نیکیاں دا حساب

ڈاکٹر عبدالوحید

قمری سال دے مہینیاں وچ رمضان ای ایسا عظیم المرتبت مہینہ اے جہدی شان قرآن کریم وچ وی بیان کیتی گئی اے تے ایہدی بابت رسول اللہﷺ دا اک خصوصی استقبالی خطبہ وی منقول اے۔٭ حضرت سلمان فارسیؓ بیان کردے نیں (اک واری) رسول اللہﷺ نے شعبان دے آخری دن سانوں اک (خصوصی) خطبہ ارشاد فرمایا۔ آپؐ نے فرمایا: ’’اے لوگو! اک عظیم مہینہ تہاڈے اتے سایہ فگن ہون والا اے (ایہہ) مبارک مہینہ اے ایہدے وچ اک رات ایسی اے جہڑی ہزار مہینیاں توں بہتر اے۔
اللہ تعالیٰ نے ایس مہینے وچ روزہ رکھنا فرض قراردتا اے تے ایہدی راتاں وچ (نماز تراویح دی صورت وچ) قیام نوں نفلی عبادت قرار دتا اے۔ جہڑا خوش نصیب ایس مہینے وچ اللہ دی رضا لئی کوئی نفلی عبادت انجام دیوے گا تے اوہنوں دوجے مہینیاں دے (ایسے نوع دے) فرض دے برابر اجر ملے گا تے جہڑا ایس مہینے وچ کوئی فرض عبادت ادا کرے گا تے ایہنوں دوجے مہینیاں دے (ایسے نوع دے) ستر فرائض دے برابر اجر ملے گا۔ ایہہ صبر دا مہینہ اے تے صبر دا ثواب جنت اے۔ ایہ دوجیاں نال ہمدردی تے اوہناں دے دکھ درد دے ازالے دا مہینہ اے۔ ایہہ ایسا مبارک مہینہ اے کہ ایہدے وچ مومن دے رزق وچ وادھا کیتا جاندا اے۔ جہڑا بندا ایس مہینے وچ کسے روزہ دار دا روزہ افطار کراوے گا تے ایہہ اوہدے گناہواں دے مغفرت دا ذریعہ بنے گا تے اوہدے کارن اوہدی گردن نار جہنم توں آزاد ہووے گی تے روزے دار دے اجر وچ کسی کمی دے بغیر اوہنوں اوہدے برابر اجر ملے گا۔اللہ تعالیٰ نے ایس مہینے وچ روزہ رکھنا فرض قراردتا اے تے ایہدی راتاں وچ (نماز تراویح دی صورت وچ) قیام نوں نفلی عبادت قرار دتا اے۔ جہڑا خوش نصیب ایس مہینے وچ اللہ دی رضا لئی کوئی نفلی عبادت انجام دیوے گا تے اوہنوں دوجے مہینیاں دے (ایسے نوع دے) فرض دے برابر اجر ملے گا تے جہڑا ایس مہینے وچ کوئی فرض عبادت ادا کرے گا تے ایہنوں دوجے مہینیاں دے (ایسے نوع دے) ستر فرائض دے برابر اجر ملے گا۔ ایہہ صبر دا مہینہ اے تے صبر دا ثواب جنت اے۔ ایہ دوجیاں نال ہمدردی تے اوہناں دے دکھ درد دے ازالے دا مہینہ اے۔ ایہہ ایسا مبارک مہینہ اے کہ ایہدے وچ مومن دے رزق وچ وادھا کیتا جاندا اے۔ جہڑا بندا ایس مہینے وچ کسے روزہ دار دا روزہ افطار کراوے گا تے ایہہ اوہدے گناہواں دے مغفرت دا ذریعہ بنے گا تے اوہدے کارن اوہدی گردن نار جہنم توں آزاد ہووے گی تے روزے دار دے اجر وچ کسی کمی دے بغیر اوہنوں اوہدے برابر اجر ملے گا۔حضرت سلمان فارسیؓ بیان کردے نیں۔ اسیں عرض کیتی یارسول اللہﷺ! ساڈے وچوں ہر کوئی اینی توفیق نہیں رکھدا کہ روزے دار دا روزہ افطار کروائے (تے کیہ ایسے لوک افطار دے اجر توں محروم رہن گے) آپؐ نے فرمایا ایہہ اجر اوہنوں وی ملے گا جہڑا ددھ دے اک گھُٹ نال یا اک کھجور نال یا پانی پیا کے ای کسی روزے دار دا روزہ افطار کراوے۔تے جہڑا بندا کسی روزے دار نوں ڈِھڈبھر کے کھواوے گا تے اللہ تعالیٰ اوہنوں (قیامت دے دن) میرے حوض (کوثر) توں ایسا جام پلاوے گا کہ (فیر) اوہ جنت وچ داخل ہون تک پیاسا نہیں ہووے گا‘‘۔
نبی رحمتؐ رمضان المبارک نال اینی محبت فرماندے کہ اکثر اوہدے پان دی دعا فرماندے تے رمضان المبارک دا اہتمام ماہ شعبان وچ ای روزیاں دی کثرت نال ہو جاندا سی۔ آپؐ بڑے شوق تے محبت نال ماہ رمضان دا استقبال فرماندے۔ نبی آخرالزماںؐ خوش آمدید آکھ کہ ایہدا استقبال فرماندے تے صحابہ کرام کولوں سوالیہ انداز وچ تن واری دریافت فرماندے!’’کون تہاڈا استقبال کررہیا اے تے تسیں کہدا استقبال کر رہے او‘‘
حضرت عمر بن خطابؓ نے عرض کیتا یارسول اللہؐ کیہ کوئی وحی اترن والی اے؟ حضورؐ نے فرمایا: نہیں۔ عرض کیتا: کیہ کسے دشمن نال جنگ ہون والی اے؟ حضورؐ نے فرمایا: نہیں۔ عرض کیتا: فیر کیہ گل اے؟ آپؐ نے فرمایا:
’’بے شک اللہ تعالیٰ ماہ رمضان دی پہلی رات ای سارے اہل قبلہ نوں بخش دیندا اے‘‘۔ (منذری‘ الترغیب والترہیب 64:2رقم 1502)
’’رمضان دی پہلی رات نوں شیاطین تے سرکش جنات نوں بنھ دتا جاندا اے۔ جہنم دے سارے بوہے بند کردتے جاندے نیں تے جنت دے سارے بوہے کھول دتے جاندے نیں۔ اک فرشتہ اعلان کردا اے کہ اے بھلائی دے چاہن والے اگے ودھ تے دیر نہ کر۔ اے شر دے چاہن والے رک جا۔ رمضان دی ہر رات اللہ تعالیٰ لوکاں نوں جہنم توں آزاد کردے نیں‘‘۔ (سنن ابن ماجہ)
نبی کریمؐ نے فرمایا:
’’اے لوکو تہاڈے اتے اک بہت وڈا مہینہ آن والا اے۔ بہت برکتاں والا‘ ایس مہینے وچ اک رات (شب قدر) ایسی مرتبہ والی اے جہڑی ہزار مہینیاں توں ودھ کے اے‘‘
نیز آپؐ نے فرمایا:
’’جہڑا بندا ایس مہینے وچ کوئی فرض ادا کر دیوے اوہ انج اے جیویں غیر رمضان وچ ستر فرض ادا کیتے‘‘۔
حضرت عبادۃ بن صامتؓ کولوں روایت اے کہ ا ک واری جدوں رمضان دا مہینہ آیا تے رحمت کائناتؐ نے ساڈے لوکاں نال ارشاد فرمایا:
’’لوکو! ماہ رمضان آ گیا اے‘ ایہہ بڑی برکت والا مہینہ اے۔ اللہ تعالیٰ اپنے خاص فضل و کرم نال تہاڈے ول متوجہ ہونے آں تے اپنی خاص رحمتاں نازل فرماندے نیں‘ خطاواں نوں معاف کردے نیں تے دعاواں قبول کرنے آں تے ایس مہینہ وچ طاعات‘ حسنات تے عبادتاں ول تہاڈی رغبت تے مسابقت نوں ویکھدے نیں تے مسرت تے فخر دے نال اپنے فرشتیاں نوں وی وکھاندے نیں۔ پس اے لوکو! ایہناں مبارک دناں وچ اللہ پاک نوں اپنے ولوں نیکیاں ای وکھائو (یعنی عبادتاں وغیرہ)حضرت سلمان فارسیؓ بیان کردے نیں۔ اسیں عرض کیتی یارسول اللہﷺ! ساڈے وچوں ہر کوئی اینی توفیق نہیں رکھدا کہ روزے دار دا روزہ افطار کروائے (تے کیہ ایسے لوک افطار دے اجر توں محروم رہن گے) آپؐ نے فرمایا ایہہ اجر اوہنوں وی ملے گا جہڑا ددھ دے اک گھُٹ نال یا اک کھجور نال یا پانی پیا کے ای کسی روزے دار دا روزہ افطار کراوے۔تے جہڑا بندا کسی روزے دار نوں ڈِھڈبھر کے کھواوے گا تے اللہ تعالیٰ اوہنوں (قیامت دے دن) میرے حوض (کوثر) توں ایسا جام پلاوے گا کہ (فیر) اوہ جنت وچ داخل ہون تک پیاسا نہیں ہووے گا‘‘۔
بلاشبہ وہ بندابڑا بدنصیب اے جہڑا رحمتاں دے ایس مہینے وچ وی اللہ دی ایس رحمت توں محروم رہوے‘‘ (طبرانی)
رمضان دا پہلا عشرہ رحمت‘ دوجا عشرہ مغفرت تے تیجا عشرہ جہنم دی اگ توں نجات اے۔
رمضان المبارک دا مہینہ رحمتاں‘ برکتاں تے نعمتاں دا مہینہ اے۔ ایس مہینے وچ اللہ تعالیٰ ولوں انوار و برکات دا سیلاب آندا اے۔ ایس مہینے دی قدرومنزلت نال اوہو شخص واقف ہو سکدا اے جہدی فکر آخرت تے محورمابعدالموت ہووے۔
حضرت انسؓ کولوں روایت اے کہ جدوں رجب دا مہینہ آندا تے حضورؐ ایہہ دعا منگیا کردے۔ ترجمہ!
’’اللہ ساڈے لئی رجب تے شعبان دے مہینے وچ برکت عطا فرما تے سانوں رمضان دے مہینے تک پہنچا دے‘‘ (شعب الایمان 3/385)
’’رمضان‘‘ عربی زبان دا لفظ اے جہدے معنی ’’جھلسا دین والا‘‘ چونکہ ایس مہینے وچ اللہ تعالیٰ بندیاں دے گناہواں نوں جھلسا دیندے نیں تے معاف فرما دیندے نیں ایس لئی ایس مہینے نوں رمضان آکھیا جاندا اے۔ (بحوالہ شرح ابی دائود للعینی)
رمضان المبارک نواں اسلامی مہینہ اے۔ قرآن و حدیث وچ ایس مہینے دے بے شمار فضائل تے اہمیت بیان کیتی گئی اے۔ ایہہ اوہ مہینہ اے جہدے وچ کتاب لاریب نازل ہوئی۔ ارشاد ربانی اے۔ ترجمہ:’’رمضان دا اوہ مہینہ اے جہدے وچ قرآن نازل ہویا‘‘ (بقرۃ آیت 185)
دوجی خصوصیت قرآن نوں رمضان توں ایہہ حاصل اے کہ رسول رحمتؐ حضرت جبرائیلؑ توں قرآن دا دور رمضان ای وچ کردے سن تے آخری سال رمضان وچ نبی کریمؐ دے نال دو واری دور فرمایا۔
ایہدے وچ شک تے شبہ دی گنجائش ای نہیں کہ کلام الٰہی اک عظیم نعمت اے جہدے نزول لئی ایس مہینہ دا انتخاب ایس گل دا اعلان اے کہ ایہہ مہینہ خدا دی بے انتہا رحمتاں دے نزول دا مہینہ اے لیکن ایہناں نعمتاں توں فیدہ اہل ایمان ای نوں نصیب ہوندا اے۔
درحقیقت رمضان المبارک دے دو متوازی پروگرام نیں۔ اک اے دن دا روزہ دوجا رات دا قیام۔ رسول کریمؐ نے فرمایا:’’جہنے رمضان دے روزے رکھے ایمان تے اجروثواب دی امید دے نال اوہدے سارے پچھلے گناہ معاف کر دتے گئے تے جہنے رمضان (دی راتاں) وچ قیام کیتا (قرآن سنن تے سنان لئی) ایمان تے اجرو ثواب دی امید دے نال اوہدے وی سارے پچھلے گناہ معاف کر دتے گئے‘‘ (بخاری)
اک ہور حدیث مبارکہ وچ آپؐ نے فرمایا:’’روزہ تے قرآن بندے لئی بارگاہ خداوندی وچ سفارش کرن گے۔ روزہ عرض کرے گا اے رب میں ایس شخص نوں دن وچ کھان پین تے خواہشات نفس توں روکے رکھیا تے ایہدے حق وچ میری سفارش قبول فرما تے قرآن ایہہ آکھے گا کہ اے پروردگار میں ایہنوں رات ویلے سون تے آرام کرن توں روکے رکھیا۔ لہٰذا ایہدے حق وچ میری سفارش قبول فرما۔ چنانچہ (روزہ تے قرآن) دونواں دی شفاعت بندے دے حق وچ قبول کیتی جاوے گی تے اوہدے لئی جنت تے مغفرت دا فیصلہ فرما دتا جاوے گا‘‘۔
استقبال رمضان دراصل اک وجدانی‘ روحانی تے باطنی کیفیت دا ناں اے۔ پس لازم اے اسیں اپنے آپ نوں نظریاتی تے عملی طور تے رمضان المبارک دی ایہناں بے حساب نعمتاں تے اجرو ثواب نوں اپنے دامن وچ سمیٹن لئی آمادہ کریے۔اک ہور حدیث مبارکہ وچ آپؐ نے فرمایا:’’روزہ تے قرآن بندے لئی بارگاہ خداوندی وچ سفارش کرن گے۔ روزہ عرض کرے گا اے رب میں ایس شخص نوں دن وچ کھان پین تے خواہشات نفس توں روکے رکھیا تے ایہدے حق وچ میری سفارش قبول فرما تے قرآن ایہہ آکھے گا کہ اے پروردگار میں ایہنوں رات ویلے سون تے آرام کرن توں روکے رکھیا۔ لہٰذا ایہدے حق وچ میری سفارش قبول فرما۔ چنانچہ (روزہ تے قرآن) دونواں دی شفاعت بندے دے حق وچ قبول کیتی جاوے گی تے اوہدے لئی جنت تے مغفرت دا فیصلہ فرما دتا جاوے گا‘‘۔رمضان المبارک دی اصل عبادت تے روزہ‘ تراویح‘ کثرت تلاوت‘ اعتکاف و شب بیداری‘ گناہواں توں بچنا تے ہر باطل کم توں اجتناب کرنا اے۔ بخاری شریف وچ اے!’’جہڑا شخص روزہ وچ باطل بولنا تے برا کم نہ چھڈے تے اللہ تعالیٰ نوں کجھ حاجت نہیں اے ایس گل دی کہ چھڈ دیوے اپنا کھانا تے پینا‘‘ (بخاری)
اک ہور مقام تے فرمایا نبی رحمتؐ نے:
’’بہت سارے روزہ رکھن والے ایسے نیں کہ اوہناں نوں (دوران روزہ گناہ توںنہ بچن دی وجہ نال) روزے دے ثمرات وچ سوائے بھکا رہن توں کجھ حاصل نہیں ہوندا‘‘ (نسائی)
ناصرف خود ساہنوں رمضان المبارک وچ ایہناں نعمتاں تے اجروثواب نوں اپنے دامن وچ سمیٹن دی کوشش کرنی چاہیدی اے بلکہ دوجیاں نوں وی ایہدی ترغیب دینی چاہیدی اے تاں جے اک اجتماعی کیفیت پیدا ہووے۔ الغرض استقبال رمضان تے حدیث توں ثابت اے تے ایہدی حکمت وی واضح اے کہ رمضان المبارک دی برکات نوں اپنے دامن ایمان و عمل وچ سمیٹن دا اک مزاج تے ماحول پیدا ہووے کیوں جے جدوں دلاں دی زمین زرخیز ہووے گی قبول حق لئی تے ایہدے وچ نرمی تے لطافت پیدا ہووے گی تے شجر ایمان ثمر آور ہووے گا۔