میلہ رام خاندان تے آثار

اشرف شریف

میلہ رام لہور دے اک متمول ہندو سن۔ ایہناں تے اک تھاں جانکاری نہیں ملدی‘ شاید اوہناں دے خاندان نے وی ایس ول کوتاہی ورتی۔ سٹاک ہوم یونیورسٹی سویڈن دے پروفیسر اشتیاق احمد دے مطابق میلہ رام دے بزرگ لہور دے تن سکھ حکمراناں دے دور اقتدار وچ انفنٹری دے افسر سن۔ سارا لہور تے اوہدے لاگے پنڈ اوہناں دے سکھ سرداراں توں پریشان سن۔ 1799 وچ رنجیت سنگھ لہور تے قابض ہویا تے پنجاب دی اک وڈی سلطنت دی بنیاد رکھی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1799 وچ سکھ غارت گر سرداراں دے قریبی امرا تے افسراں دی املاک جاگیراں وغیرہ قبضے وچ لے لئیاں۔ میلہ رام دا خاندان اوس ویلے اندرون بھاٹی گیٹ رہندا سی۔ اوہناں دے ناں توں کوچہ میلہ رام ہن وی موجود اے۔ میلہ رام دے بزرگ اوہناں دے والد نوں لے کے بٹالہ ٹر گئے۔ بٹالہ لہور دے نیڑے دا شہر اے۔ 1832 میلہ رام دی پیدائش د ا سال اے۔ میلہ رام اک ہشیار تے ذہین نوجوان سن۔ انگریزاں نے 1849 وچ رنجیت سنگھ دے وارثا ںدے نال معاہدہ لہور کیتا۔ ایس معاہدے دے بعد پنجاب دا نظم و نسق بدل گیا۔ ایسے عرصے وچ کدھرے میلہ رام دا خاندان واپس آیا تے بھاٹی دروازے دے سامنے محلہ شیخ اشرف والی تھاں تے دو ایکڑ وچ حویلی تعمیر کیتی۔ ایہ حویلی لال کوٹھی کہلائی۔ میلہ رام انگریز حکام دے نیڑے سن۔ اوس زمانے وچ پورے ہندوستان وچ ریلوے ٹریک وچھان دا منصوبہ بنیا۔ میلہ رام نے امرتسر توں پٹھان کوٹ ریلوے ٹریک وچھان تے ریلوے دی عمارتاں تعمیر کرن دا ٹھیکہ لیا۔ اوہ اپنے کم وچ مستعد سن‘ منصوبے تے دھیان دتا جہدی وجہ نال ایہ کم اوہناں نے مقررہ مدت توں پہلاں مکمل کر لیا۔ انگریز حکام نے خوش ہو کے اوہناں نوں 50 ہزار روپیے انعام وچ دتے۔
برطانوی حکومت نے 1861ء وچ میلہ رام نوں پہلے درباری دا رتبہ عطا کیتا۔ بعد وچ رائے بہادر دا خطاب دتا گیا۔ میلہ رام نے بیرون بھاٹی گیٹ محلہ شیخ اشرف دے کول اک کاٹن مل قائم کیتی۔ مزدوراں نوں دوجے علاقے توں لیان لئی اوہناں نے اک لاری خریدی۔ میلہ رام کئی طرح دے کاروبار کردے۔ ایبٹ روڈ تے اوہناں دی زمین تے میلہ رام پاک ہن وی موجود اے۔ ایہ قلعہ گجر سنگھ دا علاقہ اے۔ ایسے طرح فلیٹیز ہوٹل واپڈا ہائوس چڑیا گھر وغیرہ رائے بہادر میلہ رام دی زمین تے بنے۔ لہور ریلوے سٹیشن دے نیڑے میلہ رام نے تالاب بنوایا تے کئی طرح دیاں عمارتاں تعمیر کیتیاں۔ رائے بہادر میلہ رام دا خاندان سنیا تسیں دھرم دے ہندوئواں دا سی۔ اوہناں نے لہور چڑیا گھر نوں 1872 وچ 36 ایکڑ زمین عطیہ کیتی۔ سنٹرل ٹریننگ کالج لہور نوں 15 ہزار دہلی ہسپتال نوں 24 ہزار تے لیڈی ڈفرن سکول لہور نوں 15 ہزار روپیے عطیہ دتے۔ اوس زمانے وچ ایہ وڈی رقم سی جدوں اک کلرک دی تنخواہ صرف چھتی روپیے مہینہ وار ہوندی سی۔ داتا دربار دے کول اک سڑک دا ناں میلہ رام روڈ سی۔ اوس روڈ دا ناں پہلے دربار روڈ کیتا گیا ہن اوہنوں گنج بخش روڈ کہیا جاندا اے۔ میلہ رام نے کاہنہ دے کول وسیع زمین خرید کے کھیتی باڑی شروع کیتی۔ ایس زمین نے اوہناں نے اک پنڈ آباد کیتا جو ہن تک موجود اے تے میلہ رام کہلاندا اے۔ پنڈ دے نویں رہائشیاں نے اوہدا ناں بدلن دی کوشش کیتی پر لوک میلہ رام نوں بھلانا نہیں چاہندے۔ مقامی پنڈاں دے مطابق ایس پنڈ وچ میلہ رام نے اک کھوہ کھٹوایا سی۔ اپنی رہائش لئی اک دو منزلہ عمارت تعمیر کرائی سی ہن دوہاں تھاواں دے آثار مٹ چکے نیں پر وڈی عمر دے جہڑے لوک زندہ نیں اوہ دسدے نیں کہ 1980 دے نیڑے ایہ آثار موجود سن۔
رائے بہادر میلہ رام دوجے لہوری ہندوئواں تے سکھاں وانگوں حضرت دا تا گنج بخشؒ دے عقید تمند سن۔ اوہناں دی کاٹن مل کوئلے دا گودام تے دوجے کاروباری مرکز داتا دربار دے نیڑے ای سن۔ میلہ رام دے تن صاحبزادے سن۔ تنے ایچی سن کالج دے پڑھے ہوئے سن۔ میلہ رام دی سماجی تے کاروباری وراثت دا وڈا حصہ اوہناں دے صاحبزادے رام سرن داس نوں منتقل ہویا۔ رام سرن داس متحدہ پنجاب دی سیاست دا اہم کردار سن۔ لال کوٹھی وچ بعد وچ اوہناں دا خاندان ای رہندا رہیا۔ دوجا بیٹا فلائٹ لیفٹیننٹ روپ چند سی جو بعد وچ بھارت ولوں افغانستان وچ سفیر رہیا‘ میرا خیال اے ایہ اوہناں دا بیٹا نہیں پوترا ہو سکدا اے۔ ایسے طرح پیرمختار شاہ رضوی صاحب نے دسیا کہ اک واری اوہناں دی پوتری یاں پڑپوتی لال کوٹھی ویکھن آئی اوہ شاید پاکستان وچ بھارت دی ہائی کمشنر سن۔ میرے کول دستیاب ریکارڈ دے مطابق میلہ رام دے والد دا ناں دیوان دھنپت رائے سی۔ میلہ رام دے پہلے بیٹے دا ناں باقی ریکارڈ وچ سرن داس ای اے پر دوجے دو پُتراں دے ناں ہری کرشن داس تے لکشمی آنند دسیا جاندا اے۔ میلہ رام 1832 وچ پیدا ہوئے جد کہ 1890 وچ انتقال کر گئے۔ نقوش دے لہور نمبر دے مضمون نگار عبدالشکور نے میلہ رام دے تناں بیٹیاں دی بیماری دا واقعہ 1918 دا حوالا دے کے لکھیا اے جہڑا ٹھیک ہو سکدا اے پر اوہدے کجھ حوالے غلط نیں۔ ایہ واقعہ رائے بہادر میلہ رام دے انتقال دے کئی ورھے بعد اوسے لال کوٹھی دا اے جتھے اوہناں دے بیٹے سرن داس رہندے سن۔ واقعہ دی تریخ کنہیالال نے 1912 لکھی اے پر تریخی حوالا 1918ء وچ افلوئنزا دی عالمی وباء دی تصدیق کردا اے۔ کہندے نیں کہ کجھ مہینے وچ دو کروڑ بندے پوری بندے پوری دنیا وچ لقمہ اجل بن گئے۔ پیر مختار شاہ صاحب نے مینوں اک فوٹو وکھائی اے جو اوہناں نوں لال کوٹھی توں ملی سی۔ ایہدے وچ نرس اک دس باراں ورھے دے بچے دے نال کھڑی اے۔ ایہ اوسے زمانے دی معلوم ہوندی اے۔٭