1984ء توں 2023ء تک

خالد مسعود خان

ایہ گل ٹھیک اے کہ خبراں دے حوالے نال ملک عزیز وچ کجھ وی ٹھیک نہیں چل رہیا۔ مقننہ‘ عدلیہ تے انتظامیہ جہدے تے نظر ماریئے خواروخستہ وکھائی دیندی اے۔ لوکاں دے اعتماد دا پچھو تے گھٹو گھٹ ایہناں تن اداریاں تے تے بالکل وی وکھائی نہیں پیندا۔ ایہناں تناں توں علاوہ وی اک ادھ ہور زورآور تے عوامی غم و غصہ عروج اُتے اے۔ غرض اجہی بے چینی‘ مایوسی تے جذبا تدی شدت پہلاں کدی نہیں ویکھی سی۔ ایہ صرف کجھ لوکاں دا معاملہ نہیں‘ جہنوں وی ملے‘ اوہنوں ای بے چین پایا۔ ایہدے وچ ہر قسم دے لوک سن امیر توں لے کے غریب تک‘ ہر طبقہ فکر دے لوکاں نوں متفکر‘ مایوس تے رنجیدہ پایا۔ ایہ وکھری گل اے کہ ایہناں دے تحفظات تے پریشانیاں اک دوجے توں کسے حد تک وکھریاں سن پر ایس سارے نظام توں مایوسی دا عنصر سانجھا سی۔ سیاسی محاذ آرائی‘ ودھدی ہوئی آپسی مخاصمت‘ عدم برداشت‘ ذاتیات دے دوالے گھمدی ہوئی سیاست‘ ملک و قوم دے مفاد توں بے اعتنائی تے دن بدن ڈبدی ہوئی ملکی معیشت توں ساری قومی لیڈر شپ دی بے پروائی۔ غرض کوئی اک مرض ہووے تے اوہدے علاج دی گل کریئے۔
ہن روزانہ ایہناں گھسے پٹے تے مایوسانہ قسم دے موضوعات تے کیہ لکھیے تے بھلا ایس لکھن دا اثر وی کیہ ہو رہیا اے؟ میرے ورگا بندہ مایوس نہ وی ہووے تے گھٹو گھٹ تنگ ضرور آ جاندا اے ایس لئی ایہ عاجز وی مسلسل ایہناں موضوعات تے لکھدے ہوئے تنگ آ جاندا اے تے فیر اپنا قلم اوہناں موضوعات ول پھیر لیندا اے جدھر اوہنوں تھوڑی جہی امید دی کرن وکھائی دیندی اے۔ ایہ عاجز پچھلے اک ڈیڑھ عشرے توں وکھووکھ فلاحی تنظیماں دے نال اندرون تے بیرون ملک اوہناں دی فنڈ ریزنگ دے پروگراماں وچ اوہناں دا مستقل حصہ اے تے خاص کر رمضان وچ پچھلے کئی ورھیاں توں ایس کارخیر وچ حصہ لے رہیا اے پر ایس ورھے ملتان ڈسٹرکٹ جیل وچ قیدیاں دے نال اک دن منان دا تجربہ سب توں وکھرا رہیا۔ سرکاری ٹی وی دے ملتان سٹیشن نے اک نویں روایت پاندے ہوئے ملتان ڈسٹرکٹ جیل دے قیدیاں دے نال اک دن گزارن دا پروگرام بنایا۔ ایس سلسلے وچ شاکرحسین شاکر نے میرے نال رابطہ کیتا تے میری دستیابی دا پچھیا۔ میں پروگرام دی تفصیل سنی تے شاکر نوں کہیا کہ میری دستیابی نوں چھڈو‘ ایہ دسو کہ ایہ پروگرام تسیں کس دن کرنا چاہندے او۔ میں انشاء اللہ ہرصورت ایہدے وچ شرکت کراں گا۔ قیدی بہرحال قابل رحم ہون دے نال نال معاشرے دی مثبت توجہ دے مستحق نیں تے گھر والیاں توں دوری دے عذاب وچ ایہناں لوکاں دے نال اجیہا ویلا گزارنا جہدے نال اوہ بھاویں وقتی طور تے ای سہی ‘خشیاں دے لمحے کشید کر سکن تے بھلا ایس توں بہتر گل ہور کیہ ہو سکدی اے۔
جدوں ایہ پروگرام بن گیا تے شاکرحسین شاکر نے قیدیاں لئی عید دے تحفے دے طور تے اوہناں دے کپڑے تے جتیاں دا پربندھ کرنا شروع کر دتا۔ ملتان وچ ساڈے کجھ مخیر دوست اجہے نیں کہ ایس قسم دے معاملات وچ جدوں وی اوہناں نال گل کریئے اوہ کدی انکار نہیں کردے اجہے دو دوستاں نال جدوں ایس سلسلے وچ گل کیتی تے اوہناں نے کسے تفصیل وچ جان دی بجائے صرف ایناں پچھیا کہ کنے جوڑے کپڑے تے جتیاں چاہیدیاں نیں؟۔
شاکر نے میرے اگے سوال کیتا کہ تسیں تے پہلے وی ایتھے آ چکے او کوئی فرق وکھائی دیندا اے؟ میں تقریباً چار عشریاں دے بعد ایس جیل دی حدود وچ داخل ہویا سی ایس دوران اندر سارا نقشہ ای بدل چکیا سی۔ جیل دیاں یاراں عدد بیرکاں دے وچکار قدیم چکر تے اوسے طرح موجود سی پر ایس تھاں دے اندر دے حالات تے بیرکاں دی ساری صورتحال خوشگوار حد تک بدل چکی سی۔ جیل دے مرکزی دروازے توں لے کے اندرونی حصار والی کندھ دے وچکار جو علاقہ کدی اجاڑ پیا ہوندا سی سرسبز و شاداب وکھائی دے رہیا سی تے تھاں تھاں رُکھ سارے ماحول نوں اک خوشگوار نظارے وچ بدل رہے سن چکر تے جیل دے مین گیٹ دے درمیان ٹی وی والیاں نے ریکارڈنگ لئی سارا بندوبست کیتا ہویا سی۔
بھاویں انتالی ورھے پہلاں جدوں میں ایس جیل وچ جنرل (ر) ضیاالحق دے مارشل لاء دے تحت جوڈیشل ریمانڈ تے آیا سی تے رات حوالات وچ پین والی مار پاروں سارا پنڈا دُکھ رہیا سی تے کوئی چیز وی چنگی نہیں سی لگ رہی پر ایس توں ہٹ کے جیل دی مجموعی صورتحال گھٹو گھٹ دکھائی دین دی حد تک بڑی ای بہتر ہو چکی سی۔ انتالی ورھے پہلاں 9فروری 1984ء نوں جنرل ضیاالحق نے بطور مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر طلبہ یونینز تے پابندی لا دتی۔ اوسے رات نوں پولیس نے حفظ ماتقدم دے طور تے جس طالب علم نوں سب توں پہلاں پھڑیا اوہ ایہ عاجز سی۔ رات نوں میں اپنے اک مہمان دوست مرحوم سلیم الرحمن المانی نوں گھروں باہر چھڈن آیا تے بوہے دے پچھے لکے ہوئے پولیس اہلکاراں نے مینوں مہمان سنے پھڑیا تے گلی دی نکڑ تے کھڑی ہوئی پرائیویٹ وین وچ بٹھا کے لے گئے۔ میں کافی تسلی وچ سی کہ مینوں تھانے جا کے تھوڑی پچھ گچھ کرن گے تے فیر گھر واپس گھل دین گے۔ میں صبح ای اپنے تریجے سمسٹر دا پہلا پرچہ دے کے رات دا کھانا یونیورسٹی ہاسٹل وچ کھا کے گھر آیا سی جدوں میں ابوبکر ہال وچ رائواعجاز وغیرہ دے نال کھانا کھا رہیا سی اودوں میرے شعبہ بزنس ایڈمنسٹریشن دے سربراہ ڈاکٹر ظفراللہ جہڑے بعد وچ بہائوالدین زکریا یونیورسٹی دے وائس چانسلر تے یونیورسٹی آف سنٹرل پنجاب دے ریکٹر وی رہے اوتھے موجود سن۔ ایہناں دے نال ڈائریکٹر سٹوڈنٹس افیئرز ڈاکٹر محمدافضل وینس وی اوتھے سن۔ میرا خیال سی کہ ہر استاداں دی گواہی دے بعد مینوں چھڈ دتا جاوے گا پر میری پریشانی اودوں ودھی جدوں پولیس مینوں تھانے ول لے جان دی تھاں تحصیل چوک توں کچہری دی تھاں بندبوسن ول چل پئی۔ میرے دل وچ کئی قسم دے خیال آ رہے سن پر گول باغ جا کے میری تسلی ہو گئی جدوں اوتھے کھڑے ہوئے اک دو پولیس اہلکار ایسے ویگن وچ بیٹھے۔

تے مینوں لے کے تھانہ صدرآ گئے۔ اجے میں ویگن توں پوری طرح اتریا وی نہیں سی کہ اک پولیس والے نے مینوں اک زوردار تھپڑ ماریا تے کہن لگا کہ ایہ سٹوڈنٹس بڑے خبیث ہوندے نیں۔ سانوں ’’ماماں ماماں‘‘ کہندے نیں۔ اللہ جانے میرے دل وچ کیہ آئی۔ شاید ایہ اوس اچانک پین والے زوردار تھپڑ دا اثر سی کہ میرا خوف نکل گیا سی۔ میں تھپڑ مارن والے سپاہی ول استہزائیہ انداز وچ ویکھیا تے کہیا کہ جے ماماں ماماں کہندے نیں تے ہن نانکے آیا وی تے ہویا واں۔ بس ایہ سننا سی کہ اک پہلوان نما سپاہی نے مینوں تھانے دے بوہے تے ای دھوبی پٹخا مار کے زمین تے ڈھا دتا۔ ایہ شاید دوجے نکتہ داناں لئی صلائے عام دا اشارا سی آل دوالے کھڑے ہوئے تن چار مشٹنڈیاں نے اپنے پیراں نال میری دھلائی شروع کر دتی حسب منشا میری طبیعت صاف کرن دے بعد مینوں محرر دے کمرے وچ لے جایا گیا۔
ایتھے سوال و جواب دا مرحلہ شروع ہویا۔ سب توں پہلاں میرے توں پچھیا گیا کہ سٹوڈنٹس یونین دا صدر وقار ندیم وڑائچ‘ جو میرا کلاس فیلو وی سی کتھے اے؟ حقیقت تے ایہہ وے کہ اوس ویلے وقارندیم وڑائچ میرے گھر وچ میرے کمرے وچ آرام نال سوں رہیا سی تے اوہنوں پتہ ای نہیں سی کہ مینوں پولیس پھڑ کے لے جا چکی اے۔ بعد وچ پتہ لگا کہ کہ اوہ ایہ سمجھ کے آرام نال سوں گیا کہ میں شاید مہمان نوں بوہے توں رخصت کرکے گھر دے اندر جا کے کسے کمرے وچ سوں گیا واں۔ جد کہ گھر والیاں دا خیال سی کہ میں باہر والے کمرے وچ جتھے دو بیڈ لگے ہوئے سن اپنے دوست تے صدر طلبہ یونین وقارندیم دے کول آں ایہ تے اگلے دن صبح پتہ لگا کہ میں تے گھر وچ ہے ای نہیں۔
محرر نے سب توں پہلاں سوال جو میرے نال کیتا اوہ ایہ سی کہ وقار ندیم کتھے اے؟ میں کہیا مینوں اوہدا کوئی پتہ نہیں کہ اوہ کتھے اے۔ فیر اوہنے میرے توں سٹوڈنٹس یونین دے دوجے عہدیداراں دے بارے پچھیا پر میں کہیا کہ مینوں کسے دا وی پتہ نہیں کہ اوہ کتھے نیں فیر میرے توں ملتان دے رہائشی اک طالب علم رہنما دے گھر دا پتہ پچھیا حالاں کہ میں فروری دے ٹھنڈے موسم وچ پین والی مار پاروں واہوا تکلیف وچ سی پر اللہ جانے میرے دل وچ کیہ آئی کہ میں جو کمرے دی دیوار دے نال لگ کے کھڑا سی محرر نوں کہیا کہ ایس ویلے تے مینوں ایہ وی پتہ نہیں کہ میرا اپنا گھر کتھے اے۔ ایس جواب نوں میری گستاخی سمجھیا گیا تے تھانے دے پچھواڑے لے جا کے دو چار روایتی لتر مارے گئے۔ فیر میری صحت نوں سامنے رکھدے ہوئے اک سپاہی کہن لگا کہ ایناں ای کافی اے۔ کدھرے لینے دے دینے نہ پے جان اودوں ایہ عاجز واہوا دبلا پتلا ہوندا سی۔ واپس آن تے ایس ایچ او نے میرے توں پچھیا کہ میری یادداشت کجھ بہتر ہوئی اے یاں اک ادھی ڈوز ہور دتی جاوے؟ میں کہیا کہ پہلے تسیں میرے توں پچھ کے میری ٹھکائی کیتی اے جو ہن پچھ رہے او؟ ایہدے تے ایس ایچ او نے محرر نوں مخاطب کرکے کہیا: فیض خان! عادی مجرم اینویں ہوندن۔ ایہدی جان ڈیکھ‘ تے کٹ ڈیکھ جہڑی ایہہ جھلی بیٹھے۔ ایہدے بعد مینوں حوالات وچ پا دتا گیا۔ حوالات دا حال اک وکھرے کالم دا موضوع اے۔ اجے میں حوالات وچ اک حوالاتی توں نویں رضائی مار کے اوہدے وچ وڑیا ای سی کہ اک سپاہی نے سلاخاں دے باہروں مینوں آواز دے کے پچھیا کہ خواجہ عبیدالرحمن دا گھر کتھے اے میں کہیا میں انج نہیں دساں گا مینوں باہر کڈھ کے جتیاں مارو تے فیر دساں گا اوہ چلا گیا تے فیر واپس نہیں آیا۔
ایس دوران ایہ شکر رہیا کہ میرے مہمان سلیم المانی نوں تھانہ صدر وچ سجے پاسے والے کمرے دی قطار وچ بنے ہوئے اہلکاراں دے رہائشی کمرے وچ بٹھا دتا تے اگلے دن یاراں وجے اوہنوں چھڈ دتا۔ ایس دوران ایہ ساری کاروائی کسے قسم دے قنونی تقاضے پورے کیتے بناں جاری رہی فیر اوہناں نے سویرے یاراں وجے گورنمنٹ ایمرسن کالج دے طلبہ ولوں ہون والے احتجاج دوران کالج دے سامنے کبیروالا دے معروف سیاستدان ڈاکٹر سید خاورعلی شاہ دی رہائش گاہ دے سامنے سڑک بند کرن‘ سرکاری املاک تے پتھرائو کرن تے سامنے والی کوٹھیاں دے رہائشیاں دیاں مجھاں دیاں ’’کھرلیاں‘‘ نوں اگ لا کے راہ بند کرن تے نقص امن دے جرم وچ پرچہ درج کیتا۔ میرا ناں نہ صرف ایس پرچے وچ شامل سی سگوں ایف آئی آر دے مطابق میں جو پچھلے باراں گھنٹے توں حوالات وچ بند سی جادوئی کرامت دے راہیں موقع واردات تے موجود سی تے ہنگامہ ارائی کردے ہوئے موقعے تے گرفتار ہویا سی۔ ایس پرچے دے مطابق میرے تے مارشل لاء دا ضابطہ لایا گیا تے مینوں علاقہ مجسٹریٹ دے سامنے پیش کر دتا گیا۔ عدالت وچ جو کجھ ہویا میں اوہدا ذکر اپنے اک کالم وچ کر چکیا واں۔ بہرحال مجسٹریٹ نے مینوں جوڈیشل ریمانڈ تے جیل گھلن دا حکم دے دتا۔
مینوں تھانہ صدر دے باہر کھڑے ہوئے اک ٹانگے وچ بٹھا کے جدوں دو پولیس اہلکار ڈسٹرکٹ جیل ول ٹرے تے اک سپاہی نے ازراہ ہمدردی میرے ہتھاں وچ لگی ہوئی ہتھکڑی تے اپنا پرنا پا دتا۔ میں بڑے مزے نال اوہ پرنا چک کے واپس کیتا تے اوہدا شکریہ ادا کردے ہوئے آکھیا کہ میں کسے خاتون نوں چھیڑن یاں چرس ویچن دے الزام وچ جیل نہیں جا رہیا کہ مینوں شرمندگی ہووے۔ میں مارشل لاء دے ضابطے دے تحت جیل جا رہیا واں تے مینوں ایہدے تے مان اے۔ یاد آیا‘ مینوں عدالت وچ پیش کرن توں پہلاں میرے وڈے بھائی مرحوم طارق محمود خان نے ملتان دے معروف تے ہردلعزیز کرائم رپورٹر مرحوم قاسم جعفری دے راہیں مینوں تھانہ صدر وچ لبھ لیا تے دسیا کہ گھر والیاں نوں سویرے پتہ لگا کہ میں رات توں لاپتہ واں تے اوہ سارے بڑے پریشان نیں۔ میں خاص طور تے اباجی دا پچھیا تے بھائی کہن لگے کہ پریشان تے سن۔ (جاری اے)

پر ظاہر نہیں سن کر رہے تے غصہ وکھا رہے سن کہ اوہدیاں حرکتاں ای انج دیاں نیں کسے دن کوئی وڈا چن چڑھائے گا۔
جیل دی زندگی نوں بس محسوس کیتا جا سکدا اے بیان نہیں کیتا جا سکدا۔ ایہ جیل انتظامیہ دی مہربانی سی کہ اوہناں نے مینوں عادی مجرماں دے نال بیرک وچ رکھن دی تھاں جیل دے شمال مشرق وچ موجود اک احاطے دے اندر بنی ہوئی اک چھوٹی جہی بیرک‘ سگوں بیرک وی کتھے اک وڈے جہے کمرے وچ‘ جہدی آمنے سامنے دیاں دو کندھاں سلاخاں تے مشتمل سن تے اک پاسے داخلے دا سلاخاں والا بوہا سی‘ وچ گھل دتا گیا۔ پہلے دن تے میں اوس تھاں بالکل اکلا سی پر اگلے دن دو تن ہور پنچھی آ گئے۔ ایہ ایمرسن کالج دے بالکل معصوم تے بھولے بھالے جہے فرسٹ ایئر دے طالب علم سن۔ اک دا ناں پیر محمد سی تے اوہ جیل وچ ادھا دن بچیاں وانگوں روندا رہندا سی۔ دو چار دن دے بعد اوہدی طبیعت تھوڑی سنبھلی۔ ایس دوران سپرنٹنڈنٹ جیل سانوں ملن آیا تے ایہ سن کے میں ایم بی اے دا طالب علم آں‘ سانوں ک عدد قیدی بطور مشقتی دے دتا۔ ایہ مشقتی وہاڑی دے نیڑے کسے پنڈ توں سی تے اوہنوں زمیندار نے کسے گستاخی تے چوری دا الزام لا کے پھڑوا دتا سی۔ معمولی جہی چوری دے الزام وچ ایہ پچھلے چار مہینیاں توں بند سی تے اوہدی ضمانت نہیں سی ہو رہی۔ ایہ مشقتی ساڈے بڑے کم آیا اوہنوں جیل دے بھیداں دا وی پتہ سی تے چنگے برے اہلکاراں دا وی پتہ سی۔ اوہدے پاروں اک جیل اہلکار نال معاملہ طے ہو گیا۔ ڈیوٹی دے بعد اوہ میرے بھائی نوں جا کے ملیا تے اپنے انعام توں علاوہ میرے لئی نقدی لے آیا۔ جیب وچ پیسے ہون تے ہر تھاں آسانی ہو جاندی اے بھاویں اوہ جیل ای کیوں نہ ہووے۔
بڑے ودھیا تڑکے والی دال تے سپیشل سبزی پاروں کھانے دے مسئلے تے حل ہو گئے۔ صرف اوس دن مسئلہ بن دا جس دن گوشت پکدا سی۔ لانگری اپنیاں ساریاں کوششاں دے باوجود اوس ہڈیاں تے چھیچھڑیاں دے ملغوبے نوں کسے طور بہتر نہ کر پاندا۔ ایس لئی اوس دن فاقہ کردا سی۔ ہولی ہولی ٹوتھ برش‘ جیم‘ بسکٹ‘ چینی‘ گڑ تے دوجیاں کھان پین والیاں شیواں آنا شروع ہو گئیاں۔ زندگی بڑے ڈھب نال گزر رہی سی۔ صرف اک فکر سی کہ جدوں جیل توں گھر واپس جاواں گا تے اباجی بڑی چھترول کرن گے۔ کیہ زمانہ سی کہ بندہ جیل وچ تے بے فکر اے پر واپس گھر جاندے ہوئے اباجی توں پین والی مار توں ڈر رہیا اے۔ کسے نے کہیا کہ کیہ زمانہ ہوندا سی جدوں سانوں نہ فور جی دا کوئی مسئلہ ہوندا سی تے نہ ای فائیوجی دا رولا ہوندا سی۔ صرف اباجی تے امی جی ہوندیاں سن۔ جیل وچ شجرکاری تے سبزہ ویکھیا تے اک گھر دے بھیدی نے کن وچ دسیا کہ ایس بہتری دا سہرا سرکار دی تھاں دو تن اجہے قیدیاں دے سر جاندا اے جو نیب دی پھڑ پاروں ایس جیل وچ قیام پذیر رہے تے پیسے دے زور تے اپنا تے جیل دا بھلا کردے رہے۔ ہائوسنگ سکیم وچ بے ضابطگیاں دے الزام وچ جیل گھتن والے اوس ارب پتی دی حصہ داری ملتان دے اک ایم این اے نال وی سی پر اوہنے وفاداری بشرط استواری دے اصولاں نوں سامنے رکھدے ہوئے ایس سلسلے وچ اپنی زبان مکمل طور تے بند رکھی جوابی طور تے اوہدے بدلے وچ ایم این اے نے موصوف نوں جیل وچ اجہے مزے کروائے کہ گھر دی یاد وی نہ آن دتی سگوں سنیا اے کہ موصوف گھر وی آندے جاندے سن۔ بہرحال اوہدے پاروں جیل دی شکل و صورت ضرور نکھر گئی۔
9فروری 1984ء دی جس رات مینوں پولیس نے پھڑیا ایہ صرف اتفاق اے کہ اوسے دن ابوبکر ہال وچ دوپہر دے کھانے دوران ڈائریکٹر سٹوڈنٹس افیئرز ڈاکٹر محمد افضل نال میس وچ ملاقات ہو گئی۔ میں اپنے دوجے کلاس فیلوز دے نال کھانا کھان وچ میس آیا سی۔ اوس دن ساڈے تریجے سمسٹر دا پہلا پیپر سی جو اسیں اولڈ کیمپس وچ دین دے بعد اگلے پیپر دی تیاری لئی نیو کیمپس وچ واقع ایس ہوٹل وچ آئے سی۔ اللہ جانے میرے دل وچ کیہ آئی کہ میں اپنی کھانے دی میز توں اٹھیا تے سدھا ڈائریکٹر سٹوڈنٹس افیئرز دے سامنے جا کھڑا ہویا تے اوہناں نوں کہن لگا کہ ڈاکٹر صاحب! تہانوں پتہ اے کہ میں اپنے تریجے سمسٹر دے پیپرز وچ مصروف آں تے طلبہ یونینز تے لگن والی پابندی دے سلسلے وچ ہون والی ہنگامہ ارائی نال میرا کوئی تعلق نہیں۔ میں پہلے ای یونیورسٹی توں اپنے دو سالہ اخراج نوں تن ورھیاں وچ بھگت کے واپس آیا واں تے جے ہن مینوں کسے ناکردہ گناہ دی پاداش وچ کوئی مصیبت یاں مشکل آئی تے ایہ تہاڈے لوکاں لئی ٹھیک نہیں ہووے گا۔ ایہ کہہ کے میں اوہناں نوں فیر متوجہ کردے ہوئے آکھیا کہ تسیں میری گل سمجھ گئے او ناں! اوہناں نے اپنے چہرے تے زبردستی دی مسکراہٹ لیاندے ہوئے مینوں اطمینان دوایا کہ میں بے فکر رہواں انشاء اللہ کوئی ایسی ویسی گل نہیں ہووے گی تے اوسے رات پولیس نے مینوں پھڑ لیا۔
اگلے دن صبح جدوں میرے وڈے بھائی مینوں تھانہ صدر دی حوالات وچ مل کے رخصت ہوئے کجھ منٹ بعد ای ڈاکٹر افضل میرے شعبے دے چیئرمین ڈاکٹر ظفراللہ صاحب دے نال مینوں ملن حوالات وچ اپڑ گئے۔ اوہ واہوا پریشان تے گھبرائے ہوئے سن۔ آندے ای کہن لگے کہ میں حلف چک کے کہہ سکنا واں کہ تیری ایس گرفتاری دے پچھے یونیورسٹی انتظامیہ دا کوئی ہتھ نہیں تے مینوں تے آپ ہنے ہنے پتہ لگا کہ توں گرفتار ہو گیا ایں تے میں فوراً تہاڈے کول آیا واں۔ اسیں تیری رہائی دی پوری کوشش کراں گے پر توں ایس سلسلے وچ کوئی بدگمانی اپنے اندر نہ لیانا۔ میں ویکھیا کہ لوہا گرم اے تے فوراً اپنے پیپراں دا قصہ لے کے بہہ گیا۔ (جاری)

کہ ہن میرے باقی پیپراں دا کیہ بنے گا؟ میرے شعبے دے چیئرمین کہن لگے کہ توں بے فکر رہے توں جدوں وی باہر آئیں گا تیرے پیپرز لے لئے جان گے۔ میں معاملے نوں فوری طور تے حل ہوندا ویکھ کے ہور پیر چوڑے کر لئے تے کہیا کہ تہانوں تے پتہ اے کہ میں اپنی مرضی نال اندر نہیں آیا ایس لئی میں اپنے پیپراں لئی ری ایگزامینیشن فیس نہیں دیواں گا۔ اوہناں مینوں تسلی دتی کہ تیرے توں ری ایگزامینیشن فیس وی نہیں لئی جاوے گی۔ فیر میں پچھیا کہ میری مارکیٹنگ دی رپورٹ دا کیہ بنے گا؟ اوہناں آکھیا کہ اوہ توں باہر آن دے بعد جمع کروا دینا۔ میں کہیا واپس آن دے بعد دس دن بعد جمع کراواں گا۔ اوہ ایہدے تے وی راضی ہو گئے فیر اگلا مطالبہ ایہ کر دتا کہ میں اندر آں تے پیپراں دی تیاری نہیں کر سکدا ایس لئی تسیں باہر آن دے بعد میرے توں ابجیکٹو پیپرز لینا۔ اوہ ایہدے تے وی راضی ہو گئے۔ ایہ سن کے میں اطمینان دا ساہ لیا مینوں اپنے سارے نامعقول مطالبات منے جان تے اینی خوشی ہوئی کہ حوالات وچ ہون دی پریشانی تے رات پین والی مار دا درد وی بھُل گیا دس یاراں گھنٹیاں وچ ایہ پہلی خوشی سی جو مینوں ملی۔
ایسے چھوٹی جہی بیرک دے نال اک کھلا احاطہ سی جہدے وچ اک چھوٹا جیہا بوہا سی۔ رات اسیں برک وچ بند کر دتے جاندے جد کہ صبح اوس بیرک دا بوہا کھول دتا جاندا۔ میں ایس فراغت نوں غنیمت سمجھیا تے ایس احاطے وچ جوگنگ شروع کر دتی۔ تقریباً اک گھنٹے دی جوگنگ دے بعد میں تھک کے دھپ وچ زمین تے لیٹ جاندا۔ ساہ برابر کرن دے بعد ایس احاطے دے اک کونے وچ لگے ہوئے گونگلو پٹھدا تے اوہناں نوں دھو کے کچا کھا جاندا۔ سنیا سی کہ ایہ گونگو ایسے بیرک وچ رہندے اک سیاستدان نے اپنا دل لان لئی کاشت کیتے سن جہدے توں ہن اسیں لطف اندوز ہو رہے سی۔ آرگینگ قسم دے گونگلہ اللہ جانے واقعی اینے مٹھے سن یاں فیر جیل وچ غنیمت دے طور تے ملن دی وجہ نال مٹھے لگدے سن پر ایہ گل طے اے کہ زندگی وچ ایس توں ودھ مٹھے گونگلو نہ پہلے کدی کھادے سن تے نہ ای بعد وچ کدی اتفاق ہویا سگوں حقیقت تے ایہہ وے کہ نہ ایس توں پہلاں کدی ایس طرح کچے گونگلو کھانے دا اتفاق ہویا تے نہ ای کدی بعد وچ۔ گونگلو کھان دے بعد انرجی لیول بہتر ہو جاندا تے ورزش شروع کر دیندا۔ جیل دے اوہ دن شاید میری زندگی دا واحد اجیہا ویلا اے جہنوں میں نظم و ضبط تے فراغت دا حسین امتزاج کہہ سکنا واں۔ کوئی کم کاج نہیں سی پر زندگی دے معمولات وچ اجیہا نظم و ضبط فیر کدی دوبارہ نصیب نہیں ہویا۔ شام دی اذان توں پہلاں سانوں بیرک وچ بند کر دتا جاندا شام تے عشا دی نماز بیرک دے اندر پڑھی جاندی۔ تھوڑی جہی گپ شپ ہوندی‘ رات اٹھ نو وجے ای انج لگدا کہ ادھی رات گزر چکی اے۔ دس وجے توں پہلاں سوں جاندے۔ صبح فجر دے بعد قرآن مجید دی تلاوت کیتی جاندی۔ میں اک ادھ گھنٹہ دوبارہ سوں کے اٹھدا تے ساڈی بیرک دا بوہا کھل جاندا۔ صبح شام دو ویلے ملا کے دو اڑھائی گھنٹے جوگنگ کرن دا فیر دوبارہ کدی وقت ای نہ ملیا۔ ایس ساری بھج نس دا نتیجہ ایہ نکلدا کہ بھکھ انج لگدی کہ اللہ دی پناہ۔ ممکن اے لنگرخانے وچ اپڑن والی قائداعظم دی فوٹواں والی نقد سفارش پاروں دتی جان والی تڑکے والی دال اینی مزیدار نہ رہی ہووے جنی کہ اوہ چمک اٹھن والی بھکھ پاروں لگدی سی۔ ایہ سارا اڑھائی تن گھنٹیاں تے مشتمل ایکسر سائز دا کمال سی۔ ایس روٹین دا نقصان ایہ ہویا کہ گھر وچ اک پھلکا کھان والا خالد مسعود جیل وچ چار چار روٹیاں کھان لگ گیا۔ جدوں گھر واپس آیا تے میری مرحوم پھوپھی جو ساڈے نال رہندی سن مینوں ویکھ کے کہن لگیاں کہ اسیں ایس کمبخت دی وجہ نال گھر وچ پریشانی نال سُکی جا رہے سی تے ایہ جیل توں موٹا تازہ ہو کے واپس آیا اے۔
حیرانی ہوندی اے کہ اودوں چوی گھنٹے دا دن کس طرح آرام تے سکون نال گزر جاندا سی۔ جیل دی تے چھڈو باہر وی موبائل فون دی علت تے سوشل میڈیا دی شرارت دا دور دور تک نام و نشان تک نہیں سی سگوں کسے دے خواب و خیال وچ وی نہیں سی۔ دوپہر دے کھانے دے بعد دھپ وچ گھاہ تے لیٹ جاندے۔ وٹامن ڈی دا بھلا ایس توں بہتر سورس ہور کیہ ہو سکدا سی؟ پچھلے دیہاڑیاں وٹامن ڈی دا ٹیسٹ کروایا تے اوہدی گھٹو گھٹ نارمل ویلیو پنجی ہوندی اے تے میری یاراں نکلی۔ مینوں یقین اے کہ جے اودوں میں ایہ ٹیسٹ کرواندا تے یقینا تریہہ چالھی توں بھلا کیہ گھٹ نکلدا۔
فروری 1984ء وچ اک آمر دی طلبہ یونینز تے لائی گئی پابندی پچھلے چار عشریاں توں لاگو اے۔ ایس دوران جمہوری حکومتاں وی آئیاں پر کسے نوں وی ایہ سلسلہ دوبارہش روع کرن دی توفیق نصیب نہیں ہوئی۔ ایہ گل ٹھیک اے کہ طلبہ یونینز دیاں کجھ قباحتاں وی سن پر اج وی پورے یقین نال کہہ سکنا واں کہ ایہناں کجھ قباحتاں توں ہٹ کے تعلیمی اداریاں وچ طلبہ یونینز پاروں ان گنت فائدے وی سن تے اوہناں دے اثرات ملکی سیاست تے اسمبلیاں وچ وکھائی دیندے سن۔ طلبہ دی شخصیت سازی وچ ایہناں طلبہ یونینز دی چھترچھاویں ہون والیاں ہم نصابی سرگرمیاں دا جو حصہ سی اوہدا اندازہ تعلیم توں فارغ ہو کے عملی زندگی وچ آن دے بعد ہویا کہ ایہناں غیر ہم نصابی تے ہم نصابی سرگرمیاں نے طلبہ دی شخصیت تے جو مثبت اثرات پائے اوہ عملی زندگی وچ بڑے کم آئے۔ خاص طور تے اوہ اعتماد جو سٹیج تے چڑھ کے اپنی گل نوں دلیل دے نال کرن توں حاصل ہویا تے کالج میگزین وچ لکھن دا جو موقع ملیا تے اوہنے لکھن دی صلاحیت نوں جس طرح نکھاریا اوہ قابل ستائش اے۔

حوالات دی رات دو پریشانیاں سن پہلی ایہ کہ اگلے چار پیپراں دا کیہ بنے گا تے دوجی ایہ کہ گھر واپسی تے اباجی دے غصے دا کیہ بنے گا؟ خیر نال پیپر والی پریشانی تے حوالات وچ ای دور ہو گئی جدوں مینوں ملن لئی آن والے ڈائریکٹر سٹوڈنٹس افیئرز تے شعبہ بزنس ایڈمنسٹریشن دے چیئرمین نے میرے سارے مطالبے ایس توں ہٹ کے اوہ معقول سن یاں نامعقول‘ چھیتی من لئے۔ ایس لئی اک مسئلہ تے دس باراں گھنٹے وچ ای حل ہو گیا پر دوجے مسئلے نے تقریباً اک مہینہ پریشان کیتی رکھیا‘ پر جدوں جیل توں واپس گھر اپڑیا تے پتہ لگا کہ میری ساری فکرمندی بالکل فضول وچ سی تے واپسی تے ابا جی نے میرا استقبال خلاف توقع جتیاں دی تھاں محبت نال کیتا۔ ایہ بڑی انوکھی گل سی بعد وچ پتہ لگا کہ اباجی دا دل میرے ولوں دوجے دن ای صاف ہو گیا جدوں پولیس نے میری گرفتاری دے دوجے دن میرے تے ایمرسن کالج دے طلبہ ولوں کیتی جان والی ہنگامہ ارائی تے ٹٹ بھج وچ ملوث کردے ہوئے میری موقع واردات توں گرفتاری پا دتی۔ قصہ ایس طرح سی کہ اباجی مرحوم ایمرسن کالج دی ڈسپلنری کمیٹی دے سینئر رکن سن تے جس ویلے کالج دے باہر بوسن روڈ تے ساری ہنگامہ ارائی ہو رہی سی ابا جی ڈسپلن کمیٹی دے دوجے اراکین سنے پرنسپل نہ صرف ایہ کہ موقعے تے موجود سن سگوں ہنگامہ ارائی وچ مصروف طلبہ نوں سمجھان بجھان وچ لگے رہے۔ اجہے حالات وچ جدوں اباجی آپ موقعے تے موجود ہون میری کیہ مجال ہو سکدی سی کہ میں اوتھے آندا؟ انج وی ابا جی نوں سویرے ای میرے گھر توں غایب ہو جان دا پتہ لگ چکیا سی تے جدوں اوہ کالج اپڑے اودوں تک اوہناں نوں میری گرفتاری تے بہرحال پتہ نہیں سی پر ایہ پریشانی ضرور سی کہ آخر میں اپنے دوست نوں اپنے کمرے وچ چھڈ کے کتھے چلا گیا واں؟۔
جدوں اوہ کالج توں واپس گھر اپڑے تے اوہناں نوں وڈے بھائی نے دسیا کہ خالد گھروں آپ کدھرے نہیں گیا سگوں اوہنوں رات پولیس نے گھر دے بوہے توں ای پھڑ لیا اے تے اوہ تھانہ صدر دی حوالات وچ بند اے۔ ظاہر اے اباجی نوںایہدے تے وی غصہ آ گیا تے اوہناں نے میرے تے میری غیرموجودگی وچ غصہ لاہیا تے میرے توں علاوہ گھر دے دوجے لوکاں نوں وی جھڑکیا کہ ایہ سب اوہناں دی ڈھل تے ہلاشیری دا نتیجہ اے کہ ایہ لڑکا پٹھے سدھے کماں وچ لگا رہندا اے تے لیڈری دے چکر وچ پے کے سانوں ساریاں نوں پریشان کردا رہندا اے۔ جدوں ایہ پہلی واری پھڑیا گیا سی جے اوس ویلے اوہدی طبیعت چنگے طریقے نال صاف کر دتی جاندی تے ایہ نوبت نہ آندی۔ فیر اوہناں نے اپنی وڈی بھین یعنی میری پھوپھی نوں مخاطب کردے ہوئے کہیا: آپاں! جے تسیں لوک ایہدیاں اودوں حرکتاں جدوں میں پڑھن لئی پنجاب یونیورسٹی گیا ہویا سی میرے توں نہ لکاندے تے جدوں اوہ پچھلی واری حوالات دی سیر کرکے واپس آیا سی اوہنوں میرے توں نہ بچاندے تے اج ایہ دن نہ ویکھنا پیندا۔ پر اگلے دن ایہ ہویا کہ جدوں اوہ کالج اپڑے تے اوہناں نوں پچھلے دن والے ہنگامے دے بعد کٹن والی ایف آئی آر دے بارے پتہ لگا۔ بحیثیت رکن ڈسپلنری کمیٹی جدوں اوہناں نے ایف آئی آر پڑھی تے اوہدے وچ لکھیا سی کہ طالب علم رہنما خالد مسعود خان نوں ہنگامہ ارائی‘ ٹٹ بھج تے جلائوگھیرائو کردے ہوئے موقعے توں پھڑیا گیا اے ایہ پڑھ کے اباجی نوں میری بے گناہی دا یقین آ گیا کہ جے میں واقعی کوئی خلاف قنون حرکت یاں جرم کیتا ہوندا تے پولیس نوں میرے تے ایہ جھوٹھا کیس نہ پانا پیندا اُتوں ایہ ہویا کہ اوسے دن کالج وچ پرنسپل نوں فون آ گیا کہ اوہ میرے والد نوں لے کے ڈپٹی مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر دے دفتر حاضر ہون۔
اباجی تے پرنسپل ایمرسن کالج ملتان چھالونی وچ واقع کور کمانڈر‘ جو ڈپٹی مارشل لاء ایڈمنسٹریٹر دے فرائض وی نبھاندے رہے سن دے دفتر اپڑ گئے۔ مارشل لاء دا زمانہ سی تے اجہے وچ زورآوراں دا سارا زور سرکاری ملازماں تے چل رہیا سی۔ اباجی بطور سرکاری افسران دا سافٹ ٹارگٹ سن ایس لئی اوہناں نوں دفتر سد کے دھمکایا گیا کہ اپنے بیٹے نوں بندہ بنا لوو نہیں تے ایہدا نقصان تہانوں وی ہو سکدا اے۔ بعد وچ مینوں پرنسپل صاحب نے دسیا کہ جیویں ای تیرے اباجی نوں ایہ دھمکی دتی گئی اوہ بجائے گھبران یاں ڈرن دے اک دم تائو کھا گئے تے کہن لگے کہ جے پولیس میرے بیٹے تے پرچہ کٹدی کہ اوہ اک طلبہ تنظیم دا رکن اے تے میں تہانوں کہنا واں کہ ایس جرم وچ جے ایہدی کوئی سزا بن دی اے تے میں ایس سزا نوں وی من لواں گا کہ میرے بیٹے تے ایہ الزام سچائی تے مبنی ہووے گا پر جس جرم وچ اوہنوں ملوث کردے ہوئے اوہدی گرفتاری پائی گئی اے اوہ ایہدے وچ شامل ای نہیں۔ اوہنوں تے ایس واقعے توں دس باراں گھنٹے پہلاں رات نوں گھروں پھڑیا گیا اے۔ اللہ خوش رکھے پرنسپل صاحب نوں اوہناں نے وی ایہ گواہی دتی کہ جس وقت کالج دے باہر ہنگامہ ارائی ہو رہی سی خالد اوتھے سرے توں ای موجود نہیں سی۔ خالد ساڈا پرانا طالب علم اے تے میں اوہنوں اپنے بچیاں وانگوں پچھاننا واں۔ ایہ گل ٹھیک اے کہ اوہ ماضی وچ ایس قسم دی طلبہ سرگرمیاں وچ بڑا سرگرم رہیا اے پر گھٹو گھٹ ایس واری تے میں گواہی دے سکنا واں کہ اوہ نہ صرف ایہ کہ موقعے تے ای موجود نہیں سی سگوں یونیورسٹی وچ امن و امان دا مسئلہ کھڑا کرن دی تھاں سمسٹر دا پرچہ دے کے واپس گھر آیا سی ایس لئی ایس سارے واقعے نے اباجی نوں گھٹو گھٹ ایہ ضرور باور کروا دتا کہ میں جس جرم وچ پھڑیا گیا واں اوہدے نال میرا دور دور دا کوئی تعلق نہیں۔
طلبہ یونینز تے لگن والیاں پابندیاں پاروں نصاب توں علاوہ پڑھن دا رواج ختم ہو گیا تے بین الکلیاتی تقریبات دے ختم ہون نال طلبہ و طالبات دا سٹیج تے چڑھ کے گل کرن دی تربیت دا ادارہ وی رخصت ہو گیا۔ ایس تربیت پاروں سیاسی طور تے شعور تے تجربہ رکھن والے نوجوان آندے سن تے آمراں نوں للکارن دے نال نال اپنی سیاسی پارٹیاں وچ جمہوری اقدار دا جھنڈا اچا کرن دا حوصلہ رکھدے سن۔ ہن وی اسمبلیاں وچ ماضی دیاں کجھ یادگار شخصیات موجود نیں فیر طلبہ یونینز تے پابندیاں لگ گئیاں تے سیاسی پارٹیاں دیاں لگاماں میاں تے زردار ٹائپ لوکاں دے ہتھاں وچ آ گئیاں جہناں دا ذاتی طور تے جمہوریت نال کوئی لینا دینا ای نہیں سی۔ اوہناں نوں سیاسی غلام زادے تے تابعدار چاہیدے سن جو اوہناں نوں مل گئے۔ ہن اسمبلیاں دے حلقے موروثی سیاستداناں دی اولاد وچ اوسے طرح تقسیم ہوندے نیں جیویں اوہناں دی جائیداد وراثت وچ اوہناں دی اولاد نوں ملدی اے۔ 1984ء توں 2023ء تک سب کجھ ای بدل گیا اے۔٭