یتیماں دے حقوق

پیو دی شفقت توںمحروم ہو جان والے بالاں دی حفاظت تے نگہداشت اہم فرائض وچوں اک اے

مفتی محمد وقاص رفیع

یتیم اوس نابالغ بچے نوں آکھیا جاندا اے کہ جہدے سر توں اوہدے پیو دا سایہ اٹھ گیا ہووے تے اوہ شفقت پدری توں محروم ہو گیا ہووے۔ اسلام نے مسلماناں نوں یتیم بچیاں دے حقوق ادا کرن تے اوہناں دے حقوق دی نگہبانی کرن دی بڑی سختی نال تاکید کیتی اے۔ یتیم بچیاں نوں اپنی آغوش محبت وچ لے کے اوہناں نال پیار کرنا‘ اوہناں نوں والد ولوں میراث وچ ملن والے مال و اسباب دی حفاظت کرنا‘ اوہناں دی تعلیم و تربیت دی فکر کرنا‘ سن شعور نوں پہنچن مگروں اوہناں دے مال و اسباب دا اوہناں دے حوالے کرنا تے اوہناں نوں اوہدا مالک بنانا تے بالغ ہون مگروں اوہناں دے ویاہ دی مناسب فکر کر کے کسے چنگی جگہ اوہناںدا رشتہ طے کرنا اسلام دی اوہ زریں تے روشن تعلیمات نیں جہناں دا اوہنے ہر اک مسلمان شخص نوں پابند بنایا اے۔
اسلام توں پہلاں آئے دن عرباں وچ باہمی قتل و قتال تے کشت و خون ریزی جاری رہندی جہدے نتیجے وچ سینکڑاں معصوم بالاں نوں داغ یتیمی ملدا تے اوہدے مگروں اوہناں اتے ظلم و ستم دا اک نواں دور شروع ہو جاندا‘ خاندان دے خود کفیل لوک اوہناں دے مال و اسباب اتے قابض ہو جاندے‘ اوہناں دی جائیداداں ہڑپ کر جاندے‘ اوہناں نوں تعلیم و تربیت توں عاری رکھدے تے اوہناں دا کسے مناسب جگہ رشتہ طے کر کے اوہناں دا ویاہ نہ کردے ۔ نتیجہ ایہہ نکلدا کہ ایہہ بچے کل جدوں اپنے سن شعور نوں پہنچدے تے عاقل بالغ ہو جاندے تے اوہناں دے ہتھ وچ سوائے غلامی تے اسیری ‘ افلاس و تنگ دستی تے مناسب تعلیم و تربیت توں محرومی دے سوا کجھ وی نہیں آندا لیکن جدوں اسلام نے اپنی کرناں کھلاریاں تے اوہ ایس دنیا وچ آیا تے اوہنے اپنی روشن تے مبارک تعلیمات دے ذریعے یتیم بچیاں نوں اوہناں دے حقوق دوائے۔اوہناں دی حفاظت تے نگہداشت کیتی تے اوہناں دے حقیقی مقام تے مرتبہ توں سارے مسلماناں نوں روشناس کیتا۔فیر کدھرے جا کے یتیماں اتے ظلم و ستم دا دور ختم ہویا تے اوہناں نے سکھ دا ساہ لیتا۔اسلام توں پہلاں آئے دن عرباں وچ باہمی قتل و قتال تے کشت و خون ریزی جاری رہندی جہدے نتیجے وچ سینکڑاں معصوم بالاں نوں داغ یتیمی ملدا تے اوہدے مگروں اوہناں اتے ظلم و ستم دا اک نواں دور شروع ہو جاندا‘ خاندان دے خود کفیل لوک اوہناں دے مال و اسباب اتے قابض ہو جاندے‘ اوہناں دی جائیداداں ہڑپ کر جاندے‘ اوہناں نوں تعلیم و تربیت توں عاری رکھدے تے اوہناں دا کسے مناسب جگہ رشتہ طے کر کے اوہناں دا ویاہ نہ کردے ۔ نتیجہ ایہہ نکلدا کہ ایہہ بچے کل جدوں اپنے سن شعور نوں پہنچدے تے عاقل بالغ ہو جاندے تے اوہناں دے ہتھ وچ سوائے غلامی تے اسیری ‘ افلاس و تنگ دستی تے مناسب تعلیم و تربیت توں محرومی دے سوا کجھ وی نہیں آندا لیکن جدوں اسلام نے اپنی کرناں کھلاریاں تے اوہ ایس دنیا وچ آیا تے اوہنے اپنی روشن تے مبارک تعلیمات دے ذریعے یتیم بچیاں نوں اوہناں دے حقوق دوائے۔اوہناں دی حفاظت تے نگہداشت کیتی تے اوہناں دے حقیقی مقام تے مرتبہ توں سارے مسلماناں نوں روشناس کیتا۔فیر کدھرے جا کے یتیماں اتے ظلم و ستم دا دور ختم ہویا تے اوہناں نے سکھ دا ساہ لیتا۔
چنانچہ آنحضرتﷺ دے مدینہ منورہ آجان مگروں اللہ تعالیٰ نے یتیماں دے حقوق دے متعلق چند مخصوص احکام اتارے تے یتیماں دی صحیح کفالت نہ کرن والیاں نوں حکم دتا گیا کہ اوہناں دے مال و اسباب اتے اپنے ہتھ صاف نہ کرو تے نہ ای اوہدے وچ خوردبرد کہ ایہہ وڈے گناہ دی گل اے۔
چنانچہ قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں:ترجمہ: تے یتیماں نوں اوہناں دے مال دے دیو تے چنگے مال نوں خراب نال تبدیل نہ کرو تے اوہناں (یتیماں) دا مال اپنے مال دے نال رلا کے نہ کھائو! بے شک ایہہ وڈا گناہ اے۔ (سورہ النسا:2)
یعنی یتیم بچے جہناں دا پیو مر گیا ہووے اوہناں دے متعلق اوہناں دے ولی تے سرپرست نوں ایہہ حکم اے کہ جدوں اوہ بالغ ہو جان تے اوہناں دا مال اوہناں دے حوالے کر دیو تے زمانہ تولیت وچ یتیماں دی کسی چنگی چیز نوں لے کے اوہدے معاوضہ وچ بری تے گھٹیا چیز اوہناں دے مال وچ شامل نہ کر دیو تے اوہناں دے مال نوں اپنے مال دے نال رلا کے نہ کھائو۔جدوں کسی بال دا پیو مر جاوے تے چاہیدا اے کہ کجھ مسلماناں دے روبرو یتیم دا مال لکھ کے امانت دار نوں سونپ دیو‘ جدوں یتیم بالغ ہوشیار ہو جاوے تے ایس تحریر دے موافق اوہدا مال اوہدے حوالے کر دیو تے جو کجھ خرچ ہویا ہووے اوہ اوہنوں سمجھا دیو تے جو کجھ یتیم دے حوالے کیتا جاوے شاہداں نوں وکھا کے حوالے کرو‘ شاید کسے ویلے اختلاف ہووے تے ایہہ سہولت طے ہو سکے مثلاً ولی نوں اجازت اے کہ اپنا تے یتیم دا کھانا مشترک تے شامل رکھے مگر ایہہ ضرور اے کہ یتیم دا نقصان نہ ہووے‘ ایہہ نہ ہووے کہ ایس رلت دے بہانے نال یتیم دا مال کھا جاوے تے اپنا نفع کر لوے کیوں جے یتیم دا مال کھانا سخت گناہ اے۔
احادیث صحیحہ وچ منقول اے کہ یتیم کڑیاں (جہڑیاں اپنے ولی دی تربیت وچ ہوندیاں سن ) تے اوہ کڑی اوس ولی دے مال تے باغ وچ بوجہ قرابت باہمی شرکت ہوندی تے ہن دو صورتاں پیش آندیاں‘ کدی تے ایہہ ہوندا کہ ولی نوں اوہدا جمال تے مال دونویں مرغوب ہوندے تے اوہ ولی اوہدے نال تھوڑے جئے مہر اتے نکاح کر لیندا‘ کیوں جے دوجا شخص اوس کڑی دا حق منگن والا تے کوئی ہے ہی نہیں تے کدی ایہہ ہوندا کہ یتیم کڑی دی صورت تے مرغوب نہ ہوندی مگر دل ایہہ خیال کردا کہ دوجے نال نکاح کر دیاں گا تے کڑی دا مال میرے قبضہ توں نکل جاوے گا تے میرے مال وچ دوجا شریک ہو جاوے گا۔ ایس مصلحت پاروں نکاح تے جیویں وی کر لیندا مگر منکوحہ نال کجھ رغبت نہ رکھدا‘ ایہدے تے ایہہ آیت اتری تے اولیا نوں ارشاد ہویا کہ جے تہانوں ایس گل دا ڈر اے کہ تسیں یتیم کڑیاں دی بابت انصاف نہیں کر سکو گے تے اوہناں دے مہر تے اوہناں دے نال حسب معاشرت وچ تہاڈے کولوں کوتاہی ہووے گی تے تسیں اوہناں نال نکاح نہ کرو بلکہ ہور زنانیاں جہڑیاں تہانوں مرغوب ہون اوہناں نال اک چھڈ چار دی تہانوں اجازت اے۔ قاعدہ شریعت دے موافق اوہناں نال نکاح کر لوو تاں جے یتیم کڑیاں نوں وی نقصان نہ پہنچے۔ کیوں جے تسیں اوہناں دے حقوق دے حامی رہوو گے تے تسیں وی کسے خرابی تے گناہ وچ نہ پوو۔ یتیم کڑیاں دے نکاح دی تیجی صورت ایہہ وی حدیث وچ اے کہ جہڑی یتیم کڑی ول صورت تے مال دونویں وجہ نال بے رغبتی ہوندی سی ‘ اوہدا نکاح ولی دوجی جگہ کرا دیندا سی (تفسیر عثمانی:ص133)
زمانہ جاہلیت دا اک دستور ایہہ وی سی کہ یتیم بچیاں دے مال و جائیداد اتے قبضہ کر لین دی غرض نال اوہناں دے کفالت کرن والے اوہناں نوں اپنے نکاح وچ لے آندے تے لاوارث جان کے اوہناں نوں خوب ستاندے ایس لئی اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے کہ ترجمہ: تے جے تہانوں ایہہ اندیشہ ہووے کہ تسیں یتیماں بارے انصاف نال کم نہیں لے سکو گے تے (اوہناں) مذکورہ زنانیاں (نال نکاح کرن دے بجائے )دوجی زنانیاں وچوں کسے نال نکاح کر لوو جہڑی تہانوں پسند آن۔دو دو نال‘ تن تن نال تے چار چار نال (سور ہ النسا:3)
ایسے طرح یتیم بچیاں دے مال نوں بددیانتی تے اسراف نال وی خرچ نہیں کرنا چاہیدا تے نہ ای اوہناں نوں اوس ویلے تک ایہہ مال سپرد کرنا چاہیدا اے جدوں کہ عقل و شعور کامل بیدار نہ ہو جاوے‘ پس جدوں اوہ اپنے سن رشد نوں پہنچ جان تے اوہناں وچ عقل و شعور بیدار ہو جاوے فیر اوہناں دی ایہہ امانت اوہناں دے سپرد کیتی جاوے۔ چنانچہ قرآن مجید وچ اللہ تعالیٰ فرماندے نیں: ترجمہ: تے یتیماں نوں جانچدے رہوو‘ ایتھوں تک کہ جدوں اوہ نکاح دے لائق عمر نوں پہنچ جان تے جے تسیں ایہہ محسوس کرو کہ اوہناں وچ سمجھداری آ چکی اے تے اوہناں دے مال اوہناں ای دے حوالے کر دیو (سورہ النسا:6)
ایسے طرح ایہہ وی زمانہ جاہلیت دا اک دستور سی کہ یتیم بچے بچی دے عاقل بالغ ہون تو ں پہلاں پہلاں ای محض ایس غرض تے نیت نال اوہناں دے مال نوں چھیتی چھیتی ہڑپ کر لیتا جاندا کہ کدھرے سن شعور نوں پہنچن مگروں اوہناں نوں ایہہ مال واپس نہ کرنا پے جاوے ایس لئی اللہ تعالیٰ نے ایسا کرن توں وی منع فرمایا اے۔ چنانچہ ارشاد اے: تے ایہہ مال فضول خرچی کر کے تے ایہہ سوچ کے چھیتی چھیتی نہ کھا بیٹھو کہ اوہ کدھرے وڈے نہ ہو جان۔
تے یتیماں دے سرپرستاں وچوں (جہڑے خود مالدار ہون اوہ تے اپنے آپ نوں) یتیم دا مال کھان توں بالکل پاک رکھن۔ ہاں! جے اوہ خود محتاج ہووے تے معروف طریق کار نوں ملحوظ رکھدے ہوئے کھا لووے۔ فیر جدوں تسیں اوہناں دے مال اوہناں نوں دیوو تے اوہناں اتے گواہ بنا لوو۔ تے اللہ حساب لین لئی کافی اے۔ (سورہ النساء 6)
جدوں کسی بال دا پیو مر جاوے تے چاہیدا اے کہ کجھ مسلماناں دے روبرو یتیم دا مال لکھ کے امانت دار نوں سونپ دیو‘ جدوں یتیم بالغ ہوشیار ہو جاوے تے ایس تحریر دے موافق اوہدا مال اوہدے حوالے کر دیو تے جو کجھ خرچ ہویا ہووے اوہ اوہنوں سمجھا دیو تے جو کجھ یتیم دے حوالے کیتا جاوے شاہداں نوں وکھا کے حوالے کرو‘ شاید کسے ویلے اختلاف ہووے تے ایہہ سہولت طے ہو سکے۔ (تفسیر عثمانی‘ ص134)
ایسے طرح احادیث مبارکہ وچ ساڈے پیارے نبی حضرت محمدﷺ نے وی یتیم بچیاں دے حقوق ادا کرن تے اوہناں دے نال صلہ رحمی تے شفقت و پیار کرن دی بڑی تاکید تے ترغیب ذکر فرمائی گئی اے۔ چنانچہ حضرت ابو ہریرہؓ فرماندے نیں کہ اک بندے نے حضوراکرمؐ دی خدمت وچ اپنے دل دی سختی دی شکایت کیتی تے آپ نے فرمایا کہ:یتیم دے سر اتے ہتھ پھیریا کرو تے مسکین نوں کھانا کھوایا کرو (مسند حمد‘7577)
حضرت ابو درداءؓ نے حضرت سلمانؓ ول لکھیا کہ اک بندے نے رسول اللہﷺدی خدمت وچ اپنے دل دی سختی دی شکایت کیتی تے رسول اللہﷺ نے فرمایا: جے تسیں چاہندے او کہ تہاڈا دل نرم ہو جاوے ‘ تسیں یتیم دے سر اتے ہتھ پھیریا کرو تے اوہنوں کھوایا کرو(السنن الکبریٰ للبیہقی:7095)
حضرت بشیر بن عقربہ جہنیؓ فرماندے نیں کہ جنگ احد دے دن میری حضور اکرمﷺ نال ملاقات ہوئی۔ میں پچھیا میرے والد دا کیہ ہویا؟ حضورﷺ نے فرمایا: اوہ تے شہید ہو گئے۔ اللہ تعالی اوہناں اتے رحم فرماوے۔ میں ایہہ سن کے رون لگ پیا۔ حضورﷺ نے مینوں پھڑ کے میرے سر اتے ہتھ پھیریا تے مینوں اپنے نال اپنی سواری اتے سوار کر لیا تے فرمایا کہ: کیہ تسیں ایہدے تے راضی نہیں ہو کہ میں تہاڈا پیو بن جاواں تے عائشہ تہاڈی ماں؟ (شعب الایمان للبیہقی :10533)
حضرت ام سعید بنت مرہ الفہریؓاپنے والد کولوں روایت کردیاں نیں کہ رسول اللہﷺ نے ارشاد فرمایا کہ: میں تے یتیم دی کفالت کرن والا شخص جنت وچ ایس طرح ہون گے‘ ایہدے مگروں آپ نے درمیان والی انگلی تے شہادت والی انگلی نال اشارہ فرمایا (مسند الحمیدی :861)
حضرت ابو ہریرہؓ توں روایت اے کہ حضورنبی کریمﷺ نے ارشاد فرمایا: مسلماناں دا سب توں چنگا گھر اوہ اے جہدے وچ کوئی یتیم ہووے تے اوہدے نال چنگا سلوک کیتا جاندا ہووے تے سب توں براگھر اوہ اے جہدے وچ کوئی یتیم ہووے تے اوہدے نال برا سلوک کیتا جاندا ہووے۔ میں تے یتیم دی کفالت کرن والا جنت وچ ایس طرح ہون گے تے آپ نے اپنی دو انگلیاں نال اشارہ فرمایا: الزہدوالرقائق لابن المبارک:654)
قارئین کرام! اج دنیا دے چپے چپے اتے یتیم خانے قائم نیں۔ سکول قائم نیں۔ ہسپتال قائم نیں مگر جے تریخ عالم دا مطالعہ کیتا جاوے تے پتہ چلدا اے کہ آنحضرتﷺ دی آمد توں پہلاں یتیماں دا ایہہ بدقسمت گروہ ایس نعمت عظمیٰ توں یکسر محروم سی۔ بلاشبہ اسلام ای اوہ پہلا تے آخری مذہب اے جہنے ایس مظلوم گروہ دی دادرسی کیتی۔عرب پہلی سرزمین اے جتھے کسے یتیم خانے دی بنیاد پئی تے اسلامی حکومت اوہ پہلی حکومت اے جہڑی جتھے جتھے وسیع ہوندی گئی اوہناں لئی امن و راحت دا گہوارا بندی گئی۔ اوہنے یتیماں لئی پرسکون گھر بنائے‘ اوہناں نوں اوہناںدے حقوق دوائے۔
اوہناں دے وظائف مقرر کیتے‘ اوہناں دی اسلام دے مطابق مناسب تعلیم و تربیت کیتی تے اوہنے اپنے قاضیاںتے حاکماں نوں ایس مظلوم تے بے کس طبقے دا سرپرست بنایا۔ اوہناں نوں اوہناں دی جائیداداں محفوظ رکھن دا پابند بنایا۔ اوہناں دے جملہ معاملات دی دیکھ بھال دا حکم دتا تے اوہناں دا مناسب جگہ رشتہ طے کر کے اوہناں دے گھراں نوں اباد کرن دا پابند بنایا۔ اج غیر مسلم ملکاں وچ وی جس طرح غریب بچیاں دا خیال رکھیا جاندا اے اوہ اسلام ای دی درخشاں تریخ دی پیروی اے۔