پنجابی وچ قصہ ہیر رانجھا دی روایت

سید طاہر شیرازی

قصہ لکھن دی روایت ڈھر ساری پرانی اے۔ دنیا دے ادب وچ بندے دا کسے نہ کسے قصے کہانی توں مڈھ بجھدا اے۔ حضرت آدم ؑدے جنم نال ای ایہناں نوں جنت وچوں کڈھے جاون دا قصہ شروع ہوندا اے۔ یونانی ادب دے مگروں یورپ تے انگریزی ادب وچ ’’سائیکی‘‘ اک تتلی دی روح دا حیاتی وچوں نکلن دا ای قصہ اے۔ کیٹس نے وی سائیکی توں ای تمثیل دے روپ نوں پیش کیتا اے۔ بابا فرید دے شلوک وچ خدا کولوں وچھڑی روح دی کہانی اے۔ انج قصہ کدی شعراں، کدی کہانی تے کدی ناٹک راہیں کاغذ تے اُلیک کے ساہمنے لیاندا گیا اے۔
کدی ایہو قصہ پتھراں نوں چھینی تے قلم نال گھڑیا گیا، کدی اسے قصے نوں مورت کار نے بندے دے دکھ تے حیاتی دے وادھے گھاٹے نوں پکے رنگاں راہیں چتر کاری کر کے امر کر چھڈیا تے کسے نے گیتاں راہیں قصیاں نوں وجود دتا۔
ہن اسیں کھوجیاں، پارکھاں تے دانشوراں دیاں آراواں اتے معنوی ونڈاں نوں مکھ رکھ اس دا ویروا کرنے آں۔
حمید اللہ ہاشمی ہوراں قصے بارے اپنے چار انج پیش کریندے نیں:
’’قصہ گوئی ایک مکمل، منفرد، جداگانہ اور مستقل صنف ہے۔ پنجابی ادب میں بھی داستانوں کا بیش بہا ذخیرہ موجود ہے۔ان داستانوں اور قصوں پر فارسی مثنوی کا رنگ غالب ہے۔ تکنیک اور ہیئت ترکیبی کے لحاظ سے بھی پنجابی فن قصہ گوئی بڑی حد تک مثنوی سے ہی متاثر ہے۔‘‘
عبد الغفور قریشی ہوراں قصے بارے انج بیان کردے نیں:
’’پنجابی وچ قصہ لفظ عربی فارسی ادب دے اثر ہیٹھ آیا اے تے کہانی دے معانی وچ استعمال ہندا آیا اے۔ عربی فارسی دا اثر پنجابی قصے اتے پینا قدرتی گل سی۔‘‘
شفیع عقیل ہوراں قصے یا داستان بارے انج لکھدے نیں:
’’نیم تاریخی داستان یا نیم تاریخی روایت میں کسی قوم یا کسی خطے کی ایسی کہانیاں آتی ہیں جن کی بنیاد تو تاریخ کے واقعات پر ہوتی ہے لیکن یہ باقاعدہ تاریخ نہیں ہوتی اور نہ ہی ان کی تاریخی حیثیت سے انکار کیا جا سکتا ہے کیونکہ یہ روایت کا حصہ ہوتی ہیں۔‘‘
لغت دے حوالے نال قصہ یا داستان دے معنی کیہ نیں ۔ ایہدا نتارا انج کر کے ساہمنے آندا اے۔
’’نسیم اللغات (اردو)‘‘ وچ قصے دے معنی انج کر کے دسے گئے ھن:
’’قصہ:کہانی، بیان، لڑائی، جھگڑا، تکرار‘‘
قصے کہانی: فضول گلاں، قصہ لے بیٹھنا، بے موقع گلاں شروع کر دینا، قصے وچ پینا، جھگڑے وچ دوجے دی گل وچ پینا، قصہ کرنا، جھگڑا کرنا، قصہ کوتاہ کرنا۔
(جاری اے)

داستان دے معنے انج لکھے ملدے نیں:
’’داستان: قصہ، کہانی، حکایت، روایت، نقل، طویل قصہ، لمبی کہانی۔‘‘
’’جہانگیر اردو لغت‘‘ وچ قصے یا داستان دے معنی انج ملدے نیں:
’’قصہ: کہانی، جھگڑا، معاملہ‘‘
ہک ہور معنی ویکھو:
’’قصہ کہانی:جھوٹی داستان، افسانہ، داستان گوئی‘‘
داستان دے معنی انج لکھے گئے نیں:
’’داستان: قصہ، کہانی، روئداد، طولانی حکایت یا بیان، تاریخ، تذکرہ، نقارے کی پانج ضربی ٹکوریں۔‘‘
’’شوکت اللغات‘‘ وچ قصے یا داستان دے معنی انج بیان کیتے گئے نیں:
’’قصہ:کہانی، ذکر، بیان، جھیڑا‘‘
ہک ہور معنی ویکھو:
’’قصہ کہانی:قصہ، جھیڑا، جھیڑا جھٹا‘‘
داستان دے معنی انج دے ملدے نیں:
’’داستان:قصہ، لام کہانی، قصہ کہانی، ویدن‘‘
’’مختصر پنجابی لغت‘‘ وچ قصے تے داستان دے معنے انج لکھے گئے نیں:
’’قصہ:کہانی، داستان‘‘
داستان دے معنی انج دسے گئے نیں:
’’داستان:کہانی، قصہ‘‘
ڈاکٹر نصر اللہ خان ناصر ہوراں قصے دی تعریف انج کر کے لکھدے نیں:
’’لوک داستاناں تے لوک قصے تہذیبی زندگی دی جڑ پاڑ نال گانڈھا رکھدن۔ صدیاں دے ایہناں قصیاں وچ اساڈی معاشرتی زندگی دیاں تصویراں تے تاریخی حقیقتاں دے پچھانویں ملدن۔‘‘
قصہ یا داستان دے لغوی معنیاں تے کھوجیاں دے نکھیڑے توں بعد اساں قصہ ہیر رانجھے دی روایت ویکھنے آں کہ اس روایت دا مڈھ کدوں تے کیویں بھجیا لگدا اے۔
مشرق وچ جتنے قصے یا پریم کہانیاں پُنگریاں ایہناں وچوں قصہ ہیر رانجھے نوں جہڑی شہرت لبھی اوہ کسے ہور قصے دے حصے وچ نہیں آئی۔
ڈاکٹر جمیل جالبی دی آکھ موجب:
ایہ واقعہ ایناں مشہور ہویا کہ برعظیم وچ ایہدی اوہو حیثیت حاصل ہو گئی جو عرب وچ لیلیٰ مجنوں تے شیریں فرہاد دی سی۔
اس قصے دی مقبولیت دا اندازہ انج لایا ونج سکدا اے کہ پنجابی توں اڈ اس قصے نوں سرائیکی، سندھی، ہندی، اردو، فارسی تے انگریزی وچ وی لکھیا تے ترجمایا گیا اے۔

شاعراں نے اس نوں عشق مجازی دے روپ وچ بیانیا اے جدکہ صوفیاء اس نوں وحدت الوجودی فلسفے دی تشریح آکھدے نیں۔ ایہناں دے نیڑے ایہ کہانی بندے تے رب دے ہک ہوون دی اے۔ کجھ ایہ وی آکھدے ھن کہ ہیر رانجھے دا قصہ سرے توں ہویا ای نہیں۔ کجھ خاندانی جائیداد دی ونڈ نوں مکھ رکھدے نیں۔
اس کہانی نے مڈھ توں لئے کے ھُن تک ہر ذوق دے لوکاں تے اپنا اثر ضرور چھوڑیا اے۔
ہیر رانجھے دی اصل حقیقت نوں جانن تے سمجھن لئی ہیر بارے ھن تائیں ترائے وکھو وکھ نظریئے سامنے آئے نیں۔
پروفیسر سمیع اللہ قریشی ہوراں دا خیال اے:
’’663 ق م توں پچھوں سکندر اعظم دیاں یونانی فوجاں علاقہ جھنگ تائیں لنگھدیاں وی رہیاں تے ایہناں وسوں وچ کیتی ویاہ وی کیتے۔ مڑ اپنے دیویاں دیوتاواں دے مندر وی بنائے۔ ہیرا(HERA) ایہناں دیویاں وچوں ہک پریت دی دیوی ہا۔ ہو سگدا اے اوہدا مندر وی ایتھے ای کدہرے جتھے اج ہیر دا مقبرہ بنایا گیا ہووے۔1973ء وچ اس تھہ وچوں محکمہ آثار قدیمہ دے سیانیاں نے اک دو اِٹاں کڈھ کے ایہناں دی عمر دا گوئڑ لاون کان کیمیائی پرچول کر کے ایہو سٹہ کڈھیا سی۔ پئی ایہ دوہزار سال پرانی یونانی ڈھنگ دی اٹ اے۔ اج وی ورہے دے ورہے قبر (ہیر دی) اُپر میلہ لگدا اے جس وچ مقامی وینس قبیلے دی تیر کمان بنا کے ویچدی اے۔ ایہ گل وی یونانی روایت دے نیڑے اے۔ وینس قبیلہ جہدی اج وی وسوں ہیر دی قبر دے آسے پاسے ہے۔ آپ وی اپنے آپ نوں یونانی نسل وچوں آکھدا اے۔‘‘
اس قصے دا نتارا کرن لئی ایہ مجازی یا کہ حقیقی اے بلال زبیری دا ایہ نظریہ کافی اے۔
تذکرہ اولیائے جھنگ وچ ہیر نوں اک صوفیہ تے اللہ والی متقیہ تے پرہیز گار خاتون دسیا گیا اے۔ تے مراد بخش رانجھے نوں اس دا مرید دسیا گیا اے۔
بلال زبیری اس بارے انج بیاندے نیں:
’’ہیر کا اصل نام ہیر نہ تھا بلکہ عزت بی بی تھا۔ رانجھا جنہیں اس کا عاشق شمار کیا جاتا ہے نام رانجھا نہ تھا بلکہ ذات کا رانجھا تھا اس کا حقیقی نام مراد بخش تھا۔‘‘

عزت بی بی (ہیر) جس نوں ہن وی مائی ہیر آکھیا جاندا اے۔ ہک پینڈو رہتل وچ اپنا جیون گزاریا تے اسے ماحول وچ وی اس دی پرورش ہوئی۔ خواجہ محمد عبداللہ کولوں دساں(10) ورھیاںدی عمر وچ قرآن پاک دی حافظہ بنی۔ ہیر دے استاد حضرت شاہ مخدوم دے خادم تے خلیفہ وی نیں۔ ہیر دیہاں راتیں رب دی عبادت وچ رہن لگ پئی۔ جداں حضرت شاہ مخدوم کبیر اپنے مرید چوچک دے گھر آئے تاں ایہ فرمایا:
’’تیری دھی دا درجہ بارگاہ ذوالجلال وچ بڑا اُچا اے میں ایس عزت والی خاتون نوں اولیائے عظام دی صف وچ ویکھیا ایۃ تیری دھی اج توں ہیر ہووے گی تے ایسے ناں نال دنیا وچ عزت پاوے گی‘‘۔
بلال زبیری ہوراں ہیر دی جمن تاریخ بارے لکھدے نیں:
’’ہیر دی ولادت 830ھ میںہوئی۔‘‘
ہیر حضرت شاہ مخدوم کبیر دی دعا نال جمی۔ اوہدا پیو چوچک جھنگ دے جنوب مغرب دے علاقے کوٹلی باقر شاہ دا زمیندار ہائی۔ اوہدی قبر اج وی اوتھے موجود اے تے مجھیں دے واڑے دے آثار وی ملدن۔ پر اوتھے کجھ قبراں وی بنیاں ہوئیاں نیں تے گڈگور خاندان دے کجھ جی ایتھے وسدے نیں۔ چوچک دی قبر تے واڑہ میں آپ اپنی اکھیں نال ویکھ آیاں۔
ایہ زمانہ بہلول لودھی دا اے۔ جداں بہلول لودھی نے مائی ہیر دی پاک دامنی دی شہرت سنی تاں مائی صاحبہ دی خدمت وچ حاضر ہویا۔
بلال زبیری دی آکھ موجب:
سلطان بہلول لودھی جہڑے اوس ویلے لہور دے حکمران سن مائی صاحبہ دے منن والے سن تے آپ نوں ملن لئی عموماً جھنگ آندے سن۔ نواب بہلول نے مائی صاحبہ دے درویشاں تے فقیراں لئی وسیع جاگیر عطا کیتی جو سیال خاندان وچ سب توں پہلی سرکاری جاگیر سی۔
پنجابی ادب دی تاریخ دے سارے مؤرخ تے تذکرہ نگار بلال زبیری دی اس گل نال چنگی طرحاں اتفاق کردے نیں کہ ہیر رانجھے دا قصہ سلطان بہلول لودھی (1451ء تا 1489ء) دے زمانے وچ ہویا پر ایہ گل منن نوں انکاری نیں کہ مائی ہیر پیر تے رانجھا اس دا مرید ہائی۔ دوہاں دا سلوک یا تصوف نال کوئی سانگا نہیں۔ پنجابی دے سارے قصہ نگار، تذکرہ نگار تے مؤرخ اس نوں مجازی عشق دی ہک لازوال داستان مندے نیں۔
پنجابی توں وکھ دوجیاں زباناں وچ وی ایہ قصہ لکھیا گیا جیویں کہ فارسی تے انگریزی وچ لکھے گئے قصے عشق مجازی دی کہانی بیان کردے نیں۔ اس قصے نوں سب توں پہلاں بیانن دا سہرا دمودر داس دمودر دے متھے سجدا اے۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی اس بارے آکھدے نیں:
’’وادی سندھ دے ادب دا مطالعہ کردے ہوئے سانوں ایس گل دا پتہ لگدا اے کہ سب توں پہلاں دمودر نے ہیر لکھی‘‘۔
دمودر داس دمودر اپنے آپ نوں اس قصے دا اکھیں ویہدھا گواہ آہدے ھن۔
اکھیں ڈٹھا قصہ کیتا میں تاں گُنی نہ کوئی
شوق شوق اُٹھی ہے مینڈی تاں دل اُمک ہوئی
اساں مونہوں الایا اوہو جو کجھ نظر پیوئی
آکھ دمودر اگے قصہ جو سنے سبھ کوئی
اس گل تے سارے محقق اکٹھے ھن جو دمودر پہلا شاعر اے جہیں قصہ ہیر رانجھا نوں نظمایا اے۔
آکھ دمودر میں اکھیں ڈٹھا
آلی گل تے کھوجی تے دانشور وکھری وکھری رائے رکھدن۔
دمودر دا ایہ شعر پیش اے:
پندراں تے اُنتری، سمت بکرم رائے
ہیر تے رانجھا ہوئے اکٹھے، جھیڑے رب مکائے
بادشاہی جو اکبر سندی، دن دن چڑھے سوائے
آکھ دمودر دئے اسیساں، شہروں باہر آئے
جتھوں تائیں ایہ گل اے جو ایہ قصہ دمودر تے اکبر شاہی دور وچ لکھیا گیا اے اس دی ونڈ انج ساہمنے آندی اے۔
محمد آصف خان ہوراں لکھدن:
’’اکبر بادشاہ 1452ء وچ عمر کوٹ(سندھ) وچ جمیا۔ 1556ء اتے تخت بیٹھیا تے 1605ء وچ چلانا کر گیا۔‘‘
ہیر دی جمن تریخ بارے اورنگ زیب سیال دسدن:
’’احسن المقال دے لکھاری نور محمد چیلہ نے مائی ہیر دا جمن ورہا 1427عیسوی لکھیا اے۔‘‘
نور محمد چیلہ اپنی کتاب ’’احسن المقال‘‘ (تاریخ جھنگ سیال) وچ ہیر دی مرن تریخ بارے لکھدے نیں:
’’ہیر دی موت 1452ء وچ ہوئی۔‘‘
’’ہیر دمودر‘‘ وچ بھائی کاہن سنگھ دے مطابق ہیر دی مرن تریخ ایہ دسی گئی اے۔
’’1510بکرمی بمطابق 1453ء دسی گئی اے۔‘‘
دمودر داس دمودر دی آکھ موجب ہیر دی مرن تریخ 1529 بکرمی بمطابق 1472ء بندی اے۔
پندراں تے انتری، سمت بکرم رائے
ہیر تے رانجھا ہوئے اکٹھے، جھیڑے رب مکائے
بلال زبیری ہوراں ہیر دے مرن سال بارے انج بیان کردے نیں:
ہیر چھیالی ورھے دی عمر پا کے 876ھ (1471ء) وچ وفات پا گئی۔
اس ساری چھان پن تے تریخی حوالیاں نوں مکھ رکھ کے دمودر داس دے اکھیں ڈٹھے واقعہ تے اعتبار اس لئی کیتاجا سکدا اے۔

جو ایہ قصہ تریخی لحاظ نال ہیر رانجھے دا بہلول لودھی دے دور (1451ء تا 1489ء) وچ ہویا۔ اس ویلے دمودر دی عمر پندرہ (۵۱) سال ہائی۔ ایہ عمر تاں چنگی بھلی سمجھ آلی ہوندی اے۔ جوانی مستانی وچ ایہو چسکے ہر بندہ لیندا اے۔ ہو سگدا اے ایہ گل اوس نوں کسے ہٹی تے آ کے دسی ہووے۔
مغل بادشاہ اکبر اعظم 1556ء وچ ہندوستان دے تخت تے بیٹھیا تاں اوس ویلے دمودر دی عمر نوے (90) ورھیاں دے نیڑے تریڑے بندی اے۔ او سمے ہیر رانجھے دی کہانی گھر گھر اپڑی ہوئی لگدی اے۔ دمودر نے سوچیا جہڑا واقعہ اس اکھیں ڈٹھا اے اس نوں نظمایا ونجے۔ اوہ لکھدا اے:
بادشاہی جو اکبر سندی، دن دن چڑھے سوائے
آکھ دمودر دے اسیساں، شہروں باہر آئے
دمودر نے ایہ قصہ اکبر دے دور وچ نظمایا اے۔ اکبر دا جمن سال 1599 بکرمی بطابق 1542ء اے۔ اوہ تیراں (13) ورھیاں دی عمر 1612 بکرمی بمطابق 1556ء وچ تخت سمالیا۔ اکبر دے تخت توں بہن توں کوئی تراسی(83) ورہے پہلاں 1529بکرمی بمطابق 1473ء وچ سلطان بہلول لودھی ہندوستان دا بادشاہ ہائی۔ اوسے دور اچ ای ہیر رانجھے دا میلاپ ہویا تے ایہناں دی عشقیہ داستان انجام تائیں اپڑی۔
کیلنڈر دے حساب دے موجب بکرمی سن کوئی 75 ورہے سن عیسوی توں پہلاں شروع ہویا اے۔ ایہ گل تاں منی پرمنی تے پکی ٹھٹھی اے جے ایہ واقعہ بہلول لودھی دے دور وچ 1473ء دے نیڑے تیڑے ہویا۔
ایہ وی ضروری نہیں کہ جداں کوئی واقعہ ہووے تاں اس نوں اُداں ای لکھیا ونجے۔ ہمیشاں واقعہ ہوون توں بعد ای اس نوں لکھیا ویندا اے۔ ایہ گل وی دھیان جوگ اے دمودر داس نے اس واقعے نوں اکبر بادشاہ دے سمے 1556ء توں 1605ء وچ لکھیا گیا ہووے۔
تریخی اعتبار نال ایہ گل نتر کے ساہمنے آندی اے جے دمودر داس دمودر نے قصہ ہیر رانجھا وچ کوئی ہیرا پھیری نہیں کیتی نہ ای مبالغہ آرائی توں کم لیا اے۔ جو جو حالات تے واقعات سنے تے ویکھے ایہناں نوں بیان کیتا اے۔
’’ہیر دمودر‘‘ وچوں ونکی لئی کلام پیش اے:
کیہنوں توں سمجھائیں مائے روز نہائوں کریندی
لوں لوں اندر رانجھا وڑیا کھس کھیڑیاں نوں دیندی
کھارے اتوں ترپ کھلوساں تدوں توں سمجھیندی
کہے دمودر ہیر سیالی، ’’رانجھا!‘‘ ہیر کوکیندی
ں
رانجھے دی میں درد دیوانی ہنجھو چولا بھِناں
جاں جاں شوق حیاتی مانا رانجھے نوں میں گھناں
سو دنیاوی راہ کی جانن حق نہ کیتا جنھاں
کہے دمودر ہیر سیالی کاج گنایا جنھاں
احمد گوجر
احمد گوجر دی ہک ہیر ملدی اے جس وچ اوہ انج لکھدائے۔
’’سن چار تے تیہہ اورنگ زیب شاہی کتھا ہیر تے رانجھے دی ہوئی پوری‘‘

جس توں ثابت ہوندا اے کہ اس نے ایہ قصہ اورنگ زیب عالمگیر دی تخت نشینی توں 43سال بعد مکمل کیتا۔ اورنگ زیب 1685ء وچ تخت اتے بیٹھیا سی۔ انج احمد نے ہیر رانجھے دی کہانی 1692ء وچ مکمل کر لئی سی۔‘‘
احمد گوجر پہلا پنجابی دا شاعر اے جس نے لمبی لمبی سرخیاں لا کے ہیر کہانی لکھی۔ اوس دے کلام توں اوس دی جادو بیانی تے نویں کاڈھ دا پتہ لگدا اے۔ احمد توں پچھوں آون آلے شاعراں نے اس قصے نوں اپنی نگاہ وچ رکھ کے ایس توں سدھ لئی جاپدی اے۔
’’ہیر احمد گوجر‘‘ وچوں نمونے لئی کجھ بند پیش نیں:
گھروں کڈھیا بہت حیران ہویا
سائیاں ایس گھر کدوں میں فیر وڑساں
مشہور ساں ہیر نوں لین آیا
مڑیا سکھناں وطن کیہ نال کھڑساں
بانہہ کڈھ آیا ایسے کم تائیں
سوئی اٹکیا فیر کی بانہہ پھڑساں
پلے دام نہیں دیاں حاکماں نوں
جتاں معاملہ چا وتڑے جا چڑھساں
میری احمدا شرم خدائے نوں ہے
رب لائے تاں کسے ڈھنگ اڑساں
قید زلف زنجیر دی پیا جوگی
تیرا کُٹھڑا بِرہاں بیراگ ہیرے
رنگ زرد تے سُکھ کے کاٹھ ہویا
سوز ہجر دا جگر وچ داغ ہیرے
احمد گوجر دی زبان سوہنی اے۔ ڈھیر پڑھیا معلوم نہیں ہوندا۔ سدھے سادھے ڈھنگ نال گل مکا دیندا اے۔ اس نے قافیے ردیف دا وی ایڈا خیال نہیں رکھیا جیویں گ دے نال غ دا قافیہ ورتیا اے۔
چراغ اعوان (پ 1090ھ بمطابق 1678ء، م 1145ھ بمطابق 1732ء)‘‘
ناں چراں دین قوم اعوان پنڈ کھیڑی ہرنڈ دے لاگے ضلع ڈیرہ غازی خان۔ آپ نے اورنگ زیب دے پتر معظم خان تے بہادر شاہ دے ویلے 1121ھ وچ ہیر دا قصہ لکھیا۔ گواہی انج دیندے نیں:
پُنی ہیر تمام تھئی تاریخ پنجم شعبانی
یاراں سئے سن سال اکیویں سُن مومن دل جانی
زمانہ شاہ معظم سچا سجاول مُلک زبانی
عالم فاضل عادل غازی رعیت ایہ احسانی
چراغ اعوان دی لکھی ہیر وچوں نمونہ کلام:
رانجھن تخت ہزارے والا جھنگ سیالیں جالے
تھی کر چاک کہاوے سہجوں ہر کم کرے اچھالے
مول جھمیں سر موڈھے دھُسّا ونجلی ہتھ وچالے
نیوے چھیڑ سویل مجھیں کوں ویلے سر پر تالے
تلے چھیک ڈسیجے شبنم واٹیں خوب کبھالے
کیلے کانہہ کیتے بیلے شوکن بشیئر کالے
چارے کانہہ چھیکاں ہر دم رہندے آن دھن والے
میلی پاہ گھتیندا دھوئیں سوہنی اٹکل والے
دوہ کر دُدھ بھریندا مٹیاں کٹیاں کوں پروالے
کلا، کھہڑ، بھورا، پیڑھا، رکھدا جوڑ سمھالے
کڈھے ساہ ٹھنڈے ہر ویلے عشق النبیاں بالے
گھول گھتا سئے چاک رانجھیں توں سہندا درد کشالے
بھل منجھیں وچ چراغ ہمیشہ، رہے اوں ہاڑ سیالے
چراغ اعوان توں پہلاں پنجابی وچ دمودر تے احمد ہیر دی داستان لکھ چکے ھن اس قصے توں ثابت ہوندا اے کہ ہیر رانجھے دی داستان دھرتی تے کھنڈ گئی ہائی۔ چراغ دے شعراں وچ ملتانی تے ڈیرے دی بولی دا ڈھیر سارا اثر اے۔ جہڑا قدرتی تے فطری اے اس دا قصہ مختصر اے۔ پوری کہانی وچ جھول نہیں ملدا۔ مثنوی دے سارے لازمے تے گن اس وچ موجود ھن۔
حافظ شاہ جہاں مقبل
عبد الغفور قریشی دی کتاب ’’پنجابی ادب دی کہانی‘‘ دے مطابق:
’’حافظ اکھیوں نھاہ ہاہ۔ آپ محمد شاہ دے عہد وچ ہوئے۔ مقبل دے کلام وچ ہیر 1747ء وچ لکھی اے۔‘‘

ہیر مقبل دا نمونہ کلام
رانجھا آکھدا آکھیا من ساں لئیں
ہیرے آکھ جو آوندا جی تیرے
ہیر آکھدی پیو کے بھیج مینوں
توں وی رانجھیا اپنے جا ڈیرے
جنج جوڑ ویاہ لے جا مینوں
جی رکھنا ماں تے باپ تیرے
نہیں سدسن لوک ادھال مینوں
تقدیر خدا دی کون پھیرے
ہیر مقبل وچ کل 334 بند نیں۔ چھوٹی بحر دے چو مصرعے وچ اے۔ کہانی وچ وادھا نہیں شعراں وچ سادگی بیان وچ روانی تے زور اے۔ مقطعے وچ کوئی نہ کوئی اکھان یا سچائی ضرور ہوندی اے۔ ہیر دی کہانی دے پلاٹ وچ رانجھا ہیر نوں سفنے وچ ویکھ کے عاشق ہوندا اے۔ اس دا انجام المیہ اے معاشرتی مورتاں موجود نیں۔
بہبل لاہوری
آپ لاہور دے واسی سن۔ ایہناں دا قصہ سی حرفی وچ ملدا اے۔
کلام دی ونکی
ن:نظر کر ویکھیں ہیرے
رانجھا وچ سیالاں شاہ جمالاں
ماریاں درد فراق تساڈے
پھرنیاں کھلیاں والاں مندیاں حالاں
انَّ وَعْدَ اللہ حقّ قول تساڈے
پالاں، جنگل بھالاں
ماں پیو ہیر وسارے بہبل وانگوں
خواب خیالاں پیئیاں جنجالاں
حامد شاہ عباسی
نام حامد شاہ تخلص حامد، پیو دا نام سید عطا اللہ ولد سید اعظم مادر النہر توران (ایران) دے جدی وسنیک۔ جنم 1161ھ۔ ایہ عباسی سید سن۔
’’ہیر حامد‘‘ وچوں کلام:
کہیا بھابیاں پیاریا جا ناہیں
منت دار تیرے اگے ہونیاں ہاں
تیرے مکھوں گلاب دے پھل کردے
اسیں گند کے ہار پرونیاں ہاں
تیرے نام رانجھیا لکھ واری
گھل گھتیاں واریاں ہونیاں ہاں
اسیں جیو جامہ تیرے پیش کیتا
حکم کریں سو من کھلونیاں ہاں

رانجھے رو کے آکھیا بھابیوں نی
منوں نام خدا رسول میرا
سبھو آکھیا ویکھیا بخش دیہو
وڈا تساں توں جی خوشحال میرا
مینوں رب نوں سونپ کے گھریں جائو
کوئی مول نہ کرو خیال میرا
آ مِلاں گا جیوندا تساں نوں میں
نہیں تاں سونپ دیو رب نوں حال میرا
احمد یار (پ1768ء، م 1848ء)
نام مولوی احمد یار، پنڈ مرالی، ضلع گجرات(تحصیل پھالیہ) دے وسنیک سن۔
احمد یار دی لکھی ہیر وچوں کلام دی ونکی ویکھو:
ہیر سیال چوچک دی بیٹی جوبن حسن جوانی
آپ لکھی تصویر مصور قدرت دی پھڑکانی
ں
یا قطب دکھن پربت دے آ گئے سیر زمینے
یا جڑے ہوئے دو لعل بدخشاں والے اُپر سینے
سید وارث شاہ
(پ 1135-40ھ دے نیڑے)
وارث شاہ دی جنم بھومی جنڈیالہ شیر خان ضلع شیخوپورہ سی۔ قصہ ہیر رانجھا 1180ء وچ لکھیا۔ ونکی لئی کلام:
بھائیاں باجھ نہ مجلساں سوہندیاں نی
اتے بھائیاں باجھ بہار ناہیں
بھائی مرن پوندیاں بھج بائیاں
بناں بھائیاں دے بھرے پروار ناہیں
لکھ اوٹ ہے کول وسندیاں دی
بھائیاں گیاں جیڈی کوئی ہار ناہیں
بھائی ڈھاوندے بھائی اُساردے نیں
بھائی بانہہ بیلی کوئی یار نہیں
ں
رانجھا آکھدا ایہ جہان سفنہ
چھڈ جاوناں ایں نیناں والئے نی
تساں جیہاں پیاریاں ایہ لازم
آئے گئے مسافراں پالئے نی
ایڈا حسن دا نانہہ گمان کیجئے
ایہ لئے پلنگ تے سَنے نہالئے نی
اساں رب دا آسرا رکھیا ای
اُٹھ جاوناں ایں نیناں والئے نی
میرن شاہ (پ 1224ھ، وفات 1318ھ بمطابق 1898ء)
نام امیر حیدر شاہ، تخلص میرن، بخاری سید، پیو دا نام سید ولایت شاہ بخاری، موضع کُدنا رائو بیلہ شرقی تحصیل کوٹ ادو ضلع مظفر گڑھ دے واسی۔
قصہ ہیر رانجھا لکھیا اس وچ تین سو توں ودھ شعر نیں۔
نمونہ کلام:
ہزارہ نوں رنجیٹھا چھوڑ چلیا
سلیٹی ہیر والے عشق سلھیا
ں
تدا بھگوا جوگی دا دیس پایوس
متھے مل کر بھبھوت تے بین چایوس
ں
اُٹھی چلیا رنجیٹھا واہ کھن کر
کریندا قوت اپنا ٹکڑے پن کر
سید میراں شاہ (پ1246ھ بمطابق 1839ء، م 1332ھ بمطابق 1925ء)
ناں سید میراں شاہ، جالندھر دے وسنیک سن۔

’’قصہ ہیر رانجھا‘‘ 1307ھ وچ لکھیا اے۔ کلام دی ونکی:
موجو تے تقدیر جو آئی موت پیالا پیتا
پچھوں رل کے نال رانجھے دے ویر بھراواں کیتا
رل بھرجائیاں مارن طعنے خون جگر دا پیتا
قاضی پینچ بھرا سدا کے سبھ ورثہ ونڈ لیتا
لاہورا سنگھ لاہوری
(جمن 1865ء، کوچ 5 نومبر 1923ء)
ناں لاہورا سنگھ، تخلص لاہوری، گمٹی بازار لاہور دے واسی۔
قصہ ہیر وچوں کجھ ونکی:
بیڑی ہوئی روان تے شوق سہتی
رانجھے ونجھلی پکڑ وجائیو سو
سارا پور بیڑی وچ مست کیتا
سندر راگنی بھیرویں گائیو سو
من من لیا نال آواز بانکی
ایسی چٹک پریم دی لائیو سو
اوس گھڑی توں میں قربان لاہوری
جہڑی شوق دے نال لنگھائیو سو
مائے دے روٹی جھب رانجھے نوں
پئی شام سویر دا بھکھڑا ای
ملکی آکھیا ایہ لے کھا بیبا
حاضر جیہا پکا مسّا رُکھڑا ای
اِہ عمر تے گھروں پردیس آیا
خبرے کیہ بنیا اہنوں دکھڑا ای
لاہوری منزلاں مار حیران کیتے
سُکے ہونٹھ کملایا مکھڑا ای
محمد دین سوختہ
(پ 1876ء، م 1944ء)
پیو دا ناں میاں احمد بخش، قوم راجپوت، امر تسر دے وسنیک سن۔
قصہ ہیر وچوں ونکی لئی کلام:
ہیر فکر نہ کر کسے بات دا توں
تیرے نام اتوں اپنی جان دیساں
ایویں ہوچھیاں والی نہ گل کرساں
سوچ سمجھ کے تینوں زبان دیساں
اپنا دل دیساں اپنا جگر دیساں
اپنی ہستی دا سارا سامان دیساں
پھیر مہندی دی رسم ادا کرساں
ایویں سوختہ نوں ناہیں پان دیساں
ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ (پ 1899ء
پیو دا ناں منشی شیر سنگھ، پنڈ دیوی تحصیل گجر خان ضلع راولپنڈی دے واسی۔ قصہ ہیر رانجھا وی لکھیا:
کلام دا نمونہ:
جٹوں رانجھا کہنے بنایا؟ ہیر حسن ونجاری نے
رانجھیوں جوگی کہنے بنایا؟ اس برہن دکھیاری نے
ہیر رانجھیو ولی بنایا؟ کن دوہاں نوں بیماری نے
یاری سچی دوہاں نوں کن بخشی؟ رحمت یاری نے
تھوڑا ہے تدھ اُتے جتنا، مان کرے پنجاب تیرا
اج وی لہندے ول وی جٹی وسے روز شباب تیرا
فیض پہنچاندا ہے لکھاں نوں کھٹیا عشق ثواب تیرا
بُنیاں کَتیاں ہی سازاں دا ہے قصہ مضراب تیرا
ڈاکٹر فقیر محمد فقیر(پ 1900ء
پیو دا ناں حکیم میاں لال دین، قوم ٹھاکر کشمیری، گوجرانوالہ دے رہن والے ھن۔ قصہ ہیر رانجھا لکھیا۔
قصہ ہیر رانجھا وچوں کلام دی ونکی:

جہڑے خصم نہ مال دا پتہ کیتا
کم کی اوس وہار دا نی
جہڑے خصم نہ مال دا پتہ کیتا
ہویا مال اوہ چور چکار دا نی
واری بھننوں رہیا ہر نالیاں توں
جھگا چوڑ ہویا زمیندار دا نی
جاتا تا دے جہیں انداز نوں
نہ پھسکا وجیا اوس لوہار دا نی
پچر جے لگی کھری کند نوں
نہ ٹبہ بنے گا اوس دیوار دا نی
چوندا چھت دا لنبئے کدی جے
کر کھولہ بندا اے انت پسار دا نی
جے نہ کھوہ دا دو رہنیک کریئے
سُکے سو کیوں پیٹ نسار دا نی
دوہر چوہر نہیں لگدی جدوں توڑی
بن دا روپ نہیں کنک جوار دا نی
عبد الغنی شوق تحصیل وزیر آباد ضلع گوجرانوالہ دے واسی سن
قصے ہیر وچوں نمونہ کلام:
جواب ہیر
آئے اج شام نوں مال لے کے
اوہنوں گھلنی آں ایہ کہہ کے تے
چنگے اپنے بھین تے بھائی بیبا
کہہ کھٹنا ای ایتھے رہ کے تے
کلی جان اے توں پردیس اندر
لینا کیہ آ کسے نال کھہ کے تے
کیہ لبھنا ای ان بھونت وچوں
دکھ درد مصیبتاں سہہ کے تے
جدا ویکھیاں ہووے نہ روح راضی
کول کیہ کرنا اوہدے بہہ کے تے
پائی رکھنی جان عذاب اندر
سارے جگ دے کولوں تریہہ کے تے
ٹر جا دوشالڑا دھر موہنڈے
روندا جاوسیں گا ایتھوں ڈھہ کے تے
ایناں اندروں کدی نئیں صاف ہوناں
جہڑے بنے کدورتوں گھہ کے تے
زن کدی نہ نکلدا دل وچوں
ویہندے رہن لوکی چھپ چھہ کے تے
شوق دور تے ڈھول سہاوندے نیں
آوے رہے ناہیں کول رہ کے تے
احسان باجوا دا لکھیا قصہ ’’سچ بانی‘‘ (اصلی جیون کتھا ہیر رانجھا) وچوں کلام دی ونکی:
عقل تے عشق دا بیان
جد عقل چڑھاندی گھوڑیاں بس منزل دوے وکھا
پر عشق شکورا جاوندا منزل دے ولے دھا
وچ درداں پینگھ ہلاردا مڑ انبریں دوے چڑھا
آکھ احسانا سچیاں ایہ عشق حسن دا تا
ہے عین دونہاں نوں لگدی پر فرق دونہاں دا ڈھیر
جد عشق ہے پھیرا پاوندا سبھ عقل بھلاوے فیر
سبھ چیتے وسرن لابھ دے جد عشقوں جھلن نیر

آکھ احسانا سچیاں، بس چاڑھے عشق سویر
ایہ عقل وسیلے لوڑ دی کڈھ دی ہے کیڑے لکھ
ریجھاں نوں مار مکاوندی جد ہو ہو بہندی وکھ
ایہ جان پچھانی لوڑ دی ڈردی نہ میلے اکھ
آکھ احسانا سچیاں بس عشق بچاوے ککھ
مولا بخش کشتہ (1876ء
پیو دا ناں میاں سلطان بخش، قوم راجپوت بھٹی امر تسر دے وسدے، 1890ء وچ لاہور آ گئے۔
آپ دی لکھی ’’ہیر کشتہ‘‘ وچوں کلام دی ونکی:
اللہ اک تے نبی کریم اکو
کعبہ اک تے اکو قرآن مائے
رانجھن اک دی ہیر سیال بندی
رانجھا ہیر دا دین ایمان مائے
میرا ہور تھاں سمندھ ناہیں
خبردار رکھیں ایہ دھیان مائے
ملے دوزخیں تنہاں سزا شالا
کر کے قول جہڑے مُکر جان مائے
افضل گوشہ گیر دی لکھی ’’ہیر گوشہ گیر‘‘ (داستان ہیرا رانجھا مع اردو ترجمہ) مترجم ڈاکٹر امجد علی بھٹی
نمونہ کلام ’’ہیر گوشہ گیر‘‘
ہیر کو ماں باپ اور قاضی کا مل کر نصیحت کرنا
بچہ ہیر نہ ہن توں رہی
تک ویکھ کے آیا جایا کر
کام کاج گھرے دے کیتے کر
ماں بڈھی دا ہتھ وٹایا کر
ماں بڈھی دے وچ پہلی ہمت نہ رہی
تیری ماں ہے ساہ کڈھایا کر
ماں خدمت دیوے بلند درجے
تھکی ہوئی دے پیر دبایا کر
اسیں لوگ وڈیرے پنڈ دے ہاں
دب نوکراں حکم چلایا کر
گلاں کرنوں لوگ نہ رہندے نیں
بیلے کلیاں کدی نہ جایا کر
گوشہ گیر اساڈا نوکر ہے
کمی کامیاں منہ نہ لایا کر
قصہ ہیر رانجھا دا فنی فکری مطالعہ
قصے، لوک داستاناں تے کہانی دھرتی دی ککھ اچوں جمدیاں نیں۔ ایہ دھرتی دی سنجاں تے اس دی تہذیب، رسم رواج تے اوس ویلے دی تریخ دی امین ہوندیاں نیں۔

اوہدے وچ اوس ویلے دے سماجی رویے، لوکاں دا ورتارا، خوشی، غمی(ویاہ تے مرن دیاں رسماں) روٹی ٹکر دے ذرائع تے لوکاں دی حیاتی گزارن دے طور طریقے ملدے ھن۔ ایہناں ساریاں گلاں نوں مکھ رکھ کے ایہناں پنجاب دھرتی اچوں پھٹن آلی لوک داستان ہیر رانجھا دا فنی تے فکری مطالعہ کر دے ہائیں۔
کیوں جے ہر لکھن آلے شاعر نے اس قصے نوں اپنے انگ رنگ تے ڈھنگ نال سوہایا اے۔
فقیر میاں رحمت دے لکھے قصے ہیر رانجھا دا فنی تے فکری ویروا کر کے سٹا کڈھاں گے کہ اوہ کتھوں تیکر س قصے نوں سوہنا تے سچجا بناون وچ کامیاب ہوئے نیں۔
سب توں پہلاں ہیئت دے حوالے نال گل کرئیے تاں فقیر میاں رحمت دا لکھیا قصہ چو مصرعی شاعری وچ اے۔ کتھائیں کتھائیں ایہناں مصرعیاں دی گنتی ڈھیر وی ہوویندی اے تے مڑ کتھائیں سی حرفی دا ورتارا وچ کر لیندے ھن۔ پر ایہ گل تاں پکی ٹھکی اے اوہ قصے دے ربط نوں ترٹن نہیں دیندے۔
فقیر میاں رحمت حضرت باہوؒ ہوراں دے مرید وی ھن۔ ایہناں نوں سارا روحانی فیض سلطان العارفین حضرت باہو ہوراں توں ملیا۔ حضرت سلطان باہوؒ فارسی تے پنجابی زبان دے کلاسیکل تے اچ کوٹی دے شاعر ھن تے اونہاں نوں ای پنجابی زبان دی سی حرفی وچ موڈھی منیا ویندائے۔ جدکہ حضرت سلطان باہوؒ سلطان العارفین ھن۔ ایہناں دی شاعری تصوف، فقر تے مرشد دے عشق بارے ملدی اے۔ ایس کر کے فقیر میاں رحمت دے لکھے قصے ہیر رانجھا وچ وی موضوعاتی حوالے نال تصوف، فقر تے عش دا تصور چوکھا سارا اے۔ ایہناں نے ایہ قصہ تصوف، فقر تے عشق نوں ای مکھ رکھ کے لکھیا اے۔ ایہناں موضوعات دے اثرات اس قصے تے ڈھیر سارے ھن۔ نظریہ وحدت الوجود جہناں دے بانی شیخ اکبر ابن عربی ھن۔ نظریہ ہمہ اوست آکھواندا اے۔ اس دے اثرات وی قصے تے چنگے چوکھے ملدے نیں۔
ہن اسیں اس قصے دا فنی تے فکری ویروا کرن لئی اپنا مہاڑ اس ال کرینیں ہائیں تے اس دا فنی تے فکری ویروا کریندے ہائیں۔
فقیر میاں رحمت دے لکھے گئے قصے ہیر رانجھا دے کردار۔
قصے دے کردار:
ہیر
قصے دا مرکزی کردار، اصل ناں عزت بی بی، قوم دی سیال تے مہر چوچک دی دھی، رانجھے دی معشوقہ
دھیدو رانجھا
ناں دھیدو، کجھ کتاباں وچ مراد بخش وی لکھیا ملدا اے۔ تخت ہزارہ، ضلع سرگودھا دا واسی تے موجو چودھری دا پتر قصے دا مرکزی کردار تے ہیر دا عاشق۔
ہیر دی ماں
ناں ملکی، مہر چوچک دی گھر آلی
چوچک
ناں مہر چوچک، قوم سیال، ہیر دا پیو، مہر چوچک دی قبر جھنگ شہر توں لہندے آلے دریائے جہلم دی مغرب آلی کدھی موضع کوٹلی باقر شاہ وچ موجود اے۔ میں ایہناں دی قبر اپنی اکھیں ویکھ آیا ہاں۔ تے ایتھے اج وی اوہ واڑہ وی موجود اے جہڑا ھن قبرستان دی صورت وچ ایتھے موجود اے۔ جتھے اج گڈ گور قوم آباد اے۔ ایتھے جا کے میں پرانے بندیاں توں ایہ روایت وی سنی اے جوں جہڑی مجھ(بھینس) ددھ نہ پئی دیندی ہوئے لوک ایتھے لائے امدن۔ ایتھے جمے گھاہ بوٹے کھوویندن تے مجھ ددھ دیون لگ پوندی اے۔ اتھاں لوکاں دا یہہ وی آکھن اے ایتھے جہڑا ایہ گستان اچ جالیں دے رکھ ھن اس ویلے رانجھے نے ایتھے مجھیں دے کلے ٹھوکے ھن تے اتے مِہرو بدھے ھن۔ اتھوں دے لوگ اج وی مہر چوچک نوں مہر چوچک نہیں آہدھے۔ میاں چوچک آہدھن۔
سیدا کھیڑا
رنگ پور کھیڑیاں دا کھیڑا، ہیر دا گھر آلا، مہر اجو دا پتر
مہر اجو
سیدے کھیڑا دا پیو تے رنگ پور کھیڑیاں دا سردار
سہتی
سیدے کھیڑے دی بھین، مہر اجو دی دھی تے ہیر دی ننان

مراد بلوچ
سہتی دا عاشق
بالناتھ جوگی
جس کولوں ٹلہ جوگیاں وچ جا کے رانجھے نے ہیر نوں پاون لئی جوگ لیا۔
ہیر دیاں سہیلیاں
اس قصے وچ ہیر دیاں سہیلیاں دا ذکر تاں ملدا اے پر ایہناں دے ناں کوئی نہیں ملدا۔
دوجے قصیاں وانگوں فقیر میاں رحمت دے لکھے گئے اس قصے وچ نہ کوئی کیدو دا کردار تے ناہ ای ہیر دے بھرا سلطان دا ذکر اے۔
قصے وچ مقامات دا ذکر
جھنگ
ہیر دا آبائی پنڈ، جھنگ توں تخت ہزارے دی وتھ ۰۲۱ کوہ اے۔
تخت ہزارہ
دھیدو رانجھے دا آبائی پنڈ تخت ہزارے توں جھنگ دی وتھ ۰۲۱ کوہ
رنگ پور
سیدے کھیڑے دا پنڈ جتھے ہیر جھنگ توں پرنا کے لئے گئے۔ ہیر دا ساہورا تھینہہ اے۔ جھنگ توں رنگ پور دی وتھ وی ۰۲۱ کوہ بندی اے۔
ٹلہ جوگیاں
ٹلہ جوگیاں جہلم وچ ہک اچی پہاڑی تے مندر اے۔ اس دے اج وی ایتھے آثار موجود ھن۔ ایتھے بالناتھ جوگی جہڑا کہ جوگیاں دا گروہ رہندا ہائی۔ جدوں ہیر ویاہ کے رنگ پور کھیڑیاں وگ گئی تاں رانجھا ہیر نوں پاون لئی ایتھے اپڑیا تے بالناتھ کولوں جوگ لیا۔ پنڈے تے سواہ ملی۔ سر منایا، کن پڑوائے، کنیں مندراں پائیاں، ہتھیں کاسہ چایا۔ جوگیاں آلا سانگ رانجھے نے ٹلہ جوگیاں جا کے بالناتھ دے ڈیرے رچایا تے جوگی بن گیا۔
قصہ دا فنی تے فکری ویروا
علم بیان
علم بیان ایہناں اصولاں، قاعدیاں تے ترکیباں دا اکٹھ ہوندا اے جہناں نوں جانن والا اس گل نوں ون سون طریقاں نال ساڈے اگے رکھ سکدا اے۔ اک طریقے نوں دوجھے طریقے نالوں نکھیڑن دی گل ایس کر کے کیتی جاندی اے کہ جے کجھ طریقے معنیاں اتے سدھی سانویں دلالت کر دے ھن تے کجھ طریقے اجہے ہوندن۔ ہن گل دا مطلب جھٹ پٹ نہیں اگھڑوا سگوں سوچن سمجھن نال گل پے پیندی اے۔ دلالت اجہی گل نوں کہندے ھن جس دے جانن نال دوجھی کسے شئے دا جاننا لازم ہو جاوے مثال دے طور تے دھوں اگ اتے دلالت کردا اے۔
دلالت
دلالت لفظی وی ہوندی اے تے غیر لفظی وی۔ ایہدیاں ون سون طرزاں ھن جے کر اجہے لفظ نال دلالت کرئیے جہڑا لفظ ایسے مدلول تے دلالت کرن لئی بنایا گیا سی تاں ایہ وضعیہ دلالت اکھواندی اے۔ جیویں شیر توں درندے اتے دلالت کرئیے۔
زبان تے بیان
فقیر میاں رحمت دی شاعری نوں زبان تے بیان دے حوالے نال ویکھئے تے پرکھیئے تاں ایہناں دے اس قصے وچ عام تے سادہ زبان دا ورتا کیتا اے۔ جہڑی کہ لوکائی دی زبان تے عام لوکاں دے ورتارے تے بول چال دی زبان اے۔ فقیر میاں رحمت ہوراں اپنے لکھے قصے وچ زبان تے بیان دا سوہنا تے سچجا ورتارا کیتا اے۔ میری اس گل دی پکیائی ایہناں دے شعراں توں ہوندی اے۔
ایہناں دے بند ونکی لئی پیش نیں:
جدوں ہیر سریر دے وچ رسی
رانجھا ونجھلی تدوں وجائوندا اے
جٹی عشق پھٹی اندر خواب کٹھی
عشق لوں لوں دے وچ دھائوندا اے
عشق ماردا درد رنجانیاں نوں
مار مار کے فیر جیوانوندا اے
رحمت عشق ہے نور رسول والا
جہڑا جا حضور پہنچائوندا اے
ں
’’کالیاں، کیلیاں، کڈھیاں
مجھیں چھڑ دیاں جھل ہکلیاں نی
کھڑکن ٹل بلیندیاں ٹلیاں نیں
نالے شوق رنجھیٹے دے سلیاں نی
بولن گھنگرو تے رن رن ہووے
وچ بیلیاں دے تھڑ تھلیاں نی
ہتھ ماہی دے کھونڈی اے عشق والی
مجھیں بھج کے بیلوں ولیاں نی
سونیاں باجھ نہ جگدیاں ایہ
مجھیںایہ لئے او رحمت کھلیاں نی

زبان تے بیان دے ورتارے دے حوالے نال ایہناں دا لکھیا ہک ہور بند ویکھو جس وچ ایہناں سوہنے رنگ نال اکھراں نوں ورتیا اے۔ اوہ لکھدے نیں:
ک:کل سیال تے جھنگ کھیڑا نہیں
کوئی رنجھیٹے دے تل مائے
چاک چاک نہ آکھ ہو چاک ویسیں
رانجھا باغ فردوس دا پھل مائے
رانجھا تخت ہزارے دا چوہدری اے
نہیں ہیر قبولیا بھل مائے
نظر رانجھے دی ذات خدا رحمت وچ
گئی جہاں دے ہل مائے
رب دی وحدت دا ذکر
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ رب دی وحدانیت دا ذکر وی موجود اے۔ اوہ واحد لاشریک۔ اے اوہ نہ کسے دا جمیا جایا اے نہ اس وچوں کوئی جمیا اے۔ اس دی ذات دی کوئی حد بناں نہیں۔ اوہ اپنیاں قدرتاں نال پچھانیاں ویندا اے۔ رب دی ذات نوں پرکھن کان کوئی دائرہ نہیں۔ اوہ لامحدود اے۔ اس ایہ کائنات بنائی۔ 81 ہزار مخلوق نوں خلق کیتا۔ پیر پیغمبر نبی تے رسول بنا کے اپنی سنجان کرائی۔ حدیث قدسی اے ’’میں ہک چھپیا ہویا خزانہ ہم، میں چاہیا کہ میں سنجانیاں ونجاں ایس واسطے اس جہاں نوں بنایا۔‘‘ اوہدے وچ دیہیں رات، سورج، جن ستارے، تے آسمان زمین، پہاڑ تے دریا انسان تے ہوریں مخلوقاں بنا کے اپنے آپ نوں ظاہر کیتا۔
اس بارے فقیر میاں رحمت ہوراں اپنے کلام وچ انج کر کے ذکر کریندے ھن۔
اوہ فرماندے نیں:
رب حیّ قیوم کریم ہے نی
نہیں رب دا حد بیان ہیرے
کُن کر کے جگ پساریا سو
پیدا کیتا سوں کل جہان ہیرے
کیتے پیر پیغمبر رب سچے
پھیر بھیجیا اس قرآن ہیرے
صورت رب دی کسے نوں نہیں لدھی
توں تے کر کے ویکھ دھیان ہیرے
ں
رب رب پکار دی نت رہوے
میری وچ سریر دے جان جوگی
کریئے ڈھونڈ پچھان کیہ رب دی
وے اگوں ویکھیئے کی نشان جوگی
رب رب کریندیاں عمر گزری
دسو رب کی مکان جوگی
مینوں ڈھونڈیاں مول نہ لبھدا اے
کت ول میں کراں دھیان جوگی
جس دا حد بیان نہ لبھدا اے
اس دی کردا کون سنجان ہیرے
کدوں آئیوں تے کدے جاونا ایں
کر اپنے ول دھیان ہیرے
کسے جمیا جایا رب ناہیں
نہیں رب دا کوئی نشان ہیرے
پھد مرشد کامل توں سائیں رحمت
جھب مشکلاں ہون آسان ہیرے
ں
جس دا حد بیان نہ کوئی ہووے
کریئے اس تے کی اعتبار جوگی
جہڑیاں قدرتاں پیا سناونا ایں
کئی لکھ کروڑ ہزار جوگی
کئی آوندیاں جاوندیاں لکھ پیاں
آوے نہ کوئی انت شمار جوگی
جہڑا نور ظہور ہے رب دا
وے اوہدے روپ دا دس نروار جوگی
ں
اوہ تے رب رحیم کریم ہے نی
نہیں لبھدا نال قیاس ہیرے
ں
کہڑی گل نوں رب توں آکھنا ایں
کیویں رب دا ہووے شعور جوگی
کیویں نبی رسول بنایا سو
کیویں کیتا سوں نور ظہور جوگی
کیویں پنجاں دا شان بنایا سوں
کیویں اڈیا پہاڑ کوہ طور جوگی
رحمت دس اسانوں توں جوگیا وے
کون سچ ہویا کون کوڑ جوگی
ں
فقیر میاں رحمت ہوراں اپنے کلام وچ رب کریم دیاں عظمتاں، شاناں تے اوہدی وحدانیت نوں بیان کر کے اس دی عظیم مخلوق ہوون دا حق ادا کیتا اے۔
وحدت الوجود دا بیان
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ وحدت الوجود دا ذکر وی ملدا اے۔ کیوں جے فقیر میاں رحمت آپ ای فقیر ھن۔ ایہناں نوں روحانی فیض اپنے مرشد حضرت سلطان باہوؒ توں ملیا اے۔

حضرت سلطان باہوؒ ہوراں وحدت الوجود دے قائل سن۔ ایہناں دے اس مصرعے توں میری گل دی پکیائی ہوندی اے۔
اوہ فرماندے نیں:
اندر ھو تے باہر ھو، وت باہو کتھ لبھیوے ھو
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ وی وحدت الوجود دے جھلکارے ملدن ھن۔ اس نظریے دا بانی شیخ اکبر ابن عربی ھن۔ اس نظریئے نوں ہمہ اوست آکھیا جاندا اے۔ میاں صاحب دے کلام وچوں وحدت الوجود دیاں کجھ مثالاں ویکھنے آں۔
اوہ بیان کردے نیں:
ع:عین ہوئیاں سیاں غین سبھے
نکتہ غین دا جہناں دور مائے
جہناں عین نوں عین پچھان لیا
اوہ تے پہنچیاں جا حضور مائے
عینوں عین رانجھا دسے غین کھیڑا
رانجھے یار باجھوں دسے کوڑ مائے
رحمت عین ہے نور رسول والا
جہناں سمجھیا ہوئیاں منظور مائے
ہے لا مکان، مکان جہڑا
اوتھے شرح دا کہڑا ہے ٹانگ قاضی
ں
ہک ہک پکار توں سائیں رحمت
جہڑے ہک نہ کہن گوار ہیرے
جہناں چواں دا ہک بنا لیا
اُنہاں لے نی کم سنوار ہیرے
ں
پئے ہک نوں ہک جو آکھدے ہو
ہوئے ہک توں لکھ ہزار جوگی
ہک نہیں زمین اندھیرڑا وے
کوہ قاف تے کئی پہاڑ جوگی
ہک ہک دا کی بیان کراں
آوے نہ کوئی انت شمار جوگی
دس ہک دا کہڑا مکان رحمت
اکھیں ویکھ کے کراں اعتبار جوگی
ں
جتھے ہک اکلڑا ہک ہووے
کہڑا روپ بنا کے ویکھئے نی
ں
جتھے ہک نوں ہک مقرر کرئیے
اوتھے ب تے ت دی جاہ ناہیں
ں
جدوں ہک اکلڑا ہک آہا
کس کیتا ہے فیر پسار جوگی
الف ہک اکلڑا ہک ہے نی
ناہیں دوسرا کوئی ضرور ہیرے
جدوں ہک اکلڑا دیہیں ابھرے
ہوندے کل اندھیرڑے دور ہیرے
جدوں ہک اکلڑا مینہ وسے
ہندا کیڈا نور ظہور ہیرے
ہکو ذات خدا دی سائیں رحمت
دوجا آکھنا نہیں دستور ہیرے
ں
ہک ہک توں آکھنائیں جوگیا وے
کرئیے ہک دی کی سمبھال جوگی
ہک جان سریر دے وچ ہے وے
کئی لکھ کروڑ ہزار جوگی
دسے جگ جہان بھی ہک مینوں
دوجھا ہور نہ کوئی درکار جوگی

وچ ہک دے ہک جو سائیں رحمت
اس دا دس کھاں نروار جوگی
ں
جواب جوگی
سمجھ آپنے آپ سلیٹئے نی
کریں وچ وجود دھیاں ہیرے
ایہو عشق بنا خدا دی ہے
توڑا پھول کے ویکھ قرآن ہیرے
جہناں یار دے ناں توں جند واری
کامل ایہناں دا ویکھ ایمان ہیرے
جہناں عشق قبولیا سائیں رحمت
عاشق وسدے لا مکان ہیرے
سوال ہیر
جہڑا لا مکان دے وچ فنا ہووے
اوہ رب نوں کی پچھاندا ای
جہندے وچ نہ عشق شعور ہووے
کہڑا تور اوہ رب نوں پاوندا ای
جہڑا لادے وچ لا ہو جاوے
ذات رب دی کی پچھاندا ای
رحمت دس کھاں سانوں توں جوگیا
وے پتہ لگدا کیویں نشاندا ای
چارے وچ وجود دے ہین تیرے
توں تے سمجھ کے ویکھ جٹیٹئے نی
چواں چیزاں ہے وجود تیرا
ایہناں چواں دے نال لپیٹئے نی
چارے چاہتاں وچ وجود تیرے
توں سمجھ کے ویکھ سلیٹئے نی
انساں چواں دی رکھ سنجاں رحمت
تاں لامکان نوں ویکھئے نی
ں
ہکو سچ ہے نام خدا دا نی
ہور سب جہاں فناء ہیرے
توں اپنا آپ پچھان کھاں نی
ہور وہم خیال ہٹا ہیرے
جہناں آپنا آپ پچھان لیا
اوہ گئے جہان بھلا ہیرے
لئے جان پچھاں توں سائیں رحمت
رہسی رب دی ذات بقا ہیرے
قدرت دے نظاریاں دا ذکر
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ قدرت دے نظاریاں دا ذکر ملدا اے جس توں اس ذات دی قدرت ظاہر ہوندی اے۔ جہڑی ذات کائنات بناون آلی اے۔ ایہناں قدرتاں نوں ویکھ کے اس دی ذات دی شناسائی ہوندی اے۔ اس موضوع تے لکھے گئے ایہ بند ویکھو:
اوہ آکھدے نیں:
جہڑا نال شعور انگور کرے سانوں
اس دا روپ وکھا جوگی
کیویں شکم وچ بت بنا دیندا
کیویں جنڈری دیندا ہے پا جوگی
اس گل دے وچ ہے ول کائی
ول کڈھ کے دے سمجھا جوگی
جہڑا رنگ تے روپ بنان والا
کوئی اس دا روپ وکھا جوگی
ں
جوگی آکھدا سن سلیٹئے نی
تینوں عقل شعور نہ آوندا ای
نکلے ہک انگور زمین وچوں
شاخاں کڈھ کے رکھ بن جاوندا ای
ایہنوں گل تے پھل ہزار لگن
کوئی انت شمار نہ آوندا ای
ساوا، سوہا، نیلا، پیلا ہو جاوے
رنگ وچ سئے رنگ وکھاوندا ای
ہر رنگ دے وچ مکان اوہدا
فیر ظاہر پیا نظر آوندا ای

دے کے موج سے موج رنگ دی سائیں
رحمت آخر ہک ای ہک ہو جاوندا ای
ں
انسان اللہ تعالیٰ دی اوہ تخلیق اے جس دی مثال ای کوئی نہیں۔ رب سوہنے نے انسان دا چار شیواں نال سریر بنایا تے اس وچ روح پا کے اس نوں ٹرن پھرن دے قابل کیتا۔ ایہ وی اللہ تعالیٰ دی قدرت وچوں ہک قدرت اے۔
اگ، پانی، ہو تے مٹے داوے
کیوں دتا سوں میل ملا جوگی
کہیں اکھیں تے کن زبان کیتے
کہیں دتا ہے بت بنا جوگی
ہس کھیڈ کے کیویں تباہ ہویا
کیتا کس نے ھو ہوا جوگی
کدوں آیا تے کدے اوہ گیا
رحمت کہڑی ہے اس دی جا جوگی
ں
اپوٹھیاں پڑھنی ایں پٹیاں توں
اوتھے کون برابری آوندا ای
کئیں دتے نے نین پران تینوں
تیرا کون سریر ہلاوندا ای
کئیں کیتا ہے جگ جہاں سارا
کون ماردا کون جیوندا ای
کون بولدا پیا ھن نال تیرے
تینوں کون ھن پیا بلاوندا ای
کون عقل دنائیاں دین والا
کون رنگ تے ڈھنگ سکھاوندا ای
اوہ تے رب رحیم کریم ہے سائیں
رحمت اس دا انت شمار نہ آوندا ای
عشق دا بیان
فقیر میاں رحمت دے لکھے قصے وچ عشق دا بیان سوہنے رنگ نال کیتا گیااے۔ ایہناں دے اس بند وچ ماں دھی نوں مت دیندیاں آکھدی اے وت وت عشق عشق توں کرینی ایں تینوں عشق دے بارے کجھ وی نہیں پتا۔ عشق وچ امام حسینؓ کُس گیا اوہدا گھر بار لُٹی گیا۔ بن وچ لوٹیاں پئیاں، تنبو کناتاں سڑ گئیاں، عشق نے ایہو جیہا گرم بازار کیتا جس وچ بیبیاں نوں وی قید کیتا گیا۔ جہناں عشق کیتا ایہناں نال ایہ کجھ ہویا توں کیہ جانے عشق کیہ ہوندا اے۔
عشق دے بیان دی سچائی لئی ایہناں دا ایہ بند پیش اے جہڑا کہ سی حرفی دی ہیئت چ لکھیا گیا اے۔
اوہ فرماندے ھن:
و:وت وت آکھیں عشق عشق دھیا
توں کیہ جاندی عشق دی سار دھیا
کُٹھا عشق امام حسین تائیں
جہندا لٹ لیا گھر بار دھیا
پائیاں کربلا وچ لوٹیاں نے
دتے تنبو کناتاں عشق ساڑ دھیا
عشق قید کرا کے بیبیاں نوں کیتا
عشق نے گرم بازار دھیا
عشق حقیقی دا بیان
فقیر میاں رحمت دی شاعری وچ عشق حقیقی وی چوکھا سارا اے۔ ایہناں دے قصے دے موضوع نوں ویکھئے تاں نتارا ایہ ہوندا اے کہ ایہناں دے کلام وچ عشق مجازی تے حقیقی دا ڈھیر سارا ذکر ملدا اے۔

کیوں جے میاں رحمت دا مزاج صوفیانہ اے۔ ایس کر کے ایہناں دے کلام تے عشق حقیقی د رنگ گوڑھا چڑھیا نظر آندا اے۔ صوفی مزاج بندے دے اندر عشق دے اثرات دوجھیاں نالوں چوکھے ہوندے نیں۔ میری اس گل دی پکیائی ایہناں دے اس بند توں ہوندی اے۔
عشق حقیقی بارے ہیر تے جوگی دے سوال جواب کیفیت نوں بیان کیتا گیا اے۔ نالے ایہ دسیا گیا اے کہ عشق حقیقی ہے کی اس دی ذات کی ہے مکان کی ہے اس دا مذہب کی اے تے رہندا کہڑی تھاں تے اے۔ ایہ ساریاں گلاں ایہناں دے بنداں وچ ویکھو۔
اوہ لکھدے نیں:
سوال ہیر
ہیر آکھدی دس کھاں جوگیا وے
کہڑا عشق ہے مکان جوگی
کتھے جمیاں تے کتھے ہے پلیا
کہڑا رکھدا عشق نشان جوگی
کی مذہب ہے عشق دا جوگیا وے
کیویں لکھیا وچ قرآن جوگی
عشق ذات نہیں پچھدا سائیں رحمت
عشق ہندو ہے کہ مسلمان جوگی
جواب جوگی
اس عشق دی گل نہ پچھ ہیرے
اس عشق دا دور مکان ہے نی
عشق ذات خدا دی وچ آیا
تدوں کیتو سوں کل جہان ہے نی
جدوں بانگ الست دی عشق آکھی
اتے صفاں دے ہویا فرمان ہے نی
اوتھے قالو بلا مڑ کس آکھیا
کویں روح ہوئے پریشان ہے نی
عشق لا مکان سلیٹیے نی
بناں مرشداں نہ پچھان ہے نی
گل عشق دی پچھ کھاں عاشقاں توں
جہناں کیتی جان قربان ہے نی
سوال ہیر
کویں عشق پسار پسار یائے
کس کیتا ہے عشق منظور جوگی
کیویں الف دا میم بنایا سو
کیویں ہویا رسول دا نور جوگی
کیویں دین تے مذہب بنایا سو
کویں ظاہر ہویا سچ تے کوڑ جوگی
سانوں کویں معلوم ہووے سائیں رحمت
گل سچ دی دس ضرور جوگی
جواب جوگی
ایہ پسارڑے عشق دے نی
تینوں جٹیئے عقل نہ آوندائی
الف میم دے وچ سما گیا
میم الف دے وچ سماوندائی
الف میم دے وچ نہ فرق کوئی
ایہو عشق ہی ول سیکھاوندائی
اس میم کولوں پنج تن ہوئے
پنجے عشق حضور کراوندائی
پنجاں تناں تھیں دین اسلام ہویا
ایہناں پنجاں دا انت نہ آوندائی
پنجاں تناں دا شان ہے سائیں رحمت
رب وچ قرآن فرماوندائی
ں
ایہ قرآن نشان رسول دانی
جہندے واسطے شان لولاک ہیرے
سمجھ عشق ہے نور رسول والا
ایہو عشق خدا دی ذات ہیرے
کٹھا عشق امام حسین نوں پاکاں
نال اس دی ملاقات ہیرے
عشق آل رسول دے وچ آیا رحمت
عشق ہی کرے نجات ہیرے
سوال ہیر
عشق عشق توں آکھنائیں جوگیا وے
رکھے عشق نہ شرم حیا جوگی
عشق لٹیا گھر رسول دے نوں
کیتا عشق نے مار فنا جوگی
عشق ذبح کرا، امام نوں
چاڑھ سولی دتا سچ تے کوڑ وکھا جوگی
عشق قید کرا کے بیبیاں نوں
ٹور دتا شام دے راہ جوگی
کیتا ظلم امام تے ظالماں نے
جہڑے عشق ولوں گمراہ جوگی
ایہو عشق صراف ہے سائیں رحمت
جس حق نکھیڑیا آ جوگی
جواب جوگی
جوگی آکھدا سن سلیٹیے نی
مڑن عاشقاں نوں ھن کوڑ ہے نی
عشق ماردا درد رنجانیاں نوں
عشق دوہاں جہاناں دا نور ہے نی
مکھ عشق دا کسے نہ موڑیا اے
اس عشق دی منزل دور ہے نی

ہیئتی لحاظ نال ایہناں وچ کجھ بند چار مصرعیاں تے کجھ ۵ مصرعے تے مشتمل ھن پر عروضی طور تے پورے ھن تے مصرعیاں وچ روانی وی موجود اے۔
عشق رسول
فقیر میاں رحمت ہوراںاپنی شاعری وچ جہان بناون دی گل وی چھیڑی اے۔ اللہ سائیں نے اس جہان نوں کنہاں واسطے بنایا تے اس نوں بناون دی کی لوڑ ہائی۔ تے اس جہاں نوں بنا کے اللہ سوہنا اپنے پیارے نبی تے اس دے قبیلے دی شناخت کرواونا چاھندا اے۔ رب سوہنے دے جہاں بناون دی گل شاعر نے اپنی شاعری وچ کیویں کر کے کیتی اے۔ اوہ پیش اے ملاحظہ کرو۔ اوہ بیان کریندے نیں:
جدوں ہیر سریر دے وچ رسی
رانجھا ونجھلی تدوں وجائوندا اے
جٹی عشق پھٹی اندر خواب کٹھی
عشق لوں لوں دے وچ دھائوندا اے
عشق ماردا درد رنجانیاں نوں
مار مار کے فیر جیوانوندا اے
رحمت عشق ہے نور رسول والا
جہڑا جا حضور پہنچائوندا اے
عشق رسول بارے میاں صاحب دا ایہ بند ویکھو:
پیدا کیتا سوں نور رسول دا نی
جہندا کر ظہور وکھایا ای
پنجاں تنّاں دی خاطر جٹیئے نی
رب دین اسلام بنایا ای
وحی آیا سی کول رسول دے نی
جس پڑھ قرآن سنایا ای
چا تاج لولاک دا سر تے
رب نال پیار پہنایا ای
منکر ہووے رسول دے سائیں رحمت
جہناں علیؑ توں مکھ بھوایا ای
مرشد دا تصور
فقیر میاں رحمت دے کلام وچ مرشد دا تصور چوکھا تے اگھڑیواں اے۔ کیوں جے اس ہستی دے مرید ھن جہناں دے اپنے اندر وی مرشد دا تصور کھلا ڈلھا ملدا اے۔ پنجابی زبان ادب دے عظیم صوفی شاعر حضرت سلطان باہوؒ ہوراں دی ذات اے میاں جی اس دے مرید ھن تے سارا روحانی فیض ایہناں توں ای ملیا اے۔ ایس لئی ایہناں دے کلام وچ مرشد دا تصور ویکھن نوں ملدا اے۔ اوہ وحدت الوجود دے قائل ھن تے ایہناں دے کلام وچ ڈھیر سارا فقر تے عشق دا بیان ویکھن نوں ملدا اے۔
فقیر ہوراں دے کلام وچ مرشد بارے جذبات اس انداز نال نتر کے ساہمنے آندے نیں۔ ایہناں دے کلام ونکی لئی ویکھو۔ اوہ فرماندے نیں:
مرشد باجھ نہ لبھدا راہ کوئی
کیویں ذات نوں تکدی ذات مائے
ں
ہیرے ایہناں دے بھاگ نصیب چنگے
نام مرشد دا جہناں لیا سور دھیا
کامل پکڑ مرشد سائیں رحمت دا
من پکڑ کے مول نہ چھوڑ دھیا

تلہ مرشد والا پھد کملیے نی
تاں لنگھے گی شوہ توں پار دھیا
ں
شیشہ مرشد والا رکھیں وچ سینے اندر
شوق والا ڈیوا بال رانجھا
ں
عشق لا مکان سلیٹیے نی
بناں مرشد نہ پچھان ہے نی
ں
رنگن وچ رنگے سوہنا پیر جس نوں
اس فیر کی چاڑنا رنگ جوگی
ں
مرشد ہو، جو بھیڑ نہ پون دیوے
رکھے سینے دے وچ مکان ہیرے
ں
طالب سو جو مرشد نوں رب جانے
کرے اپنا آپ قربان ہیرے
ں
مرشد باجھ نہ جیوندا دل میرا
رحمت اوہ ہے دین ایمان جوگی
ں
مرشد باجھ نہ لبھدا راہ ہیرے
مرشد باجھ نہ اوہ رنگ آوندا ای
اوہ نہیں حضور توں دور ہوندے
مرشد جہناں نوں راہ وکھاوندا ای
ں
پھد مرشد توں کامل سائیں رحمت
سب مشکلاں ہون آسان ہیرے
ہجر تے وصال دا ذکر
فقیر میاں رحمت دی شاعری دا فکری ویروا کیتا ونجے تاں اس وچ ڈھیر سارے موضوع ملدے ھن جہناں وچ ہجر تے وصال دا موضوع ایہناں دی شاعری وچ اگھڑیواں اے۔ ایہناں دی شاعری وچ ہجر وصال دے حوالے نال لکھے گئے بند ویکھنے آں جہناں وچ ایہ کیفیت ملدی اے۔
ایہناں دی اس کیفیت وچ لکھے گئے قصے وچ بند کچھ اس طرحاں ساڈی گل دا پک کریندے نیں۔
ایہناں دے بند ونکی لئی ویکھو:
الف:آکھے وقت اخیر مینوں
ہک وار میلیں رانجھا پیر مائے
جہندے ہجر فراق نے کانگ چاہڑی
میرے نینیں نہ سکدا نیر مائے
تک تک کے اکھیاں تھک پئیاں
کدی آن کٹے میری بھیڑ مائے
کھلی واہ پچھنی ہاں سائیں رحمت
کدوں آوسی گھت وہیر مائے
ں
مینوں درداں مار کے چور کیتا
ربا میل کھاں چریں وچھنیاں نوں
کئی ورہے چھمائیاں دے گزر گئے نی
مدتاں ہوئیاں نے کاریاں پنیاں نوں
سینہ تپ کے وانگ تندور ہویا
لگا لون کلیجیاں بھنیاں نوں