لیڈر اوہ جہڑے لیڈر پیدا کرن

سید عطااللہ شاہ بخاری دے نام توں کہڑا واقف نہیں‘ اللہ نے اوہناں نوں خطابت دا اوہ ملکہ عطا کیتا سی کہ جدوں بولدے تے لوکاں دے رونگٹے کھڑے ہو جاندے۔

لکھت:عدیل چودھری

سید عطااللہ شاہ بخاری دے نام توں کہڑا واقف نہیں‘ اللہ نے اوہناں نوں خطابت دا اوہ ملکہ عطا کیتا سی کہ جدوں بولدے تے لوکاں دے رونگٹے کھڑے ہو جاندے۔ اک واری جالندھر وچ اوہناں دا خطاب سی۔ پروگرام مگروں کھان لئی دستر خوان اتے بیٹھے تے سامنے کوڑا چکن والے اک نوجوان نوں ویکھیا۔ اوہناں نے اوہنوں کھان لئی بلایا تے اوہ بولیا :میں بھنگی (عیسائی)آں۔ عطااللہ شاہ بخاری نے درد بھرے لہجے وچ بولیا: بھائی انسان تے آں بھک تے لگدی اے۔ ایہہ کہہ کے خود اٹھے تے اوہدے ہتھ دھلا کے نال بٹھا لیتا۔ نوجوان تھر تھر کنب رہیا سی کیوں جے عطااللہ شاہ بخاری جیسی شخصیت اوہناں دے سامنے بیٹھی سی۔جدوں کھانا شروع ہویا تے عطااللہ شاہ بخاری نے روٹی دے نوالے شوربے وچ ڈبو کے نوجوان دے منہ وچ پانا شروع کیتے۔ کجھ نوالیاں مگروں اک آلو اوہدے منہ وچ پایا تے جہڑا بچ گیا اوہنوں اوہناںنے خود کھا لیتا۔ کجھ دیر مگروں نوجوان نے پانی پیتا تے اوہدا بچیا ہوا پانی خود پی لیتا۔ جدوں نوجوان نے کھانا ختم کیتا تے اوہدی حالت غیر ہو گئی سی۔ اوہ روندا ہویا اوتھوں چلا گیا۔ کجھ دیر مگروں اوہ اپنی جوان بیوی تے بچے نوں گود وچ چک کے لیایا تے بولیا: شاہ جی اللہ لئی سانوں کلمہ پڑھا کے مسلمان کرو تے انج عطااللہ شاہ بخاری دے اعلیٰ اخلاق پاروںاوہناں نوں ایمان نصیب ہو گیا۔
میں جدوں ایہہ واقعہ پڑھیا تے ایہہ میرے دل وچ اتر گیا۔ ایس قدر پیار‘ محبت تے عظیم اخلاق دا مظاہرہ اج دے دور وچ تے ناممکن اے تے فیر اک ایسی شخصیت کہ سارا زمانہ جہناں دا گرویدہ ہووے تے چاروں پاسے اوہناں دی شہرت دے چرچے ہون تے اوہ ایس ساریاں نوں بھل کے اک بھنگی نوں اپنے ہتھوں کھانا کھوائے تے اوہدا جھوٹا پانی پیوے ایہہ یقینی طور تے کسے اعلیٰ مثال توں گھٹ نہیں۔
میری تربیت بچپن توں ای دین دار ماحول وچ ہوئی۔ میرے آباواجداد تبلیغ دی نیت نال ہجرت کر کے گجرات آئے سن تے ایہہ جذبہ میری رگاں وچ وی پروان چڑھیا جہنے مینوں خیر دے رستے دا مسافر بنا دتا۔ ایہو وجہ اے کہ اج معاشرے وچ جہنے وی لوک فلاح دا کم کر رہے نیں۔ میں دل توں اوہناں دی عزت کرنا واں تے خاص طور تے علمائے کرام لئی میرے دل وچ انتہائی محبت تے چاہت اے کیوں جے میں سمجھنا واں کہ معمولی وسائل وچ رہندے ہوئے وی جے کوئی دین دی خدمت کر رہیا تے اوہ علمائے کرام نیں۔ ایہہ معاشرے دا اک عزت دار طبقہ اے۔ دین اسلام دا لشکر اے تے میں خود نوں ایس لشکر دا آخری سپاہی سمجھنا واں۔ ایہہ معاشرے دی اوہ اساس اے جہدے اتے پوری عمارت کھڑی اے۔ ایہہ بنیاد جے مضبوط تے درست رہی تے معاشرہ وی درست رہویگا لیکن خدانخواستہ جے اوہدے وچ کمزوری آ گئی تے ایہہ عمارت دھڑام نال آ ڈگے گی لیکن جدوں میں ویکھنا واں کہ جہڑے طبقے نوں اللہ نے عوام نوں متحد کرن دا فریضہ سونپیا اوہ صرف اپنے مسلک دی ترویج کر رہیا اے تے ایسے اقدامات چک رہیا اے جہناں دی وجہ نال معاشرہ بجائے متحد ہون دے انتشار و اختلاف دا مرکز بن رہیا اے تے میرا دل خون دے آنسو روندا اے۔ میں شکوہ کناں نظراں نال اپنے اوہناں دین دار بھراواں وَل ویکھنا واں تے اوہناں نال گلہ کرنا واں کہ ساڈے نبیؐ تے سانوں امت بنا کے گئے سن تے فیر اسیں فرقیاں وچ کیوں وَنڈے گئے؟ میرا ایہودرد دل میری اج دی تحریر دا کارن بنیا۔ اج میں انتہائی ادب دے نال معاشرے دے ایس معزز طبقے نال کجھ گزارشاں کرنا چاہنا واں‘ ایس امید دے نال کہ علمائے کرام میری ایہناں گلاں نوں اعتراض نہیں بلکہ تجویزاں سمجھن گے تے معاشرے دی بہتری لئی اوہناں اتے غور ضرور کرن گے۔
(1)فرقہ یا اسلام
مینوں افسوس دے نال کہنا پیندا اے کہ اج ساڈے دینی مدارس وچ اسلام توں ودھ فرقہ پڑھایا جاندا اے۔ ایتھے مسلمان دے بجائے دیوبندی‘ اہلحدیث‘ بریلوی تے شیعہ بنان اتے زور دتا جاندا اے۔ طلبہ دے ذہن وچ بٹھایا جاندا اے کہ تسیں فارغ ہو کے اپنے فرقے دے ذریعے اسلام دی خدمت کرنی اے۔ اپنے فرقے دے جھنڈے نوں سربلند رکھنا اے تے اوہدے لئی ہر طرحاں دی قربانی دینی اے تے فیر اوتھے دا فارغ التحصیل عالم دین اپنے فرقے دی مسجد وچ ای خدمات سرانجام دیندا اے۔ اوہ منبر تے محراب نوں وی فضائل دے بجائے مسائل بیان کرن لئی استعمال کردا اے۔ اوہ عام لوکاں نوں وی اپنا فرقہ اختیار کرن تے مخالف فرقے نال نفرت سکھاندا اے۔ عام شخص اک عالم دین اُتے انتہائی اعتماد کردا اے لیکن ساڈا عالم ایس اعتماد نوں فرقے دی ترویج لئی استعمال کردا اے۔ چنانچہ اج حالات تہاڈے سامنے نیں۔ ایس ملک وچ اسیں کنے ای ایسے دلخراش واقعات ویکھے جہدی بنیاد صرف تے صرف فرقہ واریت اتے سی حالانکہ قرآن کدھرے وی فرقہ واریت دا سبق نہیں دیندا بلکہ اوہ تے اجتماعیت تے وحدانیت اتے زور دیند ا اے لیکن افسوس کہ اج ایسا نہیں ہو رہیا۔
(2)تنگ دلی
اج معاشرے وچ تنگ دلی دا ماحول ہر جگہ نظر آندا اے۔ تنگ دلی دی ایہہ عادت جتھے اک عام بندے وچ پیدا ہو چکی اے اوتھے ای اہل و دانش وی ایس وبا توں محفوظ نہیں رہے تے ایہو وجہ اے کہ اج اک مسلک دا شخص دوجے نوں برداشت کرن نوں تیار نہیں۔ ہر شخص اک گھُٹیا ہویا سینہ لئی پھر رہیا اے جہدے وچ اپنے مدمقابل لئی نرمی دی کوئی گنجائش نہیں۔ ایتھے اختلاف رائے نوں وی کفرو اسلام دا اختلاف سمجھیا جاندا اے تے مدمقابل اتے سنگین فتوے جاری کر کے دائرہ اسلام توں خارج کر دِتا جاندا اے۔ تنگ نظری دے ماحول نے معاشرے توں مسلمان دا لیبل کھو کے لوکاں نوں سنی‘ شیعہ‘ وہابی تے دیوبندی وچ تقسیم کر دتا اے۔ ایمان نوں صرف داڑھی تے ٹوپی دے ترازو وچ تولیا جاندا اے۔ گناہ گار نوں کول کرن لئی کوئی تیار نہیں۔ اک دیوبندی شخص‘ بریلوی امام دے پچھے نماز نہیں پڑھدا۔ اہلحدیث‘ دیوبندی دے پچھے نہیںپڑھدا تے نال دُوجے لوکاں نوں وی شدید انداز وچ منع کیتا جاندا اے۔ چنانچہ اَج اسیں بازاراں وچ اکٹھے آں‘ ویاہ وچ اک آں۔ سیر سپاٹیاں لئی تے نال جانے آں لیکن ساڈی عبادت گاہواں بالکل وَکھریاں نیں تے اک دُوجے لئی ممنوع وی۔ جے ساڈی تہجد‘ سجدے تے متھے دے محراب ساڈے اندر برداشت تے وسعت ظرفی پیدا نہ کرن تے فیر ایس عبادت اتے سوالیہ نشان اے۔
(3)اصلاح دی فکر
اج دے دین دار لوکاں نوں ایس گل دی وی فکر اے کہ اسیں امت دی اصلاح کیویں کر سکنے آں؟ میرا سوال ایہہ اے کہ جو شخص دُوجیاں دی اصلاح دی فکر کر رہیا اے کیہ خود اوہنے اپنی کامل اصلاح کر لیتی اے؟ دوجیاں دی اصلاح دی فکر نوں میں تکبر سمجھنا واں‘ کیوں جے ایہہ سوچ رکھن والا شخص دراصل خود نوں ٹھیک سمجھدا اے۔ میرا نقطہ نظر ایہہ ہے کہ دُوجیاں دی اصلاح توں پہلاں اپنی اصلاح کرنی چاہیدی اے۔ دوجیاں وچ جھانکن دے بجائے پہلے اپنے اندر جھانکنا چاہیدا اے۔ مولانا رومی دا قول اے: جے تہاڈا علم تہاڈے رویے وچ بہتری نہ لیا سکیا تے جاہل تہاڈے توں بہتر اے۔ قرآن تبلیغ دا حکم دیندا اے لیکن نال تزکیہ نفس دا حکم وی دیندا اے۔ اسیں دوجیاں نوں جنت وچ بھیجنا تے چاہندے آں لیکن اوہنوں اپنی دنیا وچ شامل نہیں کردے۔ انسان دا اپنا تزکیہ ایس معیار دا ہووے اوہدے نال بیٹھن والا شخص اوہدے ایمان توں متاثر ہووے تے اوہنوں فالو کرے لیکن جدوں اوہ اوہدی زندگی دے نتائج ویکھے کہ ایہہ شخص تے دوجیاں دا محتاج اے‘ اوہدی ذاتی زندگی نکام اے۔ اوہدے کول کوئی دینی یا دنیاوی کامیابی وی نہیں‘ اوہدی اولاد وی نافرمان اے تے فیر اوہ اوہنوں اک نکام شخص سمجھدا اے تے یاد رکھو کہ معاشرہ نکام لوکاں دے پچھے نہیں چلدا‘ تسیں جدوں وی دُوجیاں دی اصلاح کرنی ہووے تے سب توں پہلاں خود نوں اک مثالی شخصیت بنانی ہووے گی۔
(4)انتہا پسندی
ساڈے اہل علم وچ اتنہا پسندی دا مظاہرہ وی سانوں ویکھن نوں ملدا اے۔ کسے شخص دی وقتی کمزوری نوں اوہدی پوری شخصیت سمجھ لیتا جاندا اے تے فوری طور تے اوہدے بارے اک انتہائی رائے قائم کر لیتی جاندی اے حالانکہ انج ممکن اے کہ اوس شخص بارے پوری معلومات تہانوں نہ ہون۔ یاد رکھو کہ اپنی جہالت توں باخبر ہون دا نام علم اے۔ انسان نوں جہڑی چیز بارے پتہ نہیں تے اوتھے اپنی لاعلمی دا اعتراف کر لینا چاہیدا اے۔ ایہہ گل وی ذہن نشین رہوے کہ مختلف ہونا یا سمجھ دا مختلف ہونا نفرت دی وجہ نہیں بن سکدی۔ جے کسے شخص دا نظریہ یا مسلک تہاڈے توں مختلف اے تے اوہدا ایہہ ہر گز مطلب نہیں کہ اوہ قابل نفرت اے۔ میری علمائے کرام نوں گزارش اے کہ تسیں معاشرے وچ علم دی مقدار ودھائو تاں جے لوکاں دا ذہن وسیع ہووے تے اوہ کسے انسان دے غلط کم نوں نفرت دی بنیاد اتے نہیں بلکہ علم دی بنیاد اتے غلط کہے۔
(5)مکمل طرززندگی
آپؐ دی سنتاں دی تعداد کم و بیش چار ہزار تک اے جہناں وچوں اکثر سنتاں اخالق تے عادتاں تے رہن سہن دی اے لیکن افسوس ایس گل اتے اے کہ اج دے اہل علم نے داڑھی‘ پگڑی تے چٹے کرتے نوں تے اپنے اتے لازم کر لیتا (جو کہ قابل تحسین اے) لیکن بہت ساری چیزاں نوں چھڈ وی دتا۔ مثال دے طور تے آپؐ دا ڈھڈ تے سینہ برابر سی۔ آپؐ بھک رکھ کے کھانا کھاندے سن۔ آپؐ بچیاں نال بے حد پیار تے محبت کردے سن۔ آپؐ مزاح وی فرماندے سن لیکن اج ویکھو کہ اسیں کس قدر جی بھر کے کھا رہے آں۔ لوڑ توں ودھ کھان دی وجہ نال ساڈے ڈھڈ باہر نوں آ چکے نیں۔ اسیں بالاں نوں گلے نہیں لاندے تے بعض بچے تے پیو دی دین دارانہ سختی دی وجہ نال نفسیاتی مریض بن چکے نیں۔ اسیں ڈنڈے دے زور تے اوہناں کولوں نماز پڑھواندے آں حالانکہ دین وچ تے اینی گنجائش اے کہ جے کسی شخص نوں نمازی بنانا ہووے تے پہلاں اک نماز دا دَسو‘ جدوں اوہنوں اک نماز پڑھن وچ مزہ آوے گا تے اوہ دُوجی وی پڑھنا شروع کر دیوے گا فیر آہستہ آہستہ تیجی‘ چوتھی تے پنجویں وی۔ مزاج دی شدت نوں اسیں دین نہیں کہہ سکدے‘ دین اوہو اے جو حضور ؐ دا مزاج سی۔ لوڑ ایس گل دی اے کہ اسیں جہڑے پیغمبر دے نام لیوا آں اوہناں دی کجھ عادتاں نوں نہیں بلکہ پورے لائف سٹائل نوں اپنائو۔ فیر ای اسیں امتی کہلاواں گے۔
(6)سخت مزاجی
آپؐ دی سیرت دا مطالعہ کیتا جاوے تے پتہ ہوندا اے کہ تہاڈے چہرے اتے ہمیشہ اک مسکراہٹ ہوندی سی لیکن جدوں میں اج دے دیندار لوکاں نوں ویکھنا واں تے اوہناں دے چہرے اتے داڑھی تے ہوندی اے لیکن نال اجیہی کرختگی ہوندی اے کہ عام بندا ویکھ کے خوفزدہ ہو جاندا اے۔ اوہ اوہناں دے کول جان دی ہمت نہیں کردا۔ میرا سوال ایہہ اے کہ آخر ایس قدر سنجیدگی تے کرختگی دی لوڑ کیہ اے؟ کیہ نرم رویے تے مسکراندے چہرے دے نال اسلام دی تبلیغ نہیں ہو سکدی؟ یقینا ہو سکدی اے تے زیادہ موثر انداز وچ ہو سکدی اے کیوں جے تسیں جہڑے شخص نوں وی قرآن یا حدیث پڑھاندے او، اوہ پہلے تہاڈے رویے نوں ویکھدا اے۔ جے تہاڈا رویہ ای نرم مزاج نہ ہووے تے بے شک تسیں اوہنوں دنیا دا بہترین علم سکھائو اوہ نہیں سکھ سکے گا۔
(7)مسجد اک کمیونٹی سنٹر
اک وڈی کمزوری ساڈے معاشرے وچ ایہہ آئی کہ اسیں مسجد نوں صرف عبادتاں تک لئی مخصوص کردتا حالانکہ ایہہ اوہ جگہ سی جتھے نکاح‘ فیصلے‘ مصالحت تے طریقت دے فرائض ادا کیتے جاندے تے معاشرتی مضبوطی لئی اجتماعات منعقد ہوندے سن۔
جدوں مسلمان آپس وچ متحد سن تے اوہناں نے دنیا اتے حکمرانی دی معاشرے وچ امن وسکون سی تے اوہ فرقہ واریت دی اگ توں وی محفوظ سن لیکن اج ایہہ چیز کدھرے گواچ چکی ا ے۔ میری علمائے کرام نوں گزارش اے کہ مسجد نوں اک کمیونٹی سنٹر وچ بدلو۔ عوام نوں ودھ توں ودھ اپنے کول کرو تے کسی شخص نوں ایہہ احساس وی نہ دوائو کہ اوہدی داڑھی نہیں‘ اوہ شلوار قمیض نہیں پاندا۔ جدوں ایس قدر وسعت ظرفی ہووے گی تے فیر لوک وی تہاڈے ول کھچے چلے آن گے۔
(8)لیڈر اوہ جہڑے لیڈر پیدا کرن
پیش امام مسجد دا لیڈر ہوندا اے تے کامیاب لیڈر اوہ ہوندا اے جو اپنے تھلے لیڈرز پیدا کرے۔ معاشرے دے ہر فرد نوں چاہیدا اے کہ اوہ علمائے کرام کولوں مکمل دین سکھے۔ اج دے عالم دین نوں چاہیدا اے کہ ہر فرد نوں ایس قابل بناوے کہ اوہ نماز پڑھا سکے۔ ترجمہ دے نال قرآن پڑھ سکے۔ اپنے پیاریاں دا نماز جنازہ پڑھا سکے تاں جے معاشرے دا ہر فرد اپنی دینی ذمہ داری نوں چکے۔
(9)دین امیر غریب وچ تقسیم اے
معاشرے وچ دین دو حصیاں وچ تقسیم نظر آندا اے۔ مڈل تے لوئر مڈل کلاس طبقہ دین دار اے تے دین نوں سکھ وی رہیا اے جد کہ ایلیٹ کلاس دین توں بہت دور اے۔ ایس تقسیم دا نقصان ایہہ ہویا کہ جہناں دے کول طاقت‘ اختیار تے عہدہ اے اوہناں دے کول دین نہیں تے جہناں دے کول دین اے اوہناں دے کول اختیار تے عہدہ نہیں۔ ایسے وجہ نال ایسی پالیسیاں بنائیاں جاندیاں نیں جہناں دی وجہ نال دینی تے معاشرتی اقدار نوں شدید نقصان پہنچدااے۔ لوڑ ایس گل دی اے کہ اج دے علمائے کرام ماڈرن لوکاں نوں وی اپنے کول کرن‘ اوہناں لئی اپنا حلقہ وسیع کر لین تے دین نوں سخت بنا کے پیش نہ کرن تاں جے ایہہ لوک وی صحیح معنیاں وچ مومن نہیں تے قومی سطح اتے کوئی وی خلاف شریعت پالیسیاں نہ بنان۔
(10)معاشرے تے
حکومت دی ذمہ داریاں
علما کرام ایس گل دا گلہ کردے نظر آندے نیں کہ اج درس نظامی پڑھن والے عالم دین دی ڈگری نوں حکومت تسلیم نہیں کردی تے اوہدی بنیاد اتے اوہنوں کوئی چنگی سرکاری نوکری نہیں مل سکدی۔ میں سمجھنا اوں کہ حکومت نوں ایہہ مطالبہ تسلیم کرنا چاہیدا اے تے درس نظام دی ڈگری نوں وی دوجی ڈگریاں وانگوں اہمیت دینی چاہیدی اے تاں جے علما کرام قومی دائرے وچ آ سکن تے اپنا بھرواں کردار ادا کر سکن۔ساڈی کمزوری ایہہ وی اے کہ ایتھے مسجد دے سکیورٹی گارڈ دی تنخواہ تے شاید معقول ہووے لیکن پیش امام نوں دِتا جان والا معاوضہ انتہائی قلیل ہوندا اے حالانکہ اوہ وی انسان اے جہدی بے شمار ضروریات نیں جو کہ معمولی معاوضے وچ پوری ہونا ناممکن اے۔ میں سمجھنا واں ایہہ سماج دا ظلم اے۔ سانوں اپنے پیش امام نوں معاشی طور تے مضبوط کرنا چاہیدا اے تے اوہدے لئی دو طریقے نیں۔ اول ایہہ کہ مسجد کمیٹی ایس گل دی ذمہ داری لووے۔ دوجی ایہہ کہ اج دا عالم دین خود نوں جدید دنیا دے تقاضیاں توں ہم آہنگ کرے تے ماڈرن ٹیکنالوجی سکھ کے اپنے لئی حلال ذریعہ معاش تلاش کرے تاں جے اوہ معاشرے وچ اک خوددار تے خود کفیل انسان دے طور تے اپنی دینی ذمہ داریاں سرانجام دیوے۔