سلطان راہی…اک عہد دا نام

پنجابی فلماں دا سلطان

سلطان راہی نے 15 سال توں وَدھ پنجابی فلم اتے راج کیتا، عام زندگی وچ اوہ اپنے فلمی کرداراں توں اُلٹ بہت ای سادہ انسان سَن

لکھت:حفیظ ظفر

1980ء دے عشرے دا آغاز ہویا تے سلطان راہی ساڈی سلور سکرین دی دنیا اتے اک دیو وانگوں چھائے ہوئے سن تے آن والے 15ورھیاں وچ کوئی دنیادی طاقت سلطان راہی نوں ایس ہمہ گیر منصب توں ہلا نہ سکی لیکن 1996وچ موت دے بے رحم پنجے نے شہرت تے مقبولیت دے تخت توں کھچ کے اوہناں نوں عدم دے صحرا وچ لے جا سٹیا۔جدوں سلطان راہی نے ایس دنیا توں کوچ کیتا تے اوہناں دی 54فلماں زیر تکمیل سن جہڑیاں کہ دنیا بھر وچ اک ریکارڈ اے۔
سلطان راہی دی سلطانی تے حکمرانی دے ایہ 15ورھے ساڈی فلمی تریخ وچ ایکشن فلماں دا زمانہ شمار ہوندے نیں لیکن ایس منصب تک پہنچن لئی سلطان راہی نوں جدوجہد دے اک لمے دور توں گزرنا پیا سی۔ 1963-64 دی گل اے جدوں لہور دے اوپن ائیر تھیٹر وچ اک کھیڈ ’’کاغذ کے پھول‘‘ پیش کیتا گیا جہدے وچ سلطان راہی مرکزی کردار ادا کر رہے سن۔ سلطان راہی نوں اردو دی اوس ڈرائنگ روم کامیڈی وچ ویکھن مگروں کوئی تصور وی نہیں کر سکدا سی کہ درست شین۔ قاف دے نال ایسی نستعلیق زبان بولن والا ایہ نوجوان اک دن خون آلود گنڈاسیاں تے گولیاں اگلدی کلاشنکوفاں والی جدال تے قتال نال بھریاں پنجابی فلماں دا سپرسٹار بنے گا لیکن فلم نگری وچ کجھ وی ممکن اے۔
سلطان راہی صرف اک اداکار نہیںبلکہ اک عہد دا نام سی۔ اوہ اک ایسا فنکار سی جہنے شوقیہ طور تے اداکاری دا شعبہ اختیار کیتا تے فیر ایس شعبے نوں عبادت دا درجہ دتا۔ سلطان راہی اپنی موت ویلے اداکاری دے جہڑے مقام اتے فائز سی اوہنوں اوہ مقام ورثے وچ نہیں ملیا سی بلکہ ایس مقام نوں حاصل کرن وچ اوہناں دی کئی ورھیاں دی محنت تے لگن شامل سی۔ اوہناں نے کئی راتاں نوں صبح دے چانن وچ بدلدے ویکھیا سی۔ ایسے لئی اوہناں نوں یقین سی کہ اک دن اوہناں دی حیاتی وچ وی ایسی سویر آوے گی جدوں اوہناں دا نام فلمی صنعت دے وڈے اداکاراں وچ لیتا جاوے گا۔
ایسے لئی کئی ورھیاں تک فلم دے ایکسٹرا فنکاراں تے فائٹراں دی قطار وچ کھڑے سلطان راہی دا عزم اک لمحے نوں وی متزلزل نہیں ہویا۔ اوہناں نے اپنی جدوجہد جاری رکھی تے نال نال اپنے رب دی راہ وچ سجدیاں دا تسلسل وی نہیں ٹٹن دتا۔ شاید ایہو وجہ سی کہ کاتب تقدیر نوں اپنے ایس سچے تے معصوم بندے اتے رحم آ گیا تے اوہنے اپنے ایس بندں نوں فن دا سلطان بنان دا فیصلہ کر لیا۔
سلطان راہی نے 50دی دہائی وچ اک ایکسٹرا بوئے دے طور تے فلمی کیرئیر دا آغاز کیتا۔ اولین دور وچ اک فلم ’’باغی‘‘ وچ اک چھوٹا جیا کردار ادا کرن دا موقع ملیا۔ کردار تے چند شاٹاں تک محدود سی لیکن ہدایت کار نوں ایس گل دا اندازہ ہو گیا سی کہ ایس اداکار وچ کجھ کرن دی لگن باقی اے تے جے ایہنوں کوئی چنگا کردار دتا گیا تے ایہدی صلاحیتاں کھل کے سامنے آ سکدیاں نیں۔ ایسے طرحاں سلطان راہی نوں اوس فلم مگروں کجھ ایسی فلماںوچ کم کرن دا موقع ملیا جنہاں وچ اوہناں نے ثابت کر دتا کہ اوہناں دا انتخاب دیر نال ضرور ہویا لیکن غلط نہیں سی۔ ایہ اوہ دور سی جدوں مظہر شاہ‘ ساون جئے اداکار فلمی افق اتے چھائے ہوئے سن تے اوہناں دے وچ اپنی تھاں بنانا سفنا ای نہیں دیوانے دا خواب سی مگر سلطان راہی نوں اپنی اداکاری توں ودھ اپنے خدا دی ذات اتے یقین سی۔ فیر انج ای ہویا کہ اوہناں دے سامنے فلماں دی لائن لگدی چلی گئی۔
اوہناں نوں نمایاں کردار 70دے عشرے وچ ملنا شروع ہویا۔ 1971وچ اوہناں نوں اک فلم ’’بابل‘‘ وچ اہم کردار ملیا تاہم اوسے دور وچ سلطان راہی نوں اک ایسی فلم وچ کم کرن دا موقع ملیا جہنے اوہناں دی تقدیر دی کایا پلٹ کے رکھ دتی۔ اوس فلم دا نام ’’بشیرا‘‘ سی جہدی ہدایات اسلم ڈار نے دتی سی۔ ایس فلم وچ سلطان راہی دی اداکاری عروج تے سی تے ایتھوں اوہناں دی کامیابیاں دا اوہ سفر شروع ہویا کہ اوہناں نے فیر پچھے مڑ کے نہیں ویکھیا۔ فیر ایسے کریڈٹ اتے کئی لازوال فلماں آئیاں جنہاں وچ ’’مولا جٹ‘‘ جئی تریخی فلم وی شامل سی۔ ناصر ادیب دے باغی قلم توں نکلی ایس کہانی نوں پردہ سکرین اتے سلطان راہی نے امر کر دتا تے ایس فلم نے تریخ وچ اوہ کامیابی حاصل کیتی کہ جہڑے سینما وچ ایہ فلم ریلیز ہوئی اوہدی کمائی توں سینما مالک نے نواں سینما بنا لیا۔
سلطان راہی نے ویسے تے کئی اداکاراں دے نال کم کیتا جنہاں وچ عالیہ‘ نیلی‘ نادرہ‘ آسیہ‘ گوری‘ زمرد شامل سن لیکن اوہناں دی جوڑی جہڑی اداکارہ دے نال مشہور ہوئی اوہدا نام انجمن سی۔ ایہناں دونواں نے سیکڑاں فلماں وچ اکٹھے کم کیتا تے اوہناں وچوں بوہتیاں فلماں کامیاب رہیاں۔ فلم ’’الیکشن‘‘ وچ اوہناں دے نال پہلی واری اداکارہ صائمہ نوں ہیروئن کاسٹ کیتا گیا تے اوہدے نال ای سلطان راہی تے صائمہ دی اک ایسی فلمی جوڑی قائم ہوئی جہڑی 1996وچ سلطان راہی دے قتل تک مسلسل فلماں دی کامیابی دی ضامن رہی۔ سلطان راہی دے نال آن والے اداکاراں وچ مصطفی قریشی دانام سب توں اہم اے جنہاں نے کئی فلماں وچ اک دوجے دے مقابل کم کیتا۔
سلطان راہی دی فنی زندگی دے پہلوواں دا جائزہ تے کئی واری لیتا جا چکیا اے لیکن اوہناں دی ذاتی زندگی دے کئی ایسے گوشے نیں جہڑے اج تک لوکاں دی نظراں دے سامنے نہیں آئے۔ سلطان راہی پردہ سکرین تے ہزاراں لوکاں دا لہو بہایا کردے سن لیکن حقیقی زندگی وچ اوہ اینے ای نرم دل تے سادہ طبیعت دے انسان سن۔ سلطان راہی نے اپنی حیاتی وچ کئی یتیم تے بے سہارا کڑیاں دے ویاہ کروائے تے اوہناں لئی جہیز دا وی بندوبست کیتا۔کئی بے سہارا خانداناں دی کفالت دی ذمہ داری وی چکی۔ ایس دے علاوہ فلم سٹوڈیوز وچ جدوں وی کوئی کارکن یا خاص طور تے کوئی فلم فائٹر بیمار ہوندا تے سلطان راہی نہ صرف اوہدی عیادت کردے بلکہ اوہدے علاج دا خرچہ وی آپ کردے۔
اوہناں دا آکھنا سی کہ میں آپ وی اک فائٹر سی ایس لئی میں اپنے اوہناں سنگیاں دا درد محسوس کر سکنا واں۔ میں آپ وی اوس مقام توں ہیرو بنیا واں ایس لئی میں کیویں اوہناں نوں فراموش کر دیاں۔ دُوجے پاسے کئی واری انج وی ہویا کہ فلمساز سلطان راہی دے کول آیا تے اوہنے آکھیا کہ اوہدے کول فلم دا بجٹ گھٹ اے تے اوہ اپنے معاوضے وچ کجھ کمی کرن تے سلطان راہی نے اوس فلم وچ معاوضہ لین توں ای انکار کر دتا تے مفت کم کیتا مگر اوہدے نال نال اوس فلمساز دی عزت دا بھرم وی قائم رکھیا۔
سلطان راہی فن نال محبت کرن دے نال نال اپنے رب دی ذات دے وی بہت کول سن۔ سلطان راہی نے زندگی وچ کئی حج کیتے۔ کئی واری عمرے دی سعادت حاصل کیتی۔ نماز پنجگانہ دی ادائیگی اوہناں دی زندگی وچ سب توں ودھ اہمیت دی حامل سی۔ سلطان راہی دے قریبی دوستاں دا آکھنا اے کہ سلطان راہی نے اوہناں دے ہوش وچ کدی نماز قضا نہیں کیتی تے ہمیشہ باقاعدگی نال رب دے سامنے سر جھکایا۔ شاید ایہو وجہ سی کہ رب نوں اپنے ایس عاجز بندے نال اینی محبت سی کہ اوہنے سلطان راہی دے سامنے کامیابیاں دے بوہے کھول دتے۔
سلطان راہی دی اسلام نال محبت دا ایہ عالم سی کہ اک واری فلم دی شوٹنگ دے دوران سلطان راہی اک پہاڑی علاقے دی آئوٹ ڈور لوکیشن اتے گئے جتھے رستے وچ اوہناں نے اک مسجد ویکھی جہدے بوہے اتے تالا لگیا ہویا سی۔ سلطان راہی نے گڈی روکی تے علاقے دے رہائشیاں کولوں مسجد بند ہون دی وجہ پچھی۔ اوہناں نے دسیا کہ ایس علاقے وچ آبادی گھٹ اے ایس لئی ایتھے نماز دی ادائیگی لئی آن والیاں دا فقدان اے۔ نمازیاں دی گھٹ تعداد نوں ویکھدیاں ہویاں مسجد نوں بند کر دتا گیا اے۔ سلطان راہی نے ایہ سن کے اوس مسجد دے منتظم نوں بلوایا‘ مسجد دے تالے کھلوائے‘ اپنے ہتھاں نال اوس مسجد دا صحن دھویا تے فیر وضو کر کے اذان دتی۔ اذان دی آواز سن کے علاقے دے لوکی مسجد وچ آنا شروع ہوئے تے سلطان راہی نے اوس دن نماز دی امامت دے فرائض انجام دتے تے اوس دن توں اج تک اوہ مسجد ایسے طرحاں آباد اے تے اوہدے وچ پنج ویلے نماز دی ادائیگی کیتی جاندی اے۔
سلطان راہی نے ویسے تے اپنے فلمی کیرئیر وچ شاید ای فلمی صنعت دا کوئی ایسا ایوارڈ ہووے گاجہڑا حاصل نہ کیتا ہووے مگر اوہناں دی فنی عظمت دا ایس توں وڈا اعتراف کیہ ہووے گا کہ فلم انڈسٹری دی خدمات لئی اوہناں نے لگاتار 24گھنٹے وی کم کیتا جہدے اتے گینز بک آف ورلڈ ریکارڈ نے اوہناں دا نام اپنی خصوصی اشاعت وچ شامل کیتا جہڑا کہ اوہناں دی فنی عظمت دا منہ بولدا ثبوت اے۔ سلطان راہی لالی وڈ دے عظیم ترین اداکار ہون دے باوجود غرور تے تکبر دی لعنت توں مبرا سن۔ اوہناں نے ساری حیاتی فلمی صنعت دی بھلائی تے فروغ لئی کم کیتا تے کئی واری انج وی ہویا کہ جے فلمساز دے کول فلم شروع کرن لئی محدود بجٹ اے تے سلطان راہی نے اوہدی فلم وچ بلامعاوضہ وی کم کیتا تے اک پیسہ وصول نہیں کیتا۔ اوہناں نے بے شمار فلماں وچ مصطفی قریشی دے نال وی کم کیتا تے اوہناں دونواں دی جوڑی بہت پسند کیتی گئی۔
سلطان راہی دی کل فلماں دی گنتی تقریباً750دے کول اے لیکن اوہناں دی کامیابی فلماں وچ ’’مولا جٹ،شیر دل،مولا تے مکھو،قسمت،شیر خان،زلزلہ،باغی،دل اور دنیا،خان چاچا،چن وریام،بنارسی ٹھگ،زرق خان،بالا گجر،راستے کا پتھر،دل لگی،الٹی میٹم،سدھا رستہ،دادا، وحشی جٹ،شریف بدمعاش، طوفان، لاہور ی بادشاہ،رنگا ڈاکو،وحشی گجر، بہرام ڈاکو،بائیکاٹ،انوکھا داج، اتھرا پتر،رستم تے خان، شان، شعلے، قیدی، دلاری، بادل، مفرور، شاہین، روٹی، کالے چور،بالا پیرے دا،سن آف ان داتا‘‘سنے کئی لازوال فلماں شامل نیں۔اوہناں دی آخری فلم ’’سخی بادشاہ‘‘ سی جہدا گیت ’’کی دم دا بھروسہ یار دم آوے نہ آوے‘‘ سلطان راہی دی حیاتی دا آخری گیت ثابت ہویا۔ اداکارہ صائمہ دے نال ایس گیت دی عکسبندی دے کجھ دناں مگروں ای اوہناں دی موت ہو گئی۔
پنجابی فلماں دے سب توں وڈے فلمی ہیرو سلطان راہی 1938وچ بھارت دے شہر سہارنپور (یوپی) وچ پیدا ہوئے سن تے پاکستان بنن دے فوری بعد اپنے خاندان دے نال کراچی منتقل ہو گئے سن۔ میٹرک مگروں اوہناں دا شوق اوہناں نوں لہور کھچ لیایا سی۔ 9جنوری 1996 وچ گوجرانوالہ دے کول اوہناں دی کارپنکچر ہوگئی۔ ایس دوران اوہناں نوں مبینہ طور تے ڈکیتی دی اک واردات وچ منہ وچ فائر کر کے ہلاک کردتا گیا سی۔ مبصرین آکھدے نیں کہ پنجاب وچ تشدد دی راہ اختیار کرن والیاں دے وی اوہ آئیڈیل سن۔ اوہناں دا اصل حلیہ فلمی دنیا دے پرتشدد ہیرو توں بے حد مختلف سی۔ گھنگھریالے بالاں دی وِگ لا کے تے سادہ کپڑے پا کے مٹھے لہجے وچ گل کرن والے ’’آغاجی‘‘ نوں بطور سلطان راہی پہچاننا عام بندے لئی اوکھا سی۔ ممکن اے ڈاکو اوہناں نوں بالکل ای نہ پہچان سکے ہون۔
فروری 2004وچ اداکار سلطان راہی دے مقدمہ قتل دا چالان 8ورھے گزرن دے باوجود عدالت وچ نہ بھیجے جان تے پنجاب اسمبلی وچ حزب مخالف نے اک توجہ دلائو نوٹس داخل کیتا۔ حزب مخالف دے رکن تنویر اشرف کیرا نے اسمبلی سیکرٹریٹ وچ ایہ نوٹس جمع کرایا جہدے وچ آکھیا گیا سی کہ پاکستان دے نامور اداکار سلطان راہی نوں 9جنوری 1996وچ گوجرانوالہ بائی پاس دے کول قتل کیتا گیا تے گوجرانوالہ تھانہ صدر وچ تعزیرات پاکستان دی دفعہ 302تے دفعہ 392دے تحت مقدمہ درج کیتا گیا۔
نوٹس وچ اکھیا گیاکہ 8ورھے گزر چکے نیں لیکن ڈسٹرکٹ اٹارنی تے پلس دی غفلت دے باوجود ایس مقدمہ دا چالان عدالت وچ پیش نہیں کیتا گیا جہدے کارن ایس مقدمہ دی سماعت شروع نہیں ہو سکی جہڑی حکومت تے انتظامیہ دی نکامی دا منہ بولدا ثبوت اے۔ اوہناں دے ایس نوٹس اتے پلس نے اک نامعلوم ڈاکو نوں مقابلہ وچ پار کر کے اوہدے نال سلطان راہی دا قتل منصوب کردتا تے انج ایس عظیم ہیرو دے قتل دی فائل وی اک بندفائل بن کے رہ گئی۔
اج سلطان راہی ساڈے وچ نہیں لیکن اوہناں دی یاداں ساڈی زندگی دا سرمایہ نیں۔ سلطان راہی دی زندگی وچ اوہناں دے پتر حیدر سلطان نے وی فلمی دنیا وچ قدم رکھیا تے کئی فلماں وچ کم کیتا۔ اوہدے مگروں جدوں فلمی صنعت دے حالات خراب ہوئے تے اوہناں نے وی فلمی دنیا توں کنارہ کشی اختیار کر لئی۔ اج سلطان راہی جسمانی طور تے ساڈے وچ نہ سہی لیکن اوہناں دی فلماں تے اوہناں دی یاداں ساڈی زندگی دا سرمایہ نیں۔ جدوں جدوں پاکستان وچ فلمی صنعت تے خاص طور تے پنجابی فلم دی تریخ لکھی جاوے گی اوہدے وچ سلطان راہی دا نام سرفہرست ہووے گا۔