قائداعظمؒ تے سکیولرازم

محمد آصف بھلی

اک کچے پکے دانشور تے نیم پختہ سکیولر دی ایہہ انوکھی منطق ویکھو کہ اوہ صرف ایس لئی اسلام نوں پاکستان دی بنیاد نہیں سمجھدے کہ قائداعظم دی داڑھی نہیں سی تے سر اتے عمامہ نہیں سی۔ تحریک پاکستان نوں اوہ اوسے صورت اک اسلامی تحریک تے جدوجہد تسلیم کرن لئی تیار ہو سکدے نیں جے قائداعظم دی داڑھی ہوندی تے بانی پاکستان نے اپنے سر اتے عمامہ بنھیا ہوندا۔ ایس نومولود دانشور نوں شاید قائداعظم دے ایس فرمودہ دا علم نہیں۔ قائداعظم نے نواب بہادر یار جنگ دی موجودگی وچ دکن وچ طلبہ تے نوجواناں نال تبادلہ خیالات کردیاں فرمایا سی کہ ’’میں نہ کوئی مولوی آں نہ ملا نہ مینوں دینیات وچ مہارت دا دعویٰ اے۔ البتہ میں قرآن مجید تے اسلامی قنون دے مطالعہ دی اپنے تئیں کوشش کیتی اے۔ ایس عظیم الشان کتاب وچ اسلامی زندگی توں متعلق ہدایات دے باب وچ زندگی دا روحانی پہلو‘ معاشرت‘ سیاست‘ معیشت‘ غرض انسانی زندگی دا کوئی شعبہ ایسا نہیں اے جہڑا قرآن مجید دی تعلیمات دے احاطہ توں باہر ہووے۔ قرآن دی اصولی ہدایات تے سیاسی طریق کار نہ صرف مسلماناں لئی بہترین نیں بلکہ اسلامی سلطنت وچ غیر مسلماں لئی وی سلوک تے آئینی حقوق دا ایس توں بہتر تصور ممکن نہیں‘‘۔ قائداعظم نے اپنے مولوی یا ملا ہون دی خود تردید کردتی اے لیکن اسلام دے مکمل ضابطۂ حیات ہون دی وضاحت جیویں اوہناں نے کیتی اے شاید وڈے توں وڈا عالم دین وی اوہنی خوبصورتی نال اسلام دی تشریح نہ کر سکدا۔ قائداعظم دا ایہہ ارشاد 19اگست 1941 دے رہبر دکن وچ شائع ہویا سی۔ قائداعظم نے طلبہ نال اپنے ایسے مکالمہ وچ آکھیا سی کہ ’’جدوں میں انگریزی زبان وچ مذہب دا لفظ سننا واں تے ایس زبان تے قوم دے محاورہ دے مطابق میرا ذہن خدا تے بندے دی باہمی نسبتاں تے رابطہ ول منتقل ہو جاندا اے۔ میں بخوبی جاننا واں کہ اسلام تے مسلماناں دے نزدیک مذہب دا ایہہ محدود تے مقید مفہوم یا تصور نہیں اے‘‘۔ قائداعظم نے اپنے ایس ارشاد وچ دو ٹوک انداز وچ ایہہ وضاحت کردتی اے کہ اہل مغرب دے نزدیک مذہب دا معاملہ ہر فرد دی اپنی ذات تک محدود اے لیکن اسلام دی رو نال خدا تے کائنات ‘ مذہب تے ریاست تے روح تے مادہ اک ای کلی دے وکھرے جز نیں۔ اسلام دے مطابق مذہب نوں فرد تے ریاست دونواں دی زندگی وچ غیر معمولی اہمیت حاصل اے۔ علامہ اقبال دی وی داڑھی نہیں سی لیکن اوہناں نے وی اپنے 1930دے مشہور خطبۂ الہ آباد وچ ایہہ ارشاد فرمایا سی کہ ’’اسلام دا مذہبی نصب العین ایہدے معاشرتی نظام توں جو خود ایہدا پیدا کردہ اے‘ وکھرا نہیں۔ دونویں اک دوجے لئی لازم و ملزوم نیں۔ جے تسیں اک نوں ترک کیتا تے بالآخر دوجے نوں وی وکھرا کرنا لازم آوے گا۔ کوئی مسلمان اک لمحے لئی وی کسی ایسے نظام سیاست اتے غور کرن لئی آمادہ نہیں ہووے گا جو کسی ایسے وطنی یا قومی اصول اتے مبنی ہووے جہڑا اسلام دے اصول اتحاد دے منافی ہووے‘‘۔
اسیں وطن لئی اسلام دے اجتماعی نظام نوں ترک نہیں کر سکدے کیوں جے اسلام ساڈے نزدیک اک نجی معاملہ نہیں اے۔ سکیولر طبقے دی زودحسی جے کسی مولوی یا مولانا کولوں اسلامی حکومت دا مطلب پچھن دی راہ وچ مانع اے تے اوہ قائداعظم ای کولوں پچھ لوو کہ اک سکیولر ریاست تے اسلامی ریاست وچ کیہ فرق اے۔ قائداعظم نے فرمایا سی کہ ’’اسلامی حکومت دے تصور دا ایہہ بنیادی امتیاز پیش نظر رہے کہ اطاعت تے وفاکیشی دا مرجع خدا دی ذات اے۔ ایس لئی تعمیل دا مرکز قرآن مجید دے احکام تے اصول نیں۔ اسلام وچ اصلاً کسی بادشاہ دی اطاعت اے نہ کسی پارلیمان دی نہ کسی شخص یا ادارہ دی۔ قرآن دے احکام ای سیاست و معاشرت وچ ساڈی آزادی تے پابندی دی حدود متعین کردے نیں۔ اسلامی حکومت دوجے لفظاں وچ قرآنی اصول تے احکام دی حکمرانی اے‘‘۔
قائداعظم دے ایہہ خیالات پڑھ کے جے کسی نوں قائداعظم دے چہرے اتے داڑھی نظر آن لگدی اے تے اوہدے فہم دا قصور اے۔ قائداعظم نے تے اوہ اصول تے نظریہ بیان کیتا اے کہ جہدے اتے عمل کر کے ای کوئی حکومت اسلامی کہلان دا حق رکھدی اے ۔ جہڑی ریاست وچ قرآن دے اصولاں تے احکام دی حکمرانی ہووے گی اوہ اسلامی ریاست ہووے گی۔
8مارچ 1944ء نوں مسلم یونیورسٹی علی گڑھ وچ خطاب کردیاں قائداعظم نے آکھیا سی کہ ’’تسیں غور کیتا اے کہ پاکستان دے مطالبے دا جذبہ محرکہ کیہ سی؟ مسلماناں لئی اک جداگانہ مملکت دی وجہ جواز کیہ سی؟تقسیم ہند دی لوڑ کیوں پیش آئی؟ ایہدی وجہ نہ ہندوواں دی تنگ نظری اے نہ انگریزاں دی چال۔ ایہہ اسلام دا بنیادی مطالبہ سی‘‘۔ قائداعظم نے اپنی ایس تقریر وچ پاکستان نوں اسلام دا بنیادی مطالبہ قرار دتا سی۔ قائداعظم دا ایہہ فرمان سن یا پڑھ کے جے کوئی شخص طنزاً قائداعظم نوں مولوی محمد علی جناح قرار دے دیندا اے تے فیر اوہدی جہالت اتے پھٹکار ای بھیجی جا سکدی اے۔ تحریک پاکستان وچ کسی مولوی‘ ملا یا مفتی نے مسلمان قوم نوں متحد نہیں کیتا سی بلکہ اسلام نے مسلماناں نوںمتحد کیتا سی۔ ایہہ وی قائداعظم ای دا فرموہ اے۔ ’’اوہ کہڑا رشتہ اے جہدے وچ منسلک ہون نال سارے مسلمان جسد واحد وانگوں نیں۔ اوہ کہڑی چٹان اے جہدے اتے اوہناں دی ملت دی عمارت استوار اے۔ اوہ کہڑا لنگر اے جہدے توں ایس امت دی کشتی محفوظ کردتی گئی اے؟ اوہ رشتہ‘ اوہ چٹان‘ اوہ لنگر خدا دی کتاب قرآن کریم اے۔ مینوں یقین اے کہ جیویں جیویں اسے اگے ودھدے جاواں گے ساڈے وچ ودھ توں ودھ اتحاد پیدا ہوندا جاوے گا۔ اک خدا‘ اک رسولؐ‘ اک کتاب‘ اک امت‘‘۔
جہڑے طبقے نوں اسلام نال خواہ مخواہ دی دشمنی اے تے جہڑا قائداعظم دا سکیولرازم نال رشتہ جوڑدے نیں۔ میرا اوہناں نوں سوال اے کہ کیہ حصول پاکستان لئی مسلمان قوم نوں سکیولرازم اتے متحد کیتا جا سکدا سی۔ سکیولرازم دا نعرہ تے کانگرس دا سی جو متحدہ ہندوستان دی علمبردار جماعت سی۔ سکیولر طبقہ جے اپنی ڈھٹائی دے کارن قیام پاکستان دی جدوجہد دی بنیاد اسلام نوں تسلیم نہیں کردا تے فیر اوہ قائداعظم دے مندرجہ زیل ارشاد نوں کیہ نام دیوے گا۔ ساڈے محبوب تے عظیم لیڈر نے فرمایا سی کہ ’’پاکستان اوسے دن وجود وچ آ گیا سی جدوں ہندوستان وچ پہلا ہندو مسلمان ہویا سی۔ ایہہ اوس زمانے دی گل اے جدوں ایتھے مسلماناں دی حکومت وی قائم نہیں ہوئی سی۔ مسلماناں دی قومیت دی بنیاد کلمۂ توحید اے۔ وطن نہیں تے نہ ای نسل۔ ہندوستان داجدوں پہلا فرد مسلمان ہویا تے اوہ پہلی قوم دا فرد نہیں رہیا اوہ اک جداگانہ قوم دا فرد ہو گیا۔ ہندوستان وچ اک نویں قوم وجود وچ آ گئی‘‘۔سدھی جئی گل اے کہ مسلمان قومیت دی بنیاد کلمۂ توحید اے یعنی اک خدا‘ اک رسولؐ تے اک کتاب قرآن حکیم۔ ایس بنیاد اتے قائم ہون والی مملکت دا رشتہ اسلام نال نہیں ہووے گا تے فیر ہور کس ملک دا ہوو گا۔
قیام پاکستان دی جدوجہد جدوں بالکل آخری مرحلے وچ سی۔ اوس ویلے صوبہ سرحد وچ کانگرسی لیڈراں خاں عبدالغفار خاں تے ڈاکٹر خان صاحب نے آزاد پٹھانستان دا شرانگیز مطالبہ پیش کردتا جو متحدہ ہندوستان دے داعی سن تے قیام پاکستان دے سخت مخالف۔اوہناں ولوں ہندوستان نوں تن ملکاں وچ ونڈن دا مطالبہ پاکستان دشمنی دی بدترین مثال سی۔ آزادپٹھانستان دا مطالبہ پیش کرن والیاں دی اک ہور منافقت ویکھوکہ جو کانگرسی لیڈر متحدہ ہندوستان وچ سکیولرازم دے نفاذ دی گل کردے سن ہن اوہناں نے ایہہ زہریلا پروپیگنڈا شروع کردتا کہ پاکستان دا دستور شریعت اسلامی دے مطابق نہیں ہووے گا مگر اسیں آزاد پٹھانستان وچ جمہوریت‘ مساوات تے سماجی انصاف دے اسلامی اصولاں اتے مبنی آئین مرتب کراں گے۔ قائداعظم نے خان برادران دے ایس شرمناک پروپیگنڈہ دا جواب دیندیاں آکھیا کہ ’’پاکستاندی جو دستور ساز اسمبلی مسلماناں دی بھاری اکثریت اتے مشتمل ہووے گی اوہ اسمبلی جمہوریت‘ مساوات تے سماجی انصاف دے اسلامی تصورات نوں کیویں نظرانداز کر سکدی اے‘‘۔ قائداظم جدوں کانگرسی لیڈراں دے ایس زہریلے پروپیگنڈے نوں سختی نال رد فرما رہے سن کہ پاکستان دی دستور ساز اسمبلی شریعت تے قرآنی اصولاں نوں نظرانداز کر دیوے گی تے اوہدے باوجود وی ایہہ کہنا کہ قائداعظم پاکستان نوں اک سکیولر ریاست بنانا چاہندے سن۔ اک انتہائی مضحکہ خیز گل اے جہدا حقیقت دے نال کوئی تعلق نہیں۔قائداعظم نے صوبہ سرحد دے خان برادران دے سیاسی فراڈ تے جھوٹے پروپیگنڈے دا جواب دے کے سکیولر حضرات اتے وی واضح کر دتا سی کہ پاکستان دی ستور ساز اسمبلی کسی وی صورت وچ شریعت تے قرآنی اصولاں نوں نظرانداز نہیں کر سکدی تے ایہہ کہ ریاست پاکستان دا آئین اسلامی اصولاں دی اساس اتے مرتب ہووے گا۔
قائداعظم نے فروری 1948وچ امریکہ دے عوام نال ریڈیو اتے خطاب کردیاں فرمایاہن اوہ وی ملاحظہ کر لوو۔ ’’پاکستان دی دستور ساز اسمبلی نے اجے پاکستان لئی دستور بنانا اے۔ مینوں ایہہ پتہ نہیں کہ ایس دستور دی حتمی شکل کیہہ ہووے گی۔ لیکن مینوں ایس امردا یقین اے کہ ایہہ جمہوری نوعیت دا ہووے گا جہدے وچ اسلام دے لازمی اصول شامل ہون گے۔ اج وی اوہناں دا (اسلامی اصولاں دا) اطلاق عملی زندگی وچ ویسے ای ممکن اے جیویں 13سو ورھیاں پہلے ہو سکدا سی۔ اسلام نے ہر شخص دے نال عدل و انصاف دی تعلیم دتی اے۔ اسیں ایہناں شاندار روایتاں دے وارث آں تے پاکستان دے آئندہ دستور دے مرتبین دی حیثیت نال اسیں اپنی ذمہ داریاں تے فرائض توں باخبر نیں‘‘۔ قائداعظم نے اپنے خطاب وچ ایہہ وی واضح کردتا سی کہ پاکستان وچ تھیاکریسی نہیں ہووے گی جہدے وچ آسمانی مقصد دے تحت پادریاں دی حکومت ہووے۔ اسلام تھیاکریسی دے خلاف اے جہدے وچ مخصوص مذہبی پیشوواں دی حکومت ہووے تے اوہ بزعم خویش ایہہ سمجھدے ہون کی اسیں ای خدائی مشن نوں پورا کر سکنے آں۔قائداعظم نے ہمیشہ قرآنی احکام تے اسلامی اصولاں دی حکمرانی دی گل کیتی اے۔ گویا اسلام وچ نہ سکیولرازم اے تے نہ ای تھیاکریسی۔
جدوں سرحد مسلم سٹوڈنٹس فیڈریشن نے قائداعظم نوں اک پیغام لئی درخواست کیتی تے ساڈے قابل صد احترام لیڈر نے جواب وچ فرمایا: ’’تسیں مینوں آکھیا اے کہ میں تہانوں کوئی پیغام دیوواں۔ میں تہانوں کیہ پیغام دے سکنا واں جد کہ ساڈے کول پہلے ای اک عظیم الشان پیغام موجود اے جہڑاساڈی رہنمائی تے بصیرت افروزی لئی کافی اے۔اوہ پیغام اے خدا دی کتاب عظیم‘ قرآن کریم‘‘ (4اپریل 1943ء)
اوہ قائداعظم جو قرآن کریم دے علاوہ اپنے ولوں کوئی پیغام نہیں دینا پسند کردے سن کیہ اوہ پاکستان نوں سکیولر ریاست بنانا چاہندے سن؟
قائداعظم اک عظیم مسلمان تے مدبر دی حیثیت نال ایس حقیقت توں پوری طرح آگاہ سن کہ قرآن دے احکام صرف مذہبی تے اخلاقی امور تک محدود نہیں بلکہ قرآن اک مکمل ضابطۂ حیات اے۔ 8ستمبر 1945 نوں ماہ رمضان دے اختتام تے قائداعظم نے عید دے موقع تے اپنے اک تریخی پیغام وچ فرمایا سی کہ ’’ایس حقیقت توں سوائے جہلا دے ہر شخص واقف اے کہ قرآن مسلماناں دا بنیادی ضابطۂ زندگی اے جو معاشرت‘ مذہب‘ تجارت‘ عدالت‘ عسکری‘دیوانی‘ فوجداری تے تعزیرات دے ضابطیاں نوں اپنے اندر سمیٹے ہوئے اے۔ مذہبی تقریباں ہون یا روزمرہ دے معمولات‘ روح دی نجات دا سوال ہووے یا بدن دی صفائی دا‘اجتماعی حقوق دا سوال ہووے یا انفرادی ذمہ داریاں دا‘ عام اخلاقیات ہون یا جرائم‘ دنیاوی سزا دا سوال ہووے یا آخرت دے مواخذہ دا‘ ایہناں ساریاں لئی ایہدے وچ قنون موجود نیں۔ ایسے لئی نبی کریمؐ نے حکم دتا سی کہ ہر مسلمان قرآن کریم دا نسخہ اپنے کول رکھے تے ایس طرحاں اپنا مذہبی پیشوا آپ بن جاوے‘‘۔
قرآن حکیم دے مکمل ضابطۂ حیات ہون تے قرآن دی جامعیت دے حوالے نال قائداعظم دے ایس پیغام توں بہتر ہور کوئی مثال پیش نہیں کیتی جا سکدی۔ قائداعظم نے اپنے ایس پیغام دے آغاز وچ جہلا دا لفظ جہڑے گروہ لئی استعمال کیتا اے اوہ سکیولر طبقے دے علاوہ کوئی ہور نہیں ہو سکدا کیوں جے ایہو اوہ طبقہ اے جہدا ایہہ اصرار اے کہ پاکستان وچ کاروبار مملکت دے نال قرآن تے اسلام دا کوئی تعلق نہیں ہونا چاہیدا۔ ایہہ سکیولرطبقہ ای اے جہنوں پاکستان دے آئین دی تمہید توں بہت زیادہ تکلیف اے۔ دستور پاکستان دی تمہید قرارداد مقاصدا تے مشتمل اے تے قرارداد مقاصد وچ بیان کیتے گئے اصول تے مشتمل اے تے قرارداد مقاصد وچ باین کیتے گئے اصول تے احکام نوں 1985 وچ دستور پاکستان دا مستقل حصہ قرار دتا جا چکیا اے۔ ایہدے توں سکیولر حلقیاں دی اذیت وچ ہور وی وادھا ہو گیا۔ قرارداداد مقاصد وچ جہڑے اصول سب توں ودھ سکیولر طبقے لئی پریشانی دا کارن اے اوہ ایہہ اے کہ پاکستان دے جمہور نوں اپنے منتخب نمائندیاں دے ذریعے اختیار و اقتدار اللہ تبارک تعالیٰ دی قائم کردہ حدود دے اندر رہ کے استعمال کرن دا حق ہووے گا۔ویسے تے سکیولر طبقے نوں قائداعظم دی صرف اک تقریر دی ایہہ کجھ سطراں پڑھ کے ای اپنے جھوٹے پروپیگنڈے نوں ترک کر دینا چاہیدا اے۔ جہڑی تقریر قائداعظم نے 25جنوری 1948 وچ کراچی وچ کیتی سی۔قائداعظم دے الفاظ سن کہ ’’ایہناں شرارتی عناصر دی گل میرے لئی قابل فہم نہیں اے جو ایہہ کہہ رہے نیں کہ پاکستان دے آئین دی بنیاد شریعت اتے نہیں رکھی جاوے گی۔ اسلامی اصول اج وی ساڈی زندگی اتے ایسے طرح قابل اطلاق نیں جیویں تیرہ سو سال پہلاں سن‘‘ ۔ قائداعظم نے اپنی ایس تقریر وچ براہ راست سکیولرازم تے سکیولر طبقے نوں چیلنج کیتا اے۔ جہڑے ملک وچ دستور دی بنیاد اسلامی اصولاں اتے رکھی جاندی ہووے اوہنوں سکیولر ریاست قرار نہیں دتا جا سکدا تے ایہناں عناصر دی قائداعظم مذمت کر رہے نیں جو دیدہ دانستہ تے شرارت نال ایہہ پروپیگنڈہ کر رہے سن کہ پاکستان دا آئین شریعت دی بنیاد اتے نہیں بنایا جاوے گا۔ فیر قائداعظم دا کئی واری اپنی تقریراں وچ اسلام نوں مکمل ضابطۂ حیات قرار دینا تے ایہہ ارشاد فرمانا کہ مسلماناں نوں پروگرام تلاش کرن دی لوڑ نہیں اے۔ اوہناں دے کول تیرہ سو سال توں اک مکمل پروگرام موجود اے تے اوہ قرآن حکیم اے۔ اک واری قائداعظم نے ایہہ وی فرمایا کہ میں جہڑی آزادی دا طلبگار آں اوہ قرآن مجید دے احکام دی تعمیل اے کیوں جے قرآن سانوں آزادی دی ہدایت دیندا اے تے اک مسلمان اتے ایہہ فرض اے کہ قرآن دی تعلیم اتے عمل کرے۔ قائداعظم نے پاکستان نوں اک ایسی رایست قرار دتا سی جہڑی اسلام دی عظمت رفتہ نوں ساری دنیا وچ اک واری فیر زندہ کر دیوے گی۔ قائداعظم نے ایہہ وی آکھیا سی کہ اسیں صرف آزادی نہیں چاہندے بلکہ قیام پاکستان توں حقیقی مراد ایہہ اے کہ اسیں مسلم آئیڈیالوجی دی حفاظت چاہنے آں۔ قائداعظم نے 14تے 15دسمبر 1947نوں آل انڈیا مسلم لیگ دی مرکزی کونسل دے آخری اجلاس وچ دو ٹوک انداز وچ ایہہ اعلان فرمایا سی کہ ’’ایہہ گل بالکل واضح اے کہ پاکستان اسلامی نظریات اتے مبنی اک مسلم ریاست ہووے گی۔ ایہہ پاپائی (کلیسائی) ریاست نہیں ہووے گی۔ اسلام وچ شہریت دے حوالے نال کوئی امتیاز نہیں۔ ساری دنیا حتیٰ کہ اقوام متحدہ وی پاکستان نوں اک مسلم ریاست قرار دیندی اے۔
قائداعظم دے دل و دماغ وچ ایس حوالے نال کدی وی ابہام نہیں رہیا کہ تحریک پاکستان تے مملکت پاکستان دی بنیاد اسلام اے۔ دوجی گل ایہہ کہ اسلام وچ پاپائیت نہیں تے تیجی گل کہ پاکستان وچ بلا لحاظ مذہب و ملت سارے شہریاں دے حقوق مساوی ہون گے۔ قائداعظم غیر مسلم اقلیتاں دے حقوق دے حوالے نال حد درجہ حساس کیوں سن۔ ایہدی وجہ وی ایہو سی کہ قائداعظم دے سامنے پیغمبر اسلامؐ دی اوہ روشن ترین مثال سی کہ آپؐ نے یہودونصاریٰ اتے فتح تے غلبہ حاصل کرن مگروں اوہناں دے نال بڑا چنگا سلوک کیتا۔ قائداعظم نے فرمایا سی کہ جے مسلماناں دی حکمرانی دی تریخ دا مطالعہ کیتا جاوے تے ایہہ تریخ غیر مسلماں دے نال حسن سلوک دی اعلیٰ ترین مثالاں نال بھری پئی اے۔ا یس ساری گل بات دا حاصل ایہہ اے کہ قائداعظم دے ارشادات‘ تصورات تے نظریات وچوں خردبین نال وی تسیں سکیولرازم تلاش نہیں کر سکدے۔