’’تصویر تو ہے صاحبِ تصویر ہی نہیں‘‘

لکھت:صدام ساگر

جنہاں لوکاں نے اردو ادب دی خدمات لئی دن رات جدوجہد کیتی ایہناں وچ عظیم شخصیتاں وچ اک اک وڈا ناں حمایت علی شاعر دا وی اے۔ جیہڑے اپنے تلخ تے شیریں تجربات، عمیق مشاہدات تے ذاتی خیالات دی بدولت اک جدید شاعر تسلیم کیتے جاندے سن۔ ایہناں دا پیدائشی ناں میر حمایت علی جد کہ ادبی دنیا وچ حمایت علی شاعر دے ناں توں معروف ہوئے۔ ایہناں دی پیدائش 14 جولائی 1926 نوں بھارت دے آبائی پنڈ اورنگ آباد دکن وچ سید تراب علی تے محترمہ لطف النساء بیگم دے گھر ہوئی۔ابتدائی تعلیم اوتھے حاصل کرن دے بعد پاکستان ہجرت کیتی تے کراچی وچ سکونت پذیر ہوئے تے سندھ یونیورسٹی توں اردو وچ ایم اے کیتا۔ بعد وچ اوہ ایسے جامعہ وچ درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے رہے۔ 23 ورہے دی عمر وچ 14فروری 1949ء نوں ایہناں دی شادی محترمہ معراج النساء بیگم نال ہوئی جنہاں نوں لوک ادبی دنیا لوک اج وی ’’معروج نسیم ‘‘ دے ناں توں جان دے نیں اوہ اک افسانہ نگار ہون دے نال ہفتہ وار ’’پرواز ‘‘ حیدر آباد، دکن وچ صفحہ خواتین دی انچارج رہیاں جد کہ ایہناں دے متعدد افسانے ہندوستان تے پاکستان دے مختلف ادبی رسائل و جرائد وچ شائع ہوندے رہے پر ’’معروج نسیم ‘‘ دا حمایت علی شاعر توں موازنہ کرنا مناسب نہیں کیوں جے مرحوم نے اپنے ادبی سفر دے دوران کئی اضاف وچ طبع آزمائی کیتی جنہاں وچ غزلاں، نظماں ، ملی نغمے، فلمی گیت ، لوری تے نثر وچ کالم، ڈرامے ،اسکرپٹ، مکالمے تے اسکرین پلے دے علاوہ اردو شاعر ی وچ ایہناں دا اک کارنامہ تن مصرعیاں اُتے مشتمل اک نویں صنف سخن ثلاثی نوں رواج دتا۔
مرنا ہے تو دنیا میں تماشہ کوئی کر جا
جینا ہے تو اک گوشہ تنہائی میں اے دل
معنی کی طرح لفظ کے سینے میں اُتر جا
ایہناں دے منظوم خود نوشت نوں ایہناں دی وادھو خوبیاں وچ شمار کیتا جاندا اے تے تراجم اک منفرد کم اے۔ اوہناں نے چن دی صورت اسمانِ ادب دا سفر لمحہ بہ لمحہ طے کیتا ایہناں دے بارے وچ بوہت گھٹ لوک جان دے نیں کہ حمایت علی شاعر ابتداء وچ مختلف ناواں نال ادبی رسائل تے جرائد تے اخباراں وچ لکھدے رہے۔ ایہناں دی کجھ نظماں کجھ افسانے تے اخباری کالم 1945ء تیکر ہندوستان وچ ’’حمایت تراب ‘‘ تے ’’نردوش‘‘ دے علاوہ ’’ابلیس فردوسی‘‘ دے ناں توں شائع ہوندے رہے جد کہ پاکستان وچ ایہناں دی تخلیقات 1955ء توں 1993ء تیکر ’’ابنِ مریم‘‘ دے ناں توں شائع ہوندیاں رہیاں۔ میرے خیال وچ انج کرنا یقینا ایہناں دی کوئی مجبوری ہوئے گی پر ادبی دنیا یا فلمی دنیا وچ حمایت علی شاعر ناں ای ایہناں دی پہچان بنی۔ اوہناں نے جیہڑے ملی نغمے تحریر کیتے ایہناں وچ سب توں مشہور ’’جاگ اُٹھا ہے سارا وطن‘‘ شامل اے۔ ایہہ نغمہ 1965ء وچ ریلیز ہون والی فلم ’’مجاہد ‘‘ لئی لکھیا گیا سی جنہوں شہرت دیاں بلندیاں تیکر جان اُتے نگار ایوارڈ نال وی نوازیا گیا جنہوں اسیں اج وی مسعود رانا تے شوکت علی دی خوبصورت اواز وچ سن دے نیں۔
شاعرِ مرحوم مالی ضرورت دے تحت فلمی دنیا نال وی وابستہ رہے ایس دوران اوہناں نے مختلف فلماں دے نغمات، مکالمات تے اسکرین پلے لکھے جنہاں وچ ’’آنچل‘‘ ،’’تصویر‘‘ ،’’لوری‘‘تے ’’گڑیا‘‘ فلماں شامل نیں۔ جنہاں دے سدا بہار گیت اج وی ساڈے کناں وچ رس گھولدے نیں۔ انج مینوں ایہناں دا اک گیت یاد آ گیا۔
مجھے تم نظر سے گرا تو رہے ہو
مجھے تم کبھی بھی بھلا نہ سکو گے
پر جدوں اوہ ریڈیو تے ٹی وی نال جُڑے تے اوہناں نے ’’آل انڈیا ریڈیو‘‘ حیدر آباد، دکن وچ (1947ء توں 1950 تیکر) خدمات انجام دیندے رہے تے ایہناں دی ’’ ریڈیو پاکستان‘‘ کراچی تے حیدر آباد، سندھ (1951ء توں 1962ء تیکر) ٹی وی دی خدمات نوں وی فراموش نہیں کیتا جاسکدا۔’’ پی ٹی وی‘‘ ،لہور ، کراچی تے اسلام آباد توں مختلف ادبی تے تحقیقی پروگرام کیتے جنہاں وچ ’’ غزل اس نے چھیڑی‘‘،’’کسوٹی‘‘،’’ خوشبو کا سفر‘‘،’’ عقیدت کا سفر‘‘،’’ لب آزاد‘‘،’’ محبتوں کا سفر‘‘ تے’’ نشیدِ آزادی‘‘ شامل نیں۔کسوٹی اج تیکر سامعین نوں یاد اے۔
حمایت علی شاعر صحافت نال وی جُڑے رہے۔ روزنامہ جناح تے ہمدرد جہے اخباراں توں علاوہ اوہناں نے سازِ نو ،شعور تے صریہ خامہ (مجلہ شعبہ اُردو سندھ یونیورسٹی) دی ادارت وی کیتی تے1977ء وچ ’’اقبال نمبر ‘‘ تے 1978ء وچ ’’نعت نمبر‘‘ شائع کیتے۔ایہناں دی ماہرانہ تعلیمی خدمات نوں سراہندے ہوئے مرکزی وزارتِ تعلیم حکومت پاکستان نے ایہناں نوں ’’عوامی جمہوریہ چین‘‘ وچ اک وڈے عہدے اُتے تعینات کیتا پر اوہ اپنی ناساز طبیعت دی وجہ نال چین نہ جا سکے۔
’’کلیاتِ حمایت علی شاعر‘‘ کئی سو صفحیاں دی ضخامت لئے ہوئے اے جس وچ ایہناں دی متعدد شعری تخلیقات دا خوبی اندازہ لایا جا سکدا اے ایہناں نوں اپنی تخلیقات نال مثالی عشق سی جس دی متعدد گواہیاں ایہناں دی شاعری وچ جا بجا موجود اے۔ ایہناں دی شاعری جذبات حقیقی دا انج دا آئینہ اے جس وچ زندگی دے نشیب و فراز رویاں تے سچائیاں دے عکس نوں صاف ویکھے جا سکدے نیں کیوں جے اوہناں نے اپنی شاعری نوں سادگی، روانی، سلاست تے داخلی کیفیات دا ترجمان بنایا اے۔ میرے نیڑے اوہ الفاظ دے انج دے جوہری سن شاید کوئی جوہری وی موتی ایس طرح نہیں پرو سکدا جس طرح اوہناں نے پروئے۔ ایہناں دی شعری کتاباں وچ ’’آگ میں پھول (نظمیں ،غزلیں ، رباعیات)، ’’دودِ چراغِ محفل(یادگار مشاعرہ حیدرآباد کا انتخاب)‘‘،’’مٹی کا قرض (ثلاثیاں، نظمیں، غزلیں )‘‘،’’تشنگی کا سفر(طویل افسانوی تے تمثیلی نظمیں)‘‘،’’ہارون کی آواز (نظمیں ، غزلیں،ہائیکو)‘‘،’’حرف حرف روشنی(منتخب کلام تے اک طویل نظم)‘‘،’’عقیدت کا سفر(نعتیہ شاعری دے ست سو سال)حصہ اول‘‘،’’آئینہ درآئینہ (منظوم خود نوشت سوانح حیات)‘‘،’’تین ہزار سے زائد اشعار‘‘،’’تجھ کو معلوم نہیں(فلمی نغمات)‘‘،’’چاند کی دھوپ‘‘تے ’’کلیاتِ شاعر‘‘ شامل نیں۔جد کہ نثری کتاباں وچ شیخ ایاز، شخص و عکس، کھلتے کنول سے لوگ، حمایت علی شاعر دے ڈرامے (ریڈیو تے اسٹیج) تے ترجمے شامل نیں۔ ایہناں سارے تخلیقات دے حوالے نال شاعر علی شاعر لکھدے نیں کہ ’’حمایت علی شاعر دی شعری تخلیقات دی مثال ایس دریا جہی اے جیہڑی اپنی طغیانی پاروں اپنے نال سارا کجھ بہا کے لے جاندا اے۔ پتھراں تے پتھراں تے گردد مٹی نوں اپنی تہہ بیٹھا لیندا اے تے اپنے محافظ دونواں کناریاں دے وچکار روانی نال وگدا رہندا اے تے اپنا سفر اگے ودھدا رہندا اے۔ حمایت علی شاعر نے وی اپنے دریائے سخن نوں روانی تے طغیانی وچ رواں رکھیا اے تے اپنا راہ آپ پیدا کیتا اے۔ رکاوٹاں تے بندشاں توں کدی خائف نہیں ہوئے تے نہ ایہناں دے پاروں اپنا راہ بدلیا اے بلکے ہر موڑ اُتے رکاوٹاں نوں دور کیتا تے رکاوٹاں نوں توڑیا اے۔ ایہہ حوصلہ تے ہمت وی خدا کسے کسے نوں دیندا اے۔ ایہناں دی مشہور زمانہ غزل دے کجھ اشعار ویکھے۔
ہر قدم پر نِت نئے سانچے میں ڈھل جاتے ہیں لوگ
دیکھتے ہی دیکھتے کتنے بدل جاتے ہیں لوگ
شاعرؔ اُن کی دوستی کا اب بھی دم بھرتے ہیں آپ
ٹھوکریں کھا کر تو سنتے ہیں سنبھل جاتے ہیں لوگ
حمایت علی شاعر دے کلام دی سب توں نمایاں خصوصیت ایہناں دا شاعرانہ خلوص اے۔ کیوں جے ایہناں نوں جذبات دے اظہار اُتے بڑی قدرت حاصل سی، خوشی، غم، محبت ، عداوت، رشک و حسد وغیرہ دے جذبات نوں اوہناں نے انتہائی استادی نال پیش کیتا اے۔ ایس لئی ایہناں نوں ادبی، ثقافتی، فلمی تے صحافتی خدمات دے اعترافات وچ صدارتی ایوارڈ، نگار ایوارڈ تے رائٹرز گلڈآدم جی ادبی ایوارڈ دے علاوہ بین الاقوامی سطح اُتے نوازیا جا چکیا اے۔ ایہناں دے اعتراف ِ فن دے حوالے نال جنہاں ادبی رسائل و جرائد نے خصوصی شمارے شائع کیتے ایہناں وچ ماہنامہ طلوع افکار، سہ ماہی مجلہ عثمانیہ، رسالہ شخصیات کراچی، مجلہ لوحِ ادب ، ماہنامہ چہار سو تے خصوصی مطالعہ حمایت علی شاعر ادب ساز دہلی دیگر موجود نیں ایہناں دے فن و شخصیت اُتے کئی تخلیقی مقالات وی تحریر ہوئے جنہاں وچ ’’حمایت علی شاعر۔ حیات تے شاعری ‘‘، مقالہ برائے پی ایچ ڈی، ڈاکٹر قاضی نوید احمد صدیقی، ڈاکٹر بابا صاحب امبیڈ کرمرہٹواڑہ یونیورسٹی درنگ آباد، حمایت علی شاعر دی ادبی خدمات دا تحقیقی تے تنقیدی جائزہ ‘‘ مقالہ برائے پی ایچ ڈی، کراچی یونیورسٹی پروفیسر رعنا اقبال، ڈپٹی ڈائریکٹر انفارمیشن، ریسرچ اینڈ پبلی کیشنز ، وفاقی اردو یونیورسٹی، کراچی تے ’’حمایت علی شاعر… فن تے شخصیت ‘‘ مقالہ برائے ایم اے، رشید احمد رشید سندھ یونیورسٹی جام شور شامل نیں۔ پر اج اینی عظیم شخصیت سانوں 15جولائی 2019ء نوں بیرون ملک کینیڈا دے شہر ٹورنٹو وچ 93 ورھے دی عمر وچ ایس جہان فانی توں کوچ کر گئے۔ ایس فانی دنیا توں جان والے نہیں آندے ایہناں دیاں یاداں ای رہ جاندیاں نیں، اردو ادب دی دنیا ایہناں دی رحلت اُتے سوگوار رہے گی تے ایہناں دی کمی ہمیشہ محسوس کیتی جاندی رہے گی۔ آخر انتہائی دُکھ دے نال ایہو کہیا جا سکدا اے۔
روتے ہیں خواب، مرکزِ تعبیر ہی نہیں
تصویر تو ہے صاحبِ تصویر ہی نہیں