علم تے معرفت دی فضیلت دی سب توں عظیم دلیل اے۔ اللہ تعالیٰ نے آپؐ نوں ایہہ دعا کرن دا حکم دتا:اے میرے رب! میرے علم وچ وادھا فرما (طٰہٰ 114:20) اللہ تعالیٰ نے آپؐ نوں علم دے علاوہ کسے ہور چیز دے ہور طلب دا حکم نہیں دتا کیوں جے علم رب تعالیٰ دی رضامندی دا رستہ‘ توفیق ملن دا بوہا تے کامیابی تے کامرانی دا ذریعہ اے۔ اللہ تعالیٰ نے آپؐ اتے خاص احسان فرمایا کہ آپؐ نوں علم تے معرفت ایمانی دی ایسی گلاں سکھائیاں جہڑیاں تسیں نہیں جاندے سو۔
رب تعالیٰ نے آپؐ نوں فرمایا: اے نبی! آپ جان لوو کہ بلاشبہ اللہ دے سوا کوئی سچا معبود نہیں (محمد19:47) چنانچہ قول و عمل توں پہلاں علم سکھن دی گل کیتی۔ آپؐ نفع بخش علم تے عمل صالح دے ہور حصول وچ علما لئی اسوہ تے طلبہ لئی نمونہ نیں۔ آپؐ نے فرمایا: اللہ تعالیٰ نے مینوں جہڑی ہدایت تے علم دے کے گھلیا اے اوہدی مثال کثرت نال برسن والی اوس بارش وانگوں اے جہڑے زمین نوں سیراب کردی اے (صحیح البخاری‘ العلم ‘ حدیث 79)
اللہ تعالیٰ نے حضرت محمدؐ نوں معلم بنا کے گھلیا۔ آپؐ نے لوکاں نوں پسندیدہ اخلاق‘ عالی شان کماں‘ عمدہ صفتاں تے اعلیٰ خوبیاں داسبق دتا۔ آپؐ دی سب توں وڈی ذمہ د اری لوکاں نوں کتاب تے حکمت دی تعلیم دینا اے جیویں کہ اللہ تعالیٰ نے فرمایا:
بے شک اللہ نے مومناں اتے احسان کیتا ‘جدوں اوہنے اوہناں وچ اک رسول اوہناں وچوں بھیجیا۔ اوہ اوہناں نوں اوہدی آیتاں پڑھ کے سناندا اے تے اوہناں نوں پاک کردا اے تے اوہناں نوں کتاب تے حکمت سکھاندا اے تے یقینا اوہ اوس توں پہلاں کھلی گمراہی وچ سن۔ (آل عمران:164:3)
تے حضرت نبی اکرمؐ نے فرمایا: بلاشبہ اللہ تعالیٰ نے مینوں سختی کرن والا تے لوکاں لئی مشکلاں لبھن والا بنا کے نہیں بھیجیا بلکہ اللہ تعالیٰ نے مینوں تعلیم دین والا تے آسانی کرن والا بنا کے بھیجیا اے (صحیح مسلم‘ الطلاق‘ حدیث1478)
حضور نبی اکرمؐ نے سانوں سکھایا کہ علم ایمان‘ یقین‘ احسان‘ معرفت‘ اطاعت تے پختگی دا نام اے۔ یعنی رسول اللہؐ دے لیائے ہوئے دین اتے ایمان ہووے۔ منقول تے معقول اتے یقین ہووے۔ ایسا احسان ہووے جہدے نال عمل نہایت چنگے انداز وچ کیتا جاوے تے لغزش توں بچیا جاوے۔ معرفت ایسی ہووے جو شکر اتے آمادہ کرے تے اللہ دے دائمی ذکر اتے ابھارے۔ اطاعت ایسی ہووے جہڑا حکم الٰہی دی تعمیل دا سبق دیوے۔ بندا منع کردہ کماں توں بازآ جاوے تے تقدیر اتے راضی رہے۔ پختگی ایسی ہووے جہدے نال عبادت دی صحیح ادائیگی ہووے تے ہور دی طلب پیدا ہووے۔ایہہ حقیقت اے کہ اسلام وچ بنی نوع انسان دی بہتری لئی جہڑا رستہ وکھایا گیا اے اوہدی تاکید کسے ہور مذہب وچ گھٹ ای ملدی اے۔ ایہناں تعلیمات دا بنیادی مقصد باہمی محبت تے مودت وچ وادھا کرنا مقصود اے تاں جے ایسا معاشرہ تشکیل پا سکے جہدے وچ ہر پاسے احساس تے ہمدردی دے پھل کھلن۔چھوٹی چھوٹی گلاں اتے دھیان دین نال ای معاشرہ امن و سلامتی دا گہوارا بندا اے۔ نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جہڑا بندا غصے نوں پی جاندا اے تے غصہ کرن اتے قادر وی ہوندا اے خدا اوہدے دل نوں ایمان نال بھر دیندا اے (سنن ابی دائود)
ایہدے وچ جتھے زندگی دے وڈے پہلو شامل نیں اوتھے ای چھوٹے چھوٹے معاملات نوں وی مدنظر رکھیا گیا اے۔ درحقیقت ایہناں چھوٹی چھوٹی گلاں اتے دھیان دین نال ای معاشرہ امن و سلامتی دا گہوارا بندا اے۔ آئو ایہناں معاملات اتے گل کرنے آں۔
نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: عمدہ ترین صدقہ سفارش کرنا اے جہدے توں کوئی قیدی قید توں چھٹ جاوے یا کسے بندے دا لہو معاف ہو جاوے یا کسی دے نال بھلائی کیتی جاوے یا کسی دی تکلیف رفع کیتی جاوے (روادالطبرانی فی الکبیر)
ہر تکلیف اتے اجر ملدا اے: نبی کریمؐ نے ارشاد فرمایا: جدوں تہاڈے وچوں کسے نوں کوئی تکلیف پہنچے تے اوہنوں چاہید اے کہ اوہ ایہہ کہے اناللہ وانا الیہ راجعون۔ یااللہ میں ایس تکلیف اتے ثواب دا طلبگار آں۔ مینوں ایہدے اتے اجر عطا فرمائو تے ایہدی جگہ مینوں کوئی ایس توں بہتر چیز عطا فرمائو (ابو دائود باب الاستر جاع)
آپؐ نے لوکاں نوں علم حاصل کرن تے اوہدی نشرو اشاعت کرن دی ترغیب دتی۔ خطبہ حجۃ الوداع وچ آپؐ نے فرمایا: جو موجود اے اوہ غیر حاضر نوں میرا پیغام پہنچا دیوے کیوں جے بہت سارے لوک جہناں نوں ایہہ پیغام پہنچے گا‘ اوہ سنن والیاں توں ودھ یاد رکھن والے ہون گے (صحیح البخاری‘ الحج‘ حدیث:1741)
آپؐ نے اپنے صحابہ کرام دی تعلیم و تربیت لئی اپنی خشبو دار سیرت‘ اُچے اخلاق تے اوصاف دا ایسا عملی نمونہ پیش کیتا جہدے حسن اتے عقلمند متفق نیں۔ متقی لوکاں نے اوہنوں پسند کیتا تے اولیا اللہ اوہدی پیروی کردے نیں۔
آپؐ لوکاں نوں تقویٰ دی دعوت دیندے جد کہ خود سب توں ودھ کے متقی سن۔ ایہہ انسان دی سب توں افضل تے اعلیٰ خوبی تے کئی فضائل دا مجموعہ اے۔
رسول ہدایت حضرت محمدؐ نے تبلیغ دین دی راہ وچ تکلیف پہنچان والے ہر انسان کولوں عفو ودرگزر کیتا تے نہایت کشادہ دلی تے وسعت ظرفی نال برداشت کیتا۔لوکاں نوں کسے چیز توں منع کردے تے خود اوہدے توں کوسوں دور ہوندے۔ وعظ تے نصیحت کردے تے اتھرو آپؐ دے مبارک رخساراں اتے ڈِگ رہے ہوندے۔ دُوجیاں نوں چنگے اخلاق دی نصیحت کردے تے خود سب توں ودھ کے حسن اخلاق دا نمونہ پیش کردے۔ صحابہ کرام نوں اللہ تعالیٰ دے زکر وَل بلاندے تے خود سب توں ودھ اللہ تعالیٰ دا ذکر کردے۔ لوکاں نوں خرچ کرن تے سخاوت دی ترغیب دیندے تے خود سب توں ودھ کے سخاوت تے فیاضی دا مظاہرہ کردے۔ لوکاں نوں اہل و عیال دے نال حسن معاشرت دا سبق دتا تے خود اپنے اہل و عیال لئی سب توں ودھ کے چنگے‘ رحم دل‘ نرمی کرن والے تے مہربان سن۔
آپؐ نے اپنے صحابہ کرام نوں ہولی ہولی بتدریج تعلیم دتی۔ اک ای واری سارا علم نہیں دسیا بلکہ تھوڑا تھوڑا کر کے سکھایا جیویں کہ ا للہ تعالیٰ نے فرمایا :تے قرآن نوں اسیں وکھرا وکھرا کر کے (نازل) کیتا تاں جے تسیں اوہنوں لوکاں نوں ٹھہر ٹھہر کے سنائو (اسرائیل106:۱)
اک ہور مقام اتے فرمایا: تے کافراں نے کہیا: ایہدے اتے ایہہ قرآن اک ای واری اکٹھا کیوں نہیں نازل کیتا گیا؟ ایسے طرحاں اسیں نازل کیتا اے تاں جے اسیں ایس توں تہاڈا دل مضبوط کرئیے تے اسیں اوہنوں خوب ٹھہر ٹھہر کے پڑھ سنایا اے (الفرقان32:25)
سو آپؐ تعلیم و تعلم وچ ایہو منہج اختیار کردے سن۔ سب توں پہلے اہم تے وڈے مسئلیاں توں آغاز کردے۔
لوکاں نوں اک اک مسئلہ سمجھاندے تاں جے اوہ اوہناں دے دل و دماغ وچ پختہ ہووے کیوں جے مقصود سمجھ بوجھ حاصل کرنا تے غوروتدبر کرنا اے تے فیر اوہدے مگروں دعوت‘ عمل تے زندگی وچ ایس عظیم دین دا نفاذ کرنا اے۔ ایہو وجہ اے کہ رسول اکرمؐ مکہ مکرمہ وچ تیرہ سال تک لوکاں نوں لا الہ الا اللہ دی دعوت تے تعلیم دیندے رہے۔
سیدنا عبداللہ بن عباسؓ کہندے نیں کہ رسول اکرمؐ نے سیدنا معاذؓ نوں جدوں یمن دا گورنر بنا کے بھیجیا تے اوہناں نوں فرمایا: تسیں اک ایسی قوم دے کول جا رہے او جہڑے اہل کتاب نیں۔ اوہناں دے کول پہنچ کے اوہناں نوں دعوت دیو کہ اوہ لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ دی شہادت دین۔ جے اوہ ایہدے وچ تہاڈی اطاعت کرن تے اوہناں نوں دسو کہ اللہ تعالیٰ نے اوہناں اتے دن رات وچ پنج نمازاں فرض کیتیاں نیں۔ جے اوہ ایس سلسلے وچ تہاڈی گل تسلیم کر لین تے اوہناں نوں دسو کہ اللہ تعالیٰ نے اوہناں اتے زکوٰۃ فرض کیتی اے جو اوہناں دے مالداراں کولوں وصول کر کے اوہناں دے فقرا وچ تقسیم کیتی جاوے گی تے جے اوہ اوہدے وچ تہاڈی اطاعت کرن تے اوہناں دے عمدہ مال لین توں بچنا تے مظلوم دی بددعا توں وی بچنا کیوں جے اوہدی بددعا تے اللہ وچ کوئی حجاب نہیں ہوندا۔(صحیح البخاری الزکاۃ‘ حدیث1496)
ایسے تعلیم نبویؐ دا نتیجہ اے کہ صحابہ کرام امت وچ سب توں ودھ پاکیزہ دل‘ سب توں وڈے عالم تے سب توں گھٹ تکلف کرن والے سن کیوں جے اوہناں دے براہ راست استاد‘ پیشوا تے نمونہ اولاد آدم دے سردار نبیؐ سن۔
رسول اکرمؐ تعلیم دے سلسلے وچ دنیا دے ہر معلم توں ممتاز تے نمایاں نیں کیوں جے آپؐ رب تعالیٰ دے نبی تے رسولؐ نیں۔ آپؐ ہر خطا توں پاک سن۔ ہر چیز جبریل علیہ السلام دے واسطے توں اپنے رب کولوں نفل فرمائی۔ آپؐ دا عطا کیتا ہویا دین بالکل سدھا‘ حکمت اتے مبنی‘ رہنمائی کرن والا تے مستحکم اے جیویں کہ اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے:
تہاڈا ساتھی بہکیا نہیں تے نہ اوہ بھٹکیا اے تے اوہ (اپنی) خواہش توں نہیں بولدا۔ اوہ وحی ای اے جو اوہدے ول بھیجی جاندی اے۔ اوہنوں مضبوط قوتاں والے جبریل نے سکھایا (النجم 5-2:53)
آپؐ نے گل بات کرن دے آداب دسے۔ چنگی بھیڑی گل دی تمیز سکھائی تے ایہہ واضح کیتا کہ کہڑی گل پسندیدہ تے کہڑی حرام اے۔ نبی اکرمؐ نے امر تے حاکماں نوں آداب حکومت تے رعایا وچ عدل و انصاف دا طریقہ دسیا۔ قاضیاں تے ججاں نوں فیصلے کرن دا طریقہ کار سمجھایا تے جھگڑیاں دے فیصلے دا انداز دسیا۔ نیز ظلم تے ناانصافی توں ڈرایا۔
بیسیاں صحیح حدیثاں وچ وراثت دے احکام تے مسائل پوری تفصیل تے بریک بینی نال دسے۔ دعوت دا کم کرن والیاں لئی دعوت دا صحیح منہج تے ہدایت دا رستہ واضح کیتا۔ اوہناں نوں نرمی تے حکمت ملحوظ رکھن تے سختی تے غلو تے شدت پسندی توں دور رہن دی تعلیم دتی۔ فقہا نوں فتویٰ‘ استدلال تے دین وچ سمجھ بجھ حاصل کرن دا علم سکھایا۔ تاجراں نوں تجارت کرن تے حلال تے حرام دے سارے ضابطے دسے۔ خریدو فروخت دی قسماں تے لین دین دے شرعی طریقے وی دسے۔ زمین داراں نوں زراعت دی فضیلت تے اوہدی جائز تے ناجائز صورتاں توں آگاہ کیتا۔
آپؐ نے امت نوں جہڑی تعلیمات دتیاں نیں۔ اوہ ا یسا سمندر اے جہدا کوئی کنارہ نہیں۔ سانوں ایہو کافی اے کہ اسیں ساحل اتے کھڑے ہوئیے تے سوال کرئیے۔ کیہ دنیا وچ کوئی ایسا معلم اے جہدے شاگرد صحابہ کرام جیویں صاحب علم‘ معزز‘ متقی تے پاکیزہ ہون؟ آپؐ دا ہر صحابی تے پیروکار قیامت تک حضرت محمدؐ دے بے مثال ہون دی مستقل دلیل اے۔
چشم تصور توں صحابہ کرام دی بعثت نبوی توں پہلاں تے مگروں دی حالت ویکھو تے فیر اوہدا موازنہ کرو کہ اوہ کیویں خرافات‘جہالت تے شرک دی تاریکیاں توں نکل کے علم دے نور‘ بصیرت دی روشنی تے توحید دی فضا وچ آ گئے۔
ایہہ وی آپؐ دی تعلیم دا معجزہ اے کہ ایہہ علم صحابہ کرام دے دل و دماغ وچ ایس طرحاں راسخ تے پختہ ہویا کہ اوہ مردے دم تک اوہدے اتے کاربند رہے۔ نسل در نسل اوہناں دے پیروکار اوہناں ویکھدے چلے آرہے نیں تی قیامت تک ایہہ علم منتقل ہوندا رہوے گا۔ انسانی تریخ وچ تسیں کسے ایسے انسان نوں جاندے او جہدے توں اوہدے مخالفاں تے دشمناں نوں تباہ کرن دا مشورہ کیتا جا رہیا ہووے تے ایہہ گل وی یقینی ہووے کہ ا وہدے اک اشارے اتے اوہناں نوں تہس نہس کردتا جاوے گا مگر اوہ کہہ رہیا ہووے: نہیں‘ مینوں امید اے کہ اللہ تعالیٰ اوہناں دی پشتاں توں ایسے لوک پیدا کرے گا جہڑے اک اللہ دی عبادت کرن گے تے اوہدے نال کسے نوں شریک نہیں ٹھہران گے۔ ایہہ نبی رحمتؐ دے حلم و بردباری دی اوہ مجسم تصویر اے جہنے تریخ دے سارے بردباراں نوں پچھے چھڈ دتا تے بنی نوع انسان دے علم دی ہر مثال اوہدے اگے ہمیشہ لئی ہیچ رہوے گی۔ جے آپؐ نبی نہ ہوندے تے اینی سخت تکلیفاں تے اذیتاں برداشت نہ کردے۔ بعض اوقات انسان دنیاوی مقصد دے حصول جویں بادشاہت تے سلطنت‘ عہدہ تے منصب‘ مال و متاع یا شہرت تے ناموری وغیرہ لئی وی اذیتاں برداشت کر لیندا اے مگر آپؐ کسے بادشاہت دے طالب سی نہ مال و دولت تے عزت و شہرت آپؐ دے پیش نظر سی۔
لمحہ بھر لئی ملن والا جہڑا شخض آپؐ نال ملیا۔ آپؐ اتے ایمان لیایا۔ اوہدے اتے زندگی بھر ایس ملاقات دا اثر رہیا تے موت تک اوہناں سوہنے لمحیاں نوں نہیں بھلیا تے ایہہ سب آپؐ دی نبوت دی صداقت ‘ دعوت دی برکت‘ اخلاص تے اخلاق دے جلال تے فضائل دے کمال پاروں سی۔اے اللہ!توں ایس عظیم ہستی اتے رحمت تے سلامتی دا نزول فرما جہدے نال توں دلاں نوں زندگی دتی‘ رستیاں نوں روشن کیتا‘ بند اکھاں نوں بینائی دتی‘ بہرے کناں نوں قوت سماعت عطا کیتی‘ گمراہی توں ہدایت بخشی‘ جہالت توں علم عطا کیتا‘ جہڑے نبیؐ دے طفیل سانوں انھیریاں توں کڈ کے نور تے غم توں کڈ کے سرور بخشیا۔