مکھ وکھالی اکٹھ قصہ سوہنی مہینوال دی روایت
سیالکوٹ: ڈاکٹر اکبرعلی غازی
اتوار والے دن مورخہ 30 اپریل2023 ء نوں محفل سجناں دی سیالکوٹ نے ڈاکٹر اکبر علی غازی دی کتاب ّّ قصہ سوہنی مہینوال دی روایت” دا مکھ وکھالی اکٹھ رکھیا ۔ یاد رہوے ایس کتاب دے 376 پنے، مل 1400 سو روپیے نیں تے سرورق چار رنگاں دا اے جہدے وچ رتا رنگ اگھڑواں اے۔ ایہہ کتاب ڈاکٹر ارشد اقبال ارشد ہوراں نے ادارہ پنجابی لکھاریاں ولوں 2023 ء وچ چھاپی اے۔ ایہدے وچ مالی معاونت طفیل عامر سندھو ہوراں دی کیتی ہوئی اے جدوں کہ ورتان دی کھیچل فیاض شامی ، شامی بک ڈپو مین بازار آڈھا دے متھے لائی گئی اے۔ ایس اکٹھ دی پردھانگی چودھری محمد الیاس گھمن ہوراں نے کیتی جدوں کہ گل بات وچ ڈاکٹر احسان اللہ طاہر تے حافظ محمد انیس طارق ہوراں حصہ لیا۔
ڈاکٹر احسان اللہ طاہر ہوراں مصنف دی زندگی دے کجھ پکھ سامنے لیاندے تے دسیا پئی ایہناں فوج وچ میٹرک تعلیم نال سپاہی دے طور تے حیاتی دا مڈھ بنھیا، فوج وچ ای ایف اے توں ایم فل پنجابی ، بی ایڈ تے اردو وچ ایم اے دا پہلا سال مکمل کیتا۔ سپاہی ریٹائر ہون توں بعد لیکچرار لگے تے پڑھائی جاری رکھی۔ ایہہ کتاب ایہناں دے پی ایچ ڈی دے مقالے اُتے مشتمل اے جہدے 576 صفحے نیں۔
ایس کتاب نوں ایہناں اک مکمل تے مان جوگ تحقیقی کم قرار دتا تے حیرت دا اظہار کیتا پئی 2021 وچ پی ایچ ڈی کا نوٹیفیکیشن ہویا تے2023 دے پہلے مہینے وچ کتاب شائع ہو ہو گئی۔ ایس توں بعد حافظ محمد انیس طارق ہوراں گل بات کیتی تے کجھ لفظاں وچ مصنف نال اپنے تعلق دا دس پائی تے ایس کتاب دی ابواب بندی اُتے انج چانن پایا۔”پنجابی ادب وچ اجے تیکر سید فضل شاہ نواں کوٹی ہوراں دے لکھے ہوئے سوہنی مہینوال دے قصے نوں ای مانتا حاصل اے پر ایہدے نا ل نال ایس جسامت دے ہور قصے وی موجود نیں تے ڈھائی سو توں ودھ صفحیاں تے کھلرے ہوئے قصے وی ماں بولی دے شنگار وچ وادھا کر رہے نیں۔ جویں: دائم اقبال دائم دی سوہنی،مولوی سراج الدین سراج قادری، قاضی فتح محمد، فضل دین حجام، مولوی کرم الدین، عاطف سوہلوی تے سلیم شاہد ہوراں دیاں لکھے ہوئے سوہنی مہینوال دے قصے۔ سوہنی مہینوال دی کہانی دا ایہہ سفر گھٹ ودھ تن سو سال تے کھلریا ہویا اے۔ایہناں وچ کئی قصے اجیہے وی نیں جیہڑے اجے تک منظرعام تے نئیں آسکے یا ایہناں نوں بڑے گھٹ لوک جان دے سن۔اوہ ایس تحقیق راہیں پہلی واری سامنے آ ئے نیں۔تحقیق دا کم ہمیشہ جاری رہندا اے۔ایس لئی ہو سکدا اے جے اجے وی کجھ قصے سامنے نہ آ سکے ہون، طے کیتے ہوئے ویلے وچ جوسریا بنیا پیش کر دتا گیا اے۔ ایہناں قصیاں وچ نویں نویں محاورے، روزمرہ، تشبیہاں، استعارے، ترکیباں تے بندشاں ملدیاں نیں۔ایہہ قصہ پنجابی توں وکھ فارسی، اردو، پشتو، سندھی تے کجھ ہور زباناں وچ وی لکھیا ملدا اے۔ہر زبان دے لکھیاراں نے اپنے علاقے تے سماج دیاں رسماں دے نال نال اپنے سماج دیاں اخلاقی قدراں، ڈھنگاں،مذہبی رجحاناں تے ادبی رنگاں دے وی کئی پہلو پیش کیتے نیں۔ ایہناں وچ وکھ وکھ لوکاں نے وکھ وکھ تبدیلیاں وی کیتیاں نیں تے اپنے تجربیاں دا رَلا وی کیتا اے۔ ایہ تبدیلیاں فکری اعتبار توں وکھ صنفی تے ہئیتی حوالے نال وی قابل ذکر نیں۔
ایس مقالے نوں چھ باباں وچ ونڈیا گیا اے تاں جے قصے، قصے دی روایت تے ایس قصے دے لکھیاراں دا ذکر کیتا جاسکے نالے ایہدے فنی تے فکری پہلوؤاں اُتے وی چانن پایا جا سکے۔مقالے دا پہلا باب”قصہ کاری، تعارف، اہمیت تے روایت“اے۔ ایہدے وچ سب توں پہلاں لفظ قصہ تے کہانی دے معنے دسے گئے نیں تے قصے دے آغاز، ارتقا تے قصہ کاری دے وکھ وکھ پکھاں اُتے چانن پایا گیا اے۔قصہ کاری دے اصولاں تے خصوصیتاں بارے گل کرن توں بعد قصہ خوانی، قصہ کار تے قصہ گو،پلاٹ تے کہانی، کردار نگاری، جذبات نگاری،واقعات نگاری تے فوق الفطرت کرداراں اُتے گل بات کیتی گئی اے۔ ایس توں بعد رومانی رنگ،مقامی پن تے لوک ریتی عناصردا جائزہ لیا گیا اے۔
قصے دیاں قسماں، موضوع تے صنف دے اعتبار نال دسن توں بعد بیت، بینت یا بند، مثنوی، وار، ڈھولے، ڈرامے، سی حرفی، سوایا یا ڈیوڑھ، باراں ماہ، دوہڑے تے کبِت وچ لکھے جان والے قصیاں دی دس پائی گئی اے۔مڈھلا قصہ تے اوہدی زبان،یونانی قصہ،یورپی قصہ، ترکی، عربی، فارسی، ہندوستانی، سندھی،کشمیری، پشتو، بلوچی، براہوی تے بلتی وچ قصے بارے گل گیتی گئی اے۔ اردو ادب وچ قصہ کاری دی روایت وی بیان کیتی گئی اے۔دوجے باب ”سوہنی مہینوال دی کہانی(فرق تے سانگے)“ دے پہلے حصے وچ قصہ سوہنی مہینوال دی مڈھلی کہانی بیان کیتی گئی اے۔ ایس حوالے نال سید ہاشم شاہ دے قصے سوہنی مہینوال دی کہانی نوں مختصر پر جامع اندا ز وچ بیان کیتا گیا اے۔ ایہدے وچ دسیا گیا اے جے کیہڑے کیہڑے شاعر نے اپنے قصیاں وچ کیہ کیہ وادھے گھاٹے کیتے نیں۔ایس قصے نوں ’کہانی پن‘ دے اعتبار نال وی ویکھیا گیا اے تے قصے دے ایس پہلو نوں اجمالی انداز وچ ویکھیاگیا اے۔ایسے باب وچ قصے دا کرداراں دے حوالے نال جائزہ لیا گیا اے۔ پہلے چوی مردانہ کردار،پندرہ زنانہ کردار تے یاراں ما فوق الفطرت کرداراں اُتے گل کیتی گئی اے۔اگلے حصے وچ ایس قصے وچ ذکر کیتے جان والے مقاماں تے تھاواں دی دس پائی گئی اے تے فرق دسے گئے نیں۔ ایس سلسلے وچ دس مقاماں دا ذکر کرن توں بعد سوہنی مہینوال دے دفن ہون والیاں وکھ وکھ تھاواں دا ذکر وی کیتا گیا اے۔آخر وچ قصیاں بارے اسلوبیاتی تے لسانی حوالے نال گل بات وی کیتی گئی اے۔مقالے دے تیجے باب وچ قصہ سوہنی مہینوال لکھن والیاں دا ذکر کیتا گیا اے، اوہناں دیاں لکھتاں اُتے چانن پایا گیا اے تے تنقیدی جائزہ لیا گیا اے۔ایس باب دے دو حصے نیں۔ پہلے حصے وچ مڈھ توں لے کے قیام پاکستان تک جمن والے بیاسی شاعراں دا ذکر کیتا گیا اے۔ 1947ء توں بعد والے حصے دے اگے دو درجے نیں۔ پہلے درجے وچ تروِنجا شاعراں تے اوہناں دیاں قصیاں دا تذکرہ کیتا گیا اے جدوں کہ ایناں توں بعد نثر وچ قصہ سوہنی مہینوال لکھن والے نواں شاعراں دا ذکر کیتا گیا اے۔ایس باب وچ کل 147قلمکاراں دا ذکر کیتا گیا اے جنھاں وچوں 135شاعر، پنج نثر وچ کہانی یا خلاصہ لکھن والے، تے ست تحقیقی مقالے لکھن والے قلمکار شامل نیں۔مقالہ نگاراں نے وی کہانی پیش کر کے جائزہ لیا اے۔ایس باب وچ سب توں پہلاں سید ہاشم شاہ دا تے آخر اُتے شبنم اسحاق ہوراں دا ذکر کیتاگیا اے۔ مقالے دا چوتھا باب”قصہ سوہنی مہینوال دا فکری جائزہ“اے جہدے وچ قصے دے مجازی، حقیقی، صوفیانہ تے سماجی پہلوآں اُتے گل کیتی گئی اے۔ایتھے عنوان قائم کر کے کجھ پہلو بیان کیتے گئے نیں۔
حمد باری تعالیٰ،مناجات تے دعا، نعتِ رسولِ مقبول ﷺ، منقبت،مدح، تصوف، معرفت،لوک سیانف،عصری شعور، عشق، مقو لہ شاعر،پیراں فقیراں تے گوروآں دا کردا ر،عا جز ی،انکساری، کسرِ نفسی ،و طن نال محبت،دیس پنجاب، خود کلامی، ناممکنات دا بیان، آہ و فغان، ہاڑے تے آخر تے مت دیاں گلاں دا عنوان قائم کر کے وکھ وکھ شاعراں دیاں مثالاں پیش کیتیاں گئیاں تے دسیا گیا جے قصہ سوہنی مہینوال وچ پائے جان والے سارے فکری دھارے ساڈے مذہب تے وسیب نال جُڑے ہوئے نیں انیس طارق ہوراں رلتیاں نوں کتاب وکھائی تے مصنف نوں کتاب دے چھپن تے پی ایچ ڈی دی ڈگری ملن اُتے مبارک باد دتی۔
