علامہ اقبال دا تصور خودی

علامہ اقبال ہمہ گیر شخصیت دے مالک تے فلسفی‘ عظیم مفکر‘ حکیم الامت تے دور حاضر دے باکمال شاعرسن

حکیم راحت نسیم سوہدروی

علامہ اقبال ہمہ گیر شخصیت دے مالک سن۔ فلسفی‘ عظیم مفکر‘ حکیم الامت تے دور حاضر دے باکمال شاعر نیں۔ اک ایسے شاعر جہڑے مردان حق شناس وچوں سن جہڑے قوماں دے عزائم تے فکار وچ انقلاب برپا کرن لئی شعر دا سہارا لیندے نیں۔ اوہناں دا پیغام ہمہ گیر انسانیت تے خاص کر ملت اسلامیہ دی نشاستہ ثانیہ نال تعلق رکھدا اے ۔ اوہناں دا سارا کلام ارتقا منازل طے کردیاں ہوئیاں اپنے مقام اصل نوں پہنچیا جہڑا حقائق و معارف دا ایسا گنجینہ اے جہدے اتے جنا غوروفکر کیتا جاوے نویں توں نویں راہواں کھلدیاں جان گئیاں۔ علامہ اقبال صرف شاعری نہیں کردے سن بلکہ بامقصد شاعری کردے سن جو کہ اک سنیہا سی۔ اوہ اک مرد مومن وانگوں ملت دی سربلندی تے سرفرازی لئی پکاردے رہے تے اوہناں دی ایہہ خواہش سی کہ ملت اپنے حقیقی مقصد توں آشنا ہو کے پوری انسانیت لئی رحمت و شفقت بن جاوے۔ چنانچہ فرماندے نیں:
اسی کشمکش میں گزریں میری زندگی کی راتیں
کھبی سوز ساز رومی کھبی پیچ و تاب رازی
٭٭٭٭٭
علامہ اقبال دے سارے فکرو فلسفہ دا نچوڑ مسلماناں نوں درس خودی اے یعنی انسان انسان نوں پہچانے تے خود نوں پہچانے… ایہو وجہ اے کہ اوہناں دا مرکزی نقطہ خودی اے تے ایہہ اقبالیات دا مرکزی نقطہ تے اوہدا حاصل وی اے۔ علامہ اقبال نے مخصوص ترنگ وچ آ کے درس خودی نہیں دتا بلکہ قرآن دا وسیع گہرائی نال عمیق مطالعہ کیتا۔ اسیں کہہ سکنے آں کہ ایہہ فلسفہ خودی قرآن دے ارشادات اتے مبنی اے۔ اقبال دے ذہنی ارتقا دا مطالعہ کیتا جاوے تے پتہ چلدا اے کہ اقبال نے خودی نوں دلائل نال سمجھیا‘ پرکھیا۔ اوہناں دا تصور بنیادی طور تے اسلام توں ماخوذ اے۔ دوجیاں نوں سمجھن لئی شاعری تے فلسفہ دونواں نال کم لیتا۔ مثنوی اسرارو رموز دے پہلے ایڈیشن وچ جہڑا اردو دیباچہ اے جہدا انگریزی ترجمہ نکلسن نے کیتا سی ۔ نکلسن دے نام اقبال نے اپنے خط وچ اسراروموز دا ذکر کیتا اے تے واضح کیتا کہ ایہہ اسلام توں ماخوذ اے۔ علامہ اقبال فرماندے نیں:
زندگانی ہے صدف قطرہ نیساں ہے خودی
وہ حرف کیا جو قطرے کو گہر نہ کرسکے
حیات وموت نہیں التفات کے لائق
فقط خودی ہیخودی کی نگاہ کا مقصود
٭٭٭٭٭
اقبال خودی اتے بحث کردیاں مسلمان نوں اک فرد تے فیر اوہنوں ملت اسلامیہ دے پس منظر وچ ویکھیا اے۔ خودی دی عالمانہ تریخ خواہ کجھ وی ہووے مگر اوہدا سدھا جیا مفہوم خودداری تے خود اعتمادی اے چنانچہ فرماندے نیں:
یہ موج کیا ہے تلوار ہے
خودی کیا ہے تلوار کی دھار ہے
خودی کیا ہے رازداں حیات
خودی کیا ہے بیداری کائنات
زمانے کے دھارے میں بہتی ہوئی
ستم اس کی موجوں کے سہتی ہوء
ازل سے کشمکش میں اسیر
ہوء خاک آدم میں صورت پذیر
٭٭٭٭٭
اوہناں دے ہاں اثبات خودی دا جذبہ و روح ای اصل حیاتی اے تے خودی مثل سمندر اے اوہدی وسعتاں انسان دی ہمت دے برابر نیں۔ ایس حوالے نال فرماندے نیں۔
خودی وہ بحر جس کا کوء کنارہ نہیں
تو اب جواسے سمجھا اگر تو چارہ نہیں
٭٭٭٭٭
بعض لوک انفرادیت نوں خودی دا نام دیندے نیں جو سراسر غلط اے۔ انفرادیت تے شجر وحجر وچ موجود اے مگر روح عنقا اے ایس لئی خودی توں محروم اے۔ گویا خودی عبارت اے روحانیت نال جو سعی و جہد دے بغیر ممکن نہیں۔ ایسے خودی دی حفاظت زندگی دی سب توں وڈی متاع اے۔ فرماندے نیں:
غافل نہ ہو خودی سے کر اپنی پاسبانی
شاہد کسی حرم کا ہو تو بھی آستانہ
٭٭٭٭٭
خودی دا مقصد اصلی روح اتے جسم دا غلبہ حاصل کرنا اے گویا فقط زندگی خودی دا سب توں وڈا مقصد اے۔ خودی دا اسلامی تصور ایہہ اے کہ فرد مخلوق اے جہدی ذات وچ حکیم المطلق نے بے انتہا امکانات لکا رکھے نیں جو سارے دے سارے زندگی وچ ظاہر نہیں ہوئے۔ خودی دے مفہوم نوں اوس ویلے تک نہیں سمجھیا جا سکدا جدوں زندگی دے تضاد و تناقض نوں نہ سمجھیا جاوے۔ ایہناں حقیقتاں نوں جاننا خودی دی منزل اولین اے۔ایس حوالے نال فرماندے نیں:
خودی کیا ہے یہ منزل اولین
مسافر یہ تیرا نشمین نہیں
تیری آگ اس خاکداں سے نہیں
جہاں تجھ سے ہے تو جہاں سے نہیں
٭٭٭٭٭
شعور ذات خودی دی اصل پہچان اے خودی دا استحکام زندگی دا واحد معیار اے۔ پانی دا قطرہ جدوں خودی توں آشنا ہوندا اے تے فیر گوہر بن جاندا اے۔ سبزہ جدوں اپنے دی صلاحیت پیدا کر لیندا اے تے سینہ گیتی چیر دیندا اے۔ گویا تب و تاب جاودانی نال فرشتیاں تک رسائی ممکن اے۔ ایسے خودی نال سرشار اقبال فرماندے نیں۔
حضور حق میں اسرافیل نے میری شکایت کی
یہ بندہ وقت سے پہلے قیامت نہ برپا کردے
٭٭٭٭٭
اقبال دا خیال اے کہ بلندی خودی وچ ڈبن توں حاصل ہوندی اے۔ چنانچہ فرماندے نیں:
خودی میں ڈوب جا غافل یہ سر زندگانی ہے
نکل کر حلقہ شام وسحر سے بے قراں ہو پایا
٭٭٭٭٭
خودی میں ڈوبنا اور پھر ابھرنا ہر کسی کے بس میں نہیں ہے۔ضرب کلیم کے سرورق پر اس نقطہ کو اس طرح واضح کیا ہے
ہزار چشمے تیری سنگ راہ میں پھوٹے
خودی میں ڈوب کر ضرب کلیم پیدا کر
٭٭٭٭٭
علامہ اقبال حرکت وجود دی اضافیت دا راز پا گئے سن اوہ ایہہ وی جان گئے سن کہ خودی دی قوت تسخیر دے اگے بلندی و افلاک ہیچ اے۔
خودی کو جس نے فلک سے بلند تر دیکھا
وہی مملکت صبح وشام سے آگاہ
خودی کی بلندی وپستی معیار شر وخیر ہے
نمود جس کی فراز خودی سے ہو وہ
جو نشیب میں پیدا قبیح و نا محبوب
٭٭٭٭٭
خودی دے نال اوہناں نے بے خودی دا فلسفہ وی پیش کیتا جہدا مقصد ملت نوں ہیت اجتماعیہ دی اہمیت نال آگاہ کرنا اے۔ اوہناں دے نزدیک فرد دی کوئی حقیقت نہیں جدکہ اوہ افراد دی اجتماعی قوت دا روپ نہ دھار لووے۔ گویا افراد دی اجتماعی قوت قست ملت نوں بدل سکدی اے اوس فرد نوں جو خودی نال سرشار اے ملت دی اجتماعیت وچ ضم نہ ہو جاوے تے ایس طرحاں تقدیر قوم بدل سکدی اے ایسا چھوٹا جیا گروہ وی انقلاب لیا سکدا اے کہ دنیا حیرت زدہ رہ جاندی اے۔ طارق بن زیاد دے نال مٹھی بھر بندے سن جہناں نے اجتماعیت دا روپ اختیار کر کے اندلس وچ اسلام دا جھنڈا گاڑ دتا سی تے صدیاں مسلمان اوتھے نعرہ انا و عجز لاندے رہے مگر جو ملت اپنے مقام اصل توں دور ہووے اجتماعیت دے نال فرد نے وی اپنی انفرادی خودی ختم کردتی تے اوتھے اسلام دا کوئی نام لیوا نہ رہیا۔ طارق دے ایس عزم نوں اقبال ایس طرحاں بیان کردے نیں۔
طارق چھوبہ کنارہ اندلس مفتہ موخت
گفتندکارتوبا نگاہ فرد مطااست
مگر اس مرد مومن نے کہا کہ
ہر ملک ملک ماست کے ملک خدا است
٭٭٭٭٭
گویا افراد دی باہمی کشمکش اجتماعیت دی دوری قوماں دی موت اے خودی دی اصل غائیت جماعت دا موثر نظم و نسق تے ربط دے بغیر ممکن نہیں اے۔ ملت نال وابستگی ای ایسا ذریعہ اے کہ جہدے خزاں رسیدہ چمن وچ بہار آسکدی اے ۔ اس حوالے نال کہندے نیں کہ
ڈالی گئی جو فصل خزاں میں شجر سے ٹوٹا
ممکن نہیں ہری ہو سیماب بہار سے
لازوال عہد خزاں اس کے واسطے
کچھ واسطہ نہیں اسے برگ وبار سے
جو لقمہ زن تھے خلوت اوراق میں طیور
رخصت ہوے تیرے شجر سایہ دار سے
ملت کے ساتھ رابطہ استوار رکھ
پیوستہ رہ شجر سے امید بہار رکھ
٭٭٭٭٭
افراد دے مٹن نال قوماں نہیں مٹدیاں۔ اقوام دی زندگی افراد توں ودھ غیر محدود ہوندی اے۔ ایسے خیال نوں اقبال نے رموز خودی وچ پیش کیتا اے تے ایہہ اسلامی تصور اے۔ افراد ملت دی کشمکش قوماں لئی موت اے۔ جہڑی ملت ایس راہ اتے گامزن ہو جاوے اوہ جتی ہوئی بازی ہار جاندی اے۔
کیہ ایہدے وچ شبہ اے کہ برصغیر پاک و ہند وچ سلطنت مغلیہ دے زوال دا کارن ملت دی باہمی کشمکش تے ہوس اقتدار نہیں سی۔ جیویں ای ملت دی مرکزیت ختم ہوئی تے افتراق دی راہ پائی تے زوال مقدر بنیا۔ اقبال نے ملت دے ایس مرض دا علاج فلسفہ خودی تجویز کیا۔ اوہناں دے نزدیک ملت دا مقام اصل ایہو اے کہ افراد ملت نوں ایرانی ترکی تے تاتاری دا امتیاز نہیں کرنا چاہیدا تے اجتماعیت ای کامیابی دی راہ اے۔پروفیسر نکلسن نے جدوں اسرار خودی دا ترجمہ کیتا تے بعض مقامات دی وضاحت چاہی تے اقبال نے خودی دی ایسی شگفتہ تے مربوط وضاحت کیتی جو اوہناں دے کلام وچ نظر نہیں آندی۔
اقبال نے اپنے کلام وچ خودی نوں عزیز ترین متاع در دا معیار تے خیروشر دی کسوٹی قرار دتا۔ علامہ اقبال دے نزدیک عشق اللہ تعالیٰ تے اوہدے بنائے ہوئے ضابطے اتے ایما ن اے تے خودی توں مراد اوس ایمان اتے عمل کرنا اے بہترین زندگی ایسے طرحاں بسر کیتی جا سکدی اے کہ اللہ دے احکامات اتے ایمان تے قرآن حکیم اتے عمل اے۔ ایس طرحاں انسانیت دی فلاح ممکن اے تے ایسے ٹھوس عمل دا نام خودی اے۔