’’نانکؔ‘‘ کیہ جاناں میں کون۔۔۔؟

بابا گرو نانک جی سرکار دے جنم دن دے حوالے نال اچیچی لکھت

پروفیسر رزاق شاہد

اپنی ذات دی پہچان کردیاں اک ویلا اجہیا وی آ جاندا ہے جتھے حقیقت ِ مطلق دے سوا کجھ نظر نہیں اونداسگوں اوس مقام تے اپڑ کے ، بابا بلھے شاہ وانگ حیرت نال اکھاں کھلیاں دیاں کھلیاں رہ جا ندیاں ہین تے اوہ پکار ااٹھدا ہے۔
بلھیا کیہ جاناں میں کون۔؟
بابابلھے شاہ ہوراں وانگ بابا جی گورو نانک سرکار ہوراں بارے وی مختلف آرا پائیاں جاندیاں ہین۔ کیوں جے آپ جی سرکار دا جنم اک ہندو گھرانے وچ ہویا،آپ جی سرکار دی تربیت اک مسلمان درویش سید حسن ہوراںکیتی۔سیرالمتاخرین تے تاریخِ پنجاب(محمد لطیف)ہوراں لکھیا ہے پئی مسلمان درویش سید حسن ہوراں نانک جی سرکار نوں ہونہار ویکھ کے ، اسلام دے عقائد توں واقف کرایا، ایس کر کے، آپ جی سرکار ساری عمر توحید پرستی دے قائل رہے۔ ایہو وجھا ہے پئی ہندو آپ نوں ہندو تے مسلمان آپ نوں مسلمان سمجھدے ہین۔سکھ اوہناں نوں سکھ مت دے بانی خیال کر دے ہین، اوہناں دا آکھنا ہے پئی ، گورونانک جی سرکار دین ِ اسلام تے ہندو دھرم دے انتہا پسنداںدے رویاں توں سخت بے زار سن، جس کر کے اپنے لئی وکھی راہ دا تعین کیتا۔
آپ جی سرکار دے چلانا کر جان مگروں سکھ مت دے ناں توں نویں دھرم دی شروعات ہوئی۔ہندو اوہناں دے ہندو ہون تے بضد نیں، مسلمان اوہناں نوں توحید پرست ،یعنی مسلمان سمجھدے ہین تے سکھ اوہناں نوں سکھ مت دے بانی خیال کر دے ہین۔آخر اوہناں دا مذہبی حوالا ہے کیہ ؟بابا نانک جی سرکار توں اک واری ، ایہو پچھیا گیا پئی اوہ ہندو نیں یا مسلمان؟ تے بابا نانک جی سرکار جواب وچ آکھیا پئی،
نہ ہم ہندو، نہ ہم مسلمان،دوناں کے بیچ رہے شیطان
بابا جی گورونانک سرکار دا ایہ جواب، بابا بلھے شاہ ہوراںدی زبان وچ ایویں ہے پئی،نانک کیہ جاناں میں کون۔۔۔؟
بابا نانک جی سرکار اک ہور تھاں مذہباں دی نفی کردیاں فرمایا، خدا دے نزدیک نہ کوئی ہندو ہے، نہ کوئی مسلمان،نہ کوئی بدھ مت ہے، نہ کوئی عیسائی، بلکہ دنیا دے تمام انسان خدائے واحد دے بندے ہین۔اک دوجے تائیں انسانیت دیاں قدراں تے انسانیت دے اصولاں دی پاسداری وچ ہی مذہب دی سچائی مضمر ہے، بابا جی گورونانک سرکار ہوراں نوں اپنے زمانے دا عظیم مذہبی موجد آکھیا جاندا ہے۔ اوہناں اک وکھرا، روحانی، سماجی تے سیاسی نظام ترتیب دتا۔جس دی نینہ توحید پرستی ، مساوات، بھائی چارے، نیکی تے حسنِ سیرت تے رکھی گئی ۔
بابا جی سرکار گورونانک نال میرا پہلا تعارف بال پنے وچ ، اودوں ہویا جدوں اجے میں لفظ نانک دا مطلب وی نہیں ساں سمجھدا۔ گل ایویں ہے پئی میرا خاندانی پچھوکڑ کٹڑ مذہبی ہے۔ میرے والد بزرگواراپنے اک برگ باباعالم دے مذہبی وارث سن۔بابا عالم ہوشیار پور وچ مدفن ہین۔ تقسیم ہند ویلے سارا ٹبر ہجرت کر کے پاکستان آن وسیا۔ ایس کر کے اوہ بابا عالم دے گدی نشین یا سجادہ نشین تے نہ بنے ، پر اوہناں بزرگاں دی یاد وچ عرس مناون دا سلسلا اوہناں دی حیاتی تک جاری رہیا۔نکے ہوندیاں ساڈی اکھ قرآن مجید دی تلاوت دی آواز نال کھلدی۔ کیوں جے فجر توں پچھوں محلے دیاں نکیاں نکیاں بالڑیاں ماں جی (والدہ)ہوراں کولوں سپارہ پڑھن اوندیاں سن، اجہے ماحول وچ اکھ کھلی ۔ والد صاحب دا تقریباََ تکیہ کلام ہوندا سی، مندے کمیں نانکا، جد کد مندا ہواودوں ایس جملے دی پوری جانکاری نہیں سی پر ایہ احساس ضرور ہوندا سی پئی گل ہے کوئی پتے دی، ایہ بابا جی سرکار نال ساڈا پہلا تعارف سی۔
فیر جدوں ہوش سنبھالیا تے پڑھن لکھن دے جھمیلیاں وچ پئے تے ہولی ہولی ایس بزرگ ہستی بارے معلومات وچ وادھا ہوندا گیا۔ جدوں ایہ پتا لگا پئی پنجابی دے پہلے باقاعدہ شاعر بابا فرید الدین گنج شکر ہوراں دا کلام ساڈے تیک ایسے بزرگ ہستی پاروںاپڑیا ہے، جیہناں نوں بابا جی سرکار گورو نانک کہیا جاندا ہے، تے سچ پچھو ایہناں نال عقیدت تے اوہناں دی، دل وچ قدر ہور ودھ گئی۔
گورو نانک جی سرکا ر15 اپریل 1469 نوںپاکستانی پنجاب دے شہر رائے بھوئی کی تلونڈی (موجودہ ننکانہ صاحب) وچ، مہتا کالو(پورا ناںکلیان چند داس بیدی)دے گھر پیدا ہوئے۔ 1474 وچ جدوں نانک سرکار اجے مساں پنجاں سالاں دے ہوئے تے تعلیمی دور شروع ہویا۔ پنڈت گوپال جی نے آپ جی نوں پڑھانا شروع کیتا تاں آپ جی سرکار نے ، اوہناں نوں کھریاں کریاں سنانیاں شروع کیتیاں۔ آپ جی سرکار آکھن لگے، پنڈت جی ! سبھ پڑھنالکھنا فضول ہے۔ پڑھائی اوہو ای ٹھیک ہے جو سنسار دی پڑھائی ہے۔ ایس توں پچھوں، رائے بلار جو تلونڈی دا مسلمان راجپوت رئیس سی، نے آپ جی دے والد نوں مشورہ دتا پئی نانک جی سرکار نوں مولویاں کول پڑھن لئی بٹھا دیو ، جد کہسوڈی مہربان جی کہندے ہین پئی گورو نانک جی سرکار نوں اسلامی تعلیمات دوان دا سربندھ خود آپ جی دے والد ہوراں کیتا۔ اوہناں دے گواہنڈھ وچ مسلمان رئیس سید حسن رہندے سن ، اوہناں خوشی خوشی پڑھانا قبول کر لیا۔بعض روایتاں توں پتا لگدا ہے پئی آپ جی سرکاردی تعلیم دا انتظام آپ دے والد نے خود کیتاتے اک مسلمان معلم سید حسن جیہناں نوں قطب الدین تے رکن الدین دے ناواں توں وی سدیا بلایا جاندا ہائی سید حسن ہوراں نانک جی سرکار دی تعلیم تے تربیت وچ کوئی کس نہیں چھڈی۔ انج بچپن توں ہی گورونانک جی سرکار اسلامی عقائد دے چنگے جانو ہو چکے سن۔ایہ وی کہیا جانداہے پئی، آپ جی بچپن توں ہی اسلام دے فلسفہ توحیدتوں بے حد متاثر سن تے ہندومتتوں بیزار سن(تاریخ سکھ مت، از: جی این امجد،ص)گورو گرنتھ صاحب وچ اس دا اظہار انج ہویا ہے:
صاحب میرا اکو ہے
اکو ہے بھائی، اکو ہے
آپے مارے، آپے جیوائے
آپ لیو دیئے
آپے ویکھے وگے
آپے نذر کریے
جو کجھ کرنا سو کر رہیا
اور نہ کرنا جاتی
جہیا در تے تیسو کہیے
سب تیری وڈیائی
٭٭٭٭٭
سکھ روایات مطابق ، 1499 کے لگ بھگ 30سالاں دی عمر وچ باباجی گورونانک سرکار ہوراں نوں اک کشف ہویا۔ آپ جی سرکار نہان گئے، پر مڑ کے گھر نہ اپڑے۔اوہناں دے کپڑے اک مقامی چشمے لاگے ملے ۔جس توں لوکاں سمجھیا پئی آپ جی دریا وچ ڈب گئے ہین۔ دولت خان نے اپنے سپاہیاں دی مددنال دریا کھنگال ماریا پر آپ جی دا کوئی ناں نشان نہ ملیا۔ تن دن پچھوں آپ جی سرکار ظاہر ہوئے۔ پر چپ وٹی رکھی۔ جس دن بولے تاں آپ جی سرکار نے اعلان کیتا پئی، نہ کوئی ہندو ہے اورنہ کوئی مسلمان ہے۔ سگوں سبھ انسان ہین، تاں مینوں کیہڑے رستے تے چلنا چاہی دا ہے؟ مینوں خدا دے رستے تے چلنا چاہیدا ہے۔خدا نہ ہندا ہے تے نہ ہی مسلمان ہے ۔ میں جس رستے تے ہاں اوہ ہی خدا دا رستا ہے۔
ایس واقعے دی تفصیل دسدیاں آپ جی سرکارآکھیا پئی اوہناں نوں خدا دی بارگاہ وچ لے جایا گیا ۔اوتھے اوہناں نوں امرت بھریا پیالہ دتا گیا تے حکم ہویا،ایہ خدا دے ناں دی عقیدت دا پیالا ہے، ایہ پی لو، میں تہاڈے نال ہاں، میری تہاڈے تے رحمت ہے،میں تہانوں ودھاواں گا، جیہڑا تہانوں چیتے رکھے گا اوہ میرے احساناں تو لطف اندوز ہووے گا۔ جاو میرے ناں دی خوشی مناوتے دوجیاں ونں وی ایہدی تبلیغ کرو۔ میں اپنے ناں دی عنایات تو تہانوں نوازیا، ایہنوںاپنی مصروفیت بناو،ایس واقعے مگروں بابا جی ناناک سرکار ہوراں نوں گورو(اتالیق، استاد)کہیا گیا تے سکھ مت نے جنم لیا۔سکھ مت دا مڈھلا عقیدہ انتقام تے کینہ پروری دی تھاں رحم دلی تے امن دا پیغام پھیلانا ہے ۔
بابا جی گورونانک سرکار دی تعلیمات بارے دو نظریے پائے جاندے ہین۔
اک دی نینہ ،( بقول کول تے سامبھی) مقدس جنم ساکھی تے ہے۔جس مطابق سکھ مت پندھرویں صدی وچ اسلام تے ہندو مت دی ہم آہنگی دی کوشش یا معاشرتی احتجاج دی تحریک نہیں سگوں نانک دی تعلیمات تے سکھ مت خدا ولوں الہام سی۔
دوجے نظریے بارے سنگھاکہندا ہے پئی سکھ مت اوتار دا نظریہ یا پیغمبری دا تصور پیش نہیں کردا سگوں اس دا محور گورو دا تصور ہے۔ جیہڑا خدا دا مظہر نہیں ہوندا نہ ہی پیغمبر ہوندا ہے ، اوہ تاں بس اک روشن روح ہوندا ہے۔سکھ مکاشفات میں غیر سکھ بھگتاں دا کلام اقوال وی شامل ہین، جیہڑے نانک سرکار توں پہلاں ہو گزرے ہین۔اوہناں دی تعلیمات سکھ صحیفیاں وچ شامل ہین۔
آپ جی سرکار دی اپنے آبائی مذہب ہندو دھرم تے ویدک دھرم دے اک اک عقیدے تے اک اک رسم توں ایس لئی اینی نفرت ہو گئی سی پئی آپ جی سرکار دے اتالیق تے استاد مسلمان بزرگ سن۔ اوہناں بڑی محبت تے پیار نال آپ جی نوں تعلیم دتی۔ دینی تے دنیاوی علوم سکھائے ، جیہناںدا آپ جی سرکار دے دل تے بڑا ڈونگھا اثر ہویا ۔ سید حسن نے نانک جی سرکار تے دستِ شفقت رکھیا تے اوہناں دی تربیت کیتی ۔ نانک جی سرکار نے علم، معرفت تے حقیقت دا ڈونگھا مطالعہ کیتا۔ جد آپ جی سرکار نے ہندو دھرم ترک کیتا اوس توں آخری دم تیک ، مسلمان آپ دے نال رہے، دو ساتھی جیہڑے ہر ویلے آپ جی سرکار دے نال رہے ، اوہ مسلمان سن، ایہناں وچ بھائی بالا تے بھائی مردانہ شامل سن۔
جنم ساکھی گورو نانک جی، صفحہ 137توں معلوم ہوندا ہے پئی گوروجی نانک سرکار ملتان وچ شاہ شمس سبزواری تے بہا الدین زکریا دے مزاراں تے وی گئی۔آپ جی سرکار بغداد وچ حضرت عبدالقادر جیلانی دے مزارتے وی گئے۔ 927ھ وچ بہلول دانا دے خلیفہ حضرت مراد دے ہتھ تے سلسلا چشتہ وچ بیعت کیتی۔پاکپتن (اوس ویلے دا اجودھن)وچ حجرت بابا فریدالدین شکر گنج دے مزار تے چلہ کشی کیتی، شیخ ابراہیم فرید ثانی ہوراں نال دس سال تک پنجاب دا دورہ کیتاتے مخلوق نوں خالق دا رشتا سمجھایا۔ حضرت خوجہ معین الدین چشتی اجمیری دے مزار تے 40دن چلہ کیتا۔ گیانی گیان سنگ ہوراں دا آکھنا ہے پئی گورو جی نانک سرکار ہوراں سرسا وچ خواجہ صاحب دے مزار تے وی چلہ کیتا۔
گورو نانک دیوراگ آسا
چارے کنڈاں ڈھونڈیاں کو نی مہی مینہڈا
جے تدھ بھاوے صاحباتوں میں ہوں تینہڈا
سب میں جوت جوت ہے ہوئے
تِس دے چانن سب میں چانن ہوئے
گورساکھی جوت پرگٹ ہوئے
جو تِس بھاوے سو آرتی ہوئے
آپے پٹی قلم آپ، اپر لیکھ بھی توں
اِکو کہیے نانکا، دوجا کاہے کون
٭٭٭٭٭
گورو نانک ہوراں دی پھٹڑ روح نوں حقیقت تے سچائی دی تلاش سی۔ اوہناں نوں ایہ سچائی نہ ملاواں کولوں لبھی تے نہ ہی باہمناں کولوں اوہدا تھو پتا لگا۔ گورو نانک جی سرکار پرچلت اخلاقی ضابطیاں تے اخلاقی قدراں دی بھیڑی حالت توں دل کھٹا کر بیٹھے۔ اوہناں اوس ویلے دی سیاست، معاشرتتے سماج دا ڈونگھ نظرے مشاہدہ کیتا تے ایہو مشاہدات سکھ مذہب دی بنیاد بنے.
ایہدے وچ شک شبہے دی کوئی گنجائش نہیں پئی پنجاب دی دھرتی تے صوفیانہ ریت دا مڈھ ابوالحسن سید علی بن عثمان الہجویری ہوراں دی لاہور آون نال بجھا ۔ بعض صوفیاں نے اپنے تجربیاں نوں مکھ رکھ کے ، مذہبی ظاہرداری دی نندیا کردیاں ایس ظاہر پرستی دے خلاف بغاوت کر دتی۔ ایہ عمل(خاص کرکے)شیخ ابو یزید بسطامی ہوراں تو ںشروع ہویا۔جیہناں ایہ خیالات سندھ دے اک صوفی بزرگ، نو مسلم ابو علی سندھی توں لئے سن۔ایس توں پہلاں مختلف طریقیاں نال ہندو تے بدھ خیالات ، پرانے صوفیاں دی فکر نوں اپنے ولیویںوچ لے چکے سن۔ پر بعض مذہبی انتہا پسند اں نوں ایہ گل ہضم نہ ہو سکی، جس توںایس فکر دے خلاف ردِ عمل شروع ہونا فطری گل سی۔ ایس کھچ دھرو نے حسین بن منصور حلاج دی جان لے لئی، کیوں جے اوہ بسطامی فکری ریت دی انتہا پسند صورت دے نمائندے سن۔
ایس صورت وچ لوڑ پئی کہ پرانے تے نویں خیالات وچ کوئی درمیانا رستا لبھیا جاوے،جس نوں صوفیاں توں وکھ عالماںوی اہمیت دتی۔ امام غزالی درمیانی راہ لبھن والے ایہناں صوفیاں دے موہری تے آگو بنے۔ داتا گنج بخش اوہناں دے ہی ہم عصر سن۔ ایہناں دوہاں بزرگاں شریعت تے طریقت وچکار میل پیدا کرنا سی۔ کشف المحجوب داتا گنج بخش ہوراںدی تعلیمات دا وڈا ذریعہ تے ماخذ ہے۔ اوہناں دی تعلیمات دا وڈا نقطہ شریعت تے طریقت دے معاملیاںوچکار میل جول پیدا کرنا سی۔ اوہناں تصوف نوں اسلام د ی حقیقی صورت وچ پیش کرن دا چارا کیتا۔صوفیانہ آزاد خیالی دیاں جڑھاں ہندو تے بدھ فکری روایت وچ سن۔ قاضی جاوید ہوراں دا ایہ آکھنا بڑا غور طلب ہے پئی (داتا ہجویری دی فکردا)ایہ نتیجا نکلیا پئی اسلام دی اوبھڑ شکل اتے تصوف دا پردا پین نال اوہدی شکل کافی حد تک قابلِ غور ہو گئی.
اس وچ کوئی شک نہیںپئی پنجاب دی دھرتی وچ بھگتی تحریک تے خاص کر کبیر جی دی تعلیمات نوں لوکائی تک اپڑان وچ بابا نانک دا وڈا ہتھ ہے۔
پندرھویں صدی وچ پیدا ہون والے بھگت کبیر جی دے خیالات ، پنجاب دی دھرتی وچ بڑی چھیتی رچ بس گئے۔ پنجاب مڈھ توں ہی مختلف تہذیباں تے ثقافتاں دے ملاپدا گڑھ سی ۔بھگتی فکر بہتا کر کے پنجاب دے زراعت پیشا لوکاں وچ چھیتی عام ہو گئی۔
صوفیاں وچ اک قدر مشترک ہے پئی اوہ سبھ غیر مسلماناں نال وی دوستی، محبت، بھائی چارے والا سلوک کردے سن، جس پاروں غیر مسلاناں دی وڈی گنتی اسلام قبول کرن لگ پئی۔ ایہ سلوک صرف عام لوکائی نال ای نہیں سگوں ہندو دھرم دے سیانیاں نال وی سی۔ ایس انسان دوستی داای نتیجا سی پئی پنجاب امن ،بھائی چارے ، انسانیت دوستی،روشن خیالی تے عالمگیر محبت دا پرچار کرن والیاں تحریکاں دا وڈا مرکز بن گیا سی۔ روشن خیالی دیاں تحریکاں وچوں بھگتی تحریک مذہبی تقسیم منافرت دی تھاں ہندو مسلم ایکے تے زور دیندی سی۔مسلمان حکمراناں نے زمیناں تے قبضہ کیتا تے صوفیاں لوکائی دے دلاں تے حکمرانی کیتی ، مسلمان حکمراناںدے اثرات وقتی جد کہ صوفیاں عام لوکائی تے اوہناں دے دلاں تے ڈونگھے اثرات مرتب کیتے۔
ان کا جو فرض ہے،وہ اہلِ سیاست جانیں
میرا پیغام محبت ہے، جہاں تک پہنچے
٭٭٭٭٭
بھگت کبیر بارے کہیا جاندا ہے پئی اوہ جماندرو مسلمان سن ، بھاویں اوہناں دا جنم ہندو گھرانے وچ ہویا۔ابو الفضل (آئین اکبری وچ)اوہناں نوں مسلمان یا ہندو دی بجائے موحد(توحید پرست)لکھدا ہے ۔باباجی نانک سرکار بارے وی عام لوکائی تے محققاں دی قریب قریب ایہو رائے ہے۔
بابا جی نانک سرکار دا فکری نظام تے تعلیمات ہندوستان خاص کر پنجاب وچ توحیدی فکر عام کرن وچ بڑا وڈا کردار ہے۔ وڈے وڈے محقق ایہ گل من دے ہین پئی اک تے بابانانک جی سرکار دی فکر تے تعلیمات فلسفہ توحید دے گرد گھمدی ہے۔ دوجا اوہناں دا بہتا زور اسلام تے ہندو مت وچکار مفاہمت تے رہیا۔ ایہنوں انج وی کہیا جا سکدا ہے پئی اسلامی تعلیمات تے بھگت کبیر جی دی تعلیمات تے ہی سکھ مت دی نینہ دھری گئی ہے۔ ایہدا بہت وڈا ثبوت خود گرنتھ صاحب وچ شامل بابا فرید الدین گنج شکر تے بھگت کبیر جی دا کلام ہے، جیہڑا اج وی سکھ مت دے منن والیاں لئی مقدس کلام دا درجا رکھدا ہے۔
گورو نانک جی سرکار دی تعلیمات دا سٹا ایہ نکلدا ہے پئی،اوہناں ہندو مت تے اسلام نوں بڑا ٹھوک وجا کے ویکھیا۔ تصوف ، بھگتی تحریک تے دوجیاں اصلاحی تحریکاں دے اثرات بارے وی جانکاری حاصل ہائی ،دوہاں مذہباں وچ جیہڑا فکری اتار چڑھاوآیا اوہنوں وی پرکھیا، اوہناں نے ایہناں مذہباں دی اصلی روحتے اصلی فلسفے نوں وی گھوکیا۔آپ جی سرکار دا آکھنا ہے پئی ، حقیقی مذہبی حیاتی دی بنیاد باطنی پاکیزگی ہے۔ سچ بہت سارے پردیاں پچھے لکیا ہے تیہندو مت تے اسلام دوویں اوس سچ دیاں وکھو وکھ شکلاں ہین۔سارے بندے اِکو جہے ہین۔ہندو مسلمان دی ونڈ ہی بے معنی ہے۔ایسے طرح ذات پات دی ونڈ وی فضول ہے، اپنے اک شعر وچ،اوہناں دا ایہ آکھنا ہے پئی،
ہر جسم وچ برہما لکیا ہویا ہے تے ہر ظرف وچ سارا نور اوسے دا ہے۔
ایتھے بابا نانک جی سرکاردی فکر سدھی سدھی مسلمان صوفیاں دے نظریے واحد الوجودنال جا رلدی ہے۔بابا جی سرکار دی ایس فکر پچھے ، اسلام دے تصورِ توحید وانگ اوس خدا دا تصور وی ملدا ہے، جیہڑا بے مثل تے یکتا ہے،اوہ انسانی سوچ تے تصور توں ماورا ہے۔ ایتھوں دسدا پیا ہے پئی،نانک جی سرکار دے نزدیک خدا دا تصورتوحید پرستی دی شاندار مثال ہے۔
ایس سوال دا جواب کہ نانک آخر ہے کیہ ؟ ایہدا جواب اوہناں دے کلام وچوں انج ملدا ہے،
کوئی آکھے بھوتنا،کوئی کہے بے تالا
کوئی آکھے آدمی، نانک ویچارا
بھیا دوانہ ساہ کا، نانک بورانا
ہو ہر بِن اور نہ جانا
تو دیوانہ جانیے، جا بھے دیوانہ ہوئے
اِیکی صاحب باہرا، دوجا اور نہ جانے کوئے
تو دیوانہ جانیے، جا ایکا کار کمائے
حکم پچھانے خصم کا، دوجی اور سینپ کائے؟
تو دیوانہ نہ جانیے، جا صاحب دھرے پیار
مندا جائے(جانے)آپ کو اور بھلا سنسار
٭٭٭٭٭
ترجمہ کوئی مجھے بھوت کہتا ہے، کوئی پریت پکارتا ہے کوئی کہتا ہے کہ بے چارا نانک آدمی ہینانک تو اپنے مالک کا متوالا ہے، اور اس کے پریم میں پاگل ہے میں پر ماتما کے سوا کسی کو نہیں پہچانتااصلی دیوانا تو تو ہے،جو خوف ِ خدا سے دیوانا ہیاور ایک مالک کے بغیر(علاوہ) کسی دوسرے کو جانیدیوانا اس کو سمجھنا چاہیے جو ایک خدا کی خدمت کرے اور اپنے مالک کا حکم بجا لائے ورنہ دوسری ہوشیاری کا کیا فائدہ؟ اصل دیوانا وہ ہے جو عاشقِ خدائے مطلق ہیاپنے آپ کو برا سمجھے اور باقی مخلوق کو اچھا،ایہو ہی فکر دراصل سکھ مت دی بنیاد ہے۔ جس وچ انساناں نوں برابری تے مساوات دی اکھ نال ویکھیا جاندا ہے، جتھے دنیا تے انساناںبارے مذہبی، فکری ، تقسیم بے کار ہو جاندی ہے تے امنسانیت پر دھان بن جاندی ہے۔