امریکی ڈالر وی حکمرانی تے پاکستان دی معاشی بد حالی

لکھت: میاں محمد رفیق

دنیا وچ نو آبادتی دور دا آغاز ہو رہیا سی۔ اہم تجارتی سمندری زیستاں تے عرب قابض سن تے یورپ والے گرم مسالیاں دی تجارت لئی ہندوستان دا نواں بحری رستہ تلاش کرن وچ لگے ہوئے سن ایسے کوشش وچ کولمبس نے 1492ء وچ امریکا دریافت کیتا ایس نویں سرزمین دی تلاش توں بعد برطانوی، فرانسیسی ہسپانوی تے ہور دوسریاں قوماں ایتھے زیادہ توں زیادہ قبضے دی کوشش وچ جُت گئیاں تے آخر کار شمالی امریکہ وچ برطانیہ دی فوقیت تسلیم کر لئی گئی ایس دوران یورپی باشندے افریکا توں سیاہ فاماں نوں جال وچ قید کر کے امریکا لیاوندے رہے تے ایتھوں دے مقامی لوکاں ’’ریڈاینٹر‘‘ توں ہلاک کردے رہے شمالی امریکہ دیاں درجن توں ودھ ریاستاں وچ انگریز طاقتور سن جنہاں دیاں اپنیاں اسمبلیاں تے اپنے گورنر سن پر ایہہ سارے تاج برطانیہ دے ماتحت سن شاید ایہہ سلسلہ ایس طرحاںای جاری رہندا۔ پر برطانیہ دے بل بوتے تے ایسٹ انڈیا کمپنی نے چائے دی تجارت تے اجارہ داری قائم کر لئی ایس واسطے ایہناں ریاستاں نے ایس اجارہ داری دے خلاف جدوجہد شروع کر دتی تے نتیجے دے طور تے بوسٹن پارٹی دا واقعہ پیش آیا جہدے وچ درآمد کیتی جان والی ساری چائے سمندر وچ سٹ دتی گئی۔ 4 جولائی 1776ء نوں امریکا دی آزادی دا اعلان کر دتا گیا۔ اج امریکا دی آبادی 34 کروڑ توں زیادہ تے 50 توں زیادہ ریاستاں نیں۔ 1803ء تک امریکا دا اک وڈا خطہ اراضی فرانس دی ملکیت سی جنہوں نپولین بونا پاٹ نے امریکا نوں فروخت کر دتا سی۔
اوس ویلے شمالی امریکا دی 13 ریاستاں وچ صنعتی ترقی بڑی زوراں تے سی تے ایتھوں ای غلامی تے نظام دے خاتمے دا آغاز ہویا۔ 1861ء وچ جنوبی ریاستاں نیں جتھے جاگیرداراناں نظام زیادہ مضبوط سی وفاق توں علیحدگی دا اعلان کر دتا تے ایہہ خانہ جنگی 1865ء تک لگی رہی۔ جہدے وچ صدر ابراہم لنکن نے کامیابی حاصل کیتی جتھوں تک امریکی ڈالر دا تعلق اے ایہہ 234 برس پرانی کہانی اے۔ 18 اگست 1786ء نوں امریکی گانگریس نے آئینی طور تے حکومت نوں کرنسی دے طور تے ڈالر جاری کرن دا اختیار دتا۔ایہدے توں پہلاں نوآبادیاتی دور وچ ہسپانوی ڈالر دی روائت سی۔ جس ویلے امریکی ڈالر وجود وچ آیا اوس ویلے امریکہ ازادتاں ہو چکیا سی پر دنیا دے بہت وڈے رقبے تے برطانوی کرنسی ’’پائونڈ‘‘ دی حکمرانی سی۔ عالمی منڈیاں وچ برطانیہ دی پوری اجارہ داری سی۔ ڈالر دے اجرا توں بعد 1900ء تک امریکہ تجارتی تے صنعتی اعتبار نال دنیا دی اک نمایاں قوت بن چکیا سی۔ 14مارچ 1900 توں گولڈ ایکٹ دے تحت امریکی ڈالر دی قیمت اک گرام سونے دے برابر ہو گئی سی۔ برطانیہ، فرانس، اٹلی تے اسپین خلافت عثمانیہ نوں شکست دے کے عرب سرزمین وچ لُکے تیل دے ذخیریاں تے قبضے کرن دا منصوبہ تیار کر چکے سن جدوں کہ روس تے مشرقی یورپ وچ کمیونسٹ انقلاب برپا ہون دے قریب سی پر امریکا اوس ویلے ’’مواقع کی سرزمین‘‘ بن چکیا سی۔
1914ء نوں پہلی عالمی جنگ دا آغاز ہویا جنگ عظیم دے آغاز تے سونے دے ڈالر نال منسلک ہون دے معیار ’’گولڈ اسٹینڈرڈ‘‘ نوں دو دفعہ معطل کیتا گیا جہدے نتیجے وچ پونڈ دی قدر قیمت ودھ گئی تے 1914 دے وسط وچ نیویارک اسٹاک ایکسچینج نوں بند کر دتا گیا تے 1914ء دے آخر تے دوبارہ کھول دتا گیا جہدے نال امریکی ڈالر دی عالمی حکمرانی دا آغاز ہو گیا تے دنیا دے جیہڑے ملک جنگ وچ معروف سن اوہناں توں زرمبادلہ دے طور تے دیگر ذرائع نال سونا امریکا منتقل ہوندا رہیا تے ایس توں بعد جنگ عظیم دے آخری زمانے وچ جددوں امریکا خود ایس جنگ وچ شامل ہو گیا تے امریکی صدر ولسن نے امریکا توں برآمد تے پابندی عائد کر دتی تے ڈالر نال منسلک گولڈ اسٹینڈرڈ معطل کر دتا۔
پہلی جنگ عظیم توں بعد دنیا سیاسی ، اقتصادی، تجارتی تے جغرافیائی طور تے بالکل بدل گئی خلافت عثمانیہ ختم ہو گئی ۔ روس وچ اشتراکی انقلاب آ گیا برطانیہ دی بجائے سپر پاور دی جگہ امریکہ نے لینی شروع کر دتی۔ برطانوی پونڈ دی حکمرانی ختم تے امریکی ڈالر دی حکمرانی مستحکم ہون لگ پئی ایس طرحاں 1930 وچ دنیا بھر وچ کساد بازاری شروع ہو گئی دوسری جنگ عظیم دے دوران امریکی ڈالر دنیا دی سبھ توں مستحکم کرنسی بن گیا سی تے دنیا دیاں ساریاں کرنسیاں دی قدر و قیمت امریکی ڈالر نال نتھی کر دتیاں گیاں۔
دوجی جنگ عظیم پہلی جنگ عظیم توں زیادہ تباہ کن ثابت ہوئی ابتدائی سالاں وچ امریکا غیر جانبدار رہیا بعد وچ اتحادیاں نوں اسلحہ دین لگ پیا تے آخری مرحلیاں وچ جنگ وچ شامل ہون نال نہ صرف امریکا نوں فائدہ پہنچیا سگوں دنیا دی معیشت تے ڈالر دی گرفت ہور پکی ہو گئی ۔ 1948 وچ کانگریس ولوں یورپین ریکوری پروگرام منظور کیتا گیا جیہڑا بعد وچ مارشل پلان دے ناں نال مشہور ہویا ایس پروگرام دے تحت یورپی ملکاں نوں امریکا ولوں قرضے دتے گئے جہدے نال ایہناں ملکاں نے اپنی معیشتاں نوں مستحکم کیتا جاپانیاں دی مددوی لئی۔ 1949 وچ جوزف پلان منظور کیتا گیا ایہدے تحت جاپان دی معیشت وی مضبوط ہو گئی ایس دور وچ ملکاں دی آزادی دا سلسلہ شروع ہو گیا پاکستان تے بھارت بالترتیب 14 تے 15 اگست 1947 آزاد ہو گئے پر امریکا تے یورپ نے جاپان دی طرحاں پسماندہ ملکاں تے کوئی مہربانی نہ کیتی۔ 1945 وچ جنگ عظیم دوم ختم ہوئی تے سرد جنگ شروع ہو گئی جہدی اخیر 1990 وچ دیوار برلن ڈگن توں بعد ہوئی۔ 9 ستمبر 2001 نوں نیویارک دے ورلڈ ٹریڈ سینٹر اُتے حملے توں بعد امریکا نے دہشت گردی دے ناں اُتے اک عالمگیر جنگ دا آغاز کر دتا حالانکہ سرد جنگ وی اک عالمگیر جنگ ای سی پر جدوں سویت یونین دا شیرازہ کھلر گیا تے روسی کرنسی روبل دی جیہڑی 1990 توں پہلاں امریکی ڈالر دے برابر سی اوہدی قدر اینی گھٹی کہ 450 روبل دا اک امریکی ڈالر ہو گیا پر ایشین فیڈریشن نے اپنی معیشت نوں فیر توں مستحکم کر لیا اے دہشت گردی دے خلاف ایہہ جنگ دنیا وچ ایس نوعیت دی پہلی جنگ اے جیہڑی سرحداں دی بجائے ملکاں دے اندر لڑی جا رہی اے امریکا نیٹو دے نال افغانستان وچ آیا پچھلی اک صدی دے دوران امریکا نوں چنگاں بہت فائدہ پہنچیا اے پچھلی صدی توں وی زیادہ چر امریکی ڈالر نے اپنی عالمی حکمرانی قائم رکھی اے دہشت گردی دے خلاف جنگ دے بارے وچ وی ایہو آکھیا جاندا اے کہ ایہہ امریکہ دی اپنی ڈیزائن کردہ جنگ اے امریکیاں نے ایہہ جن جیہڑا بوتل چوں باہر کڈھ دتا اے ایہنوں بوتل وچ بند کرنا ہن ممکن نہیں رہیا۔ افغانستان تے عراق دیاں جنگاں دے اخراجات کھرباں ڈالر ہو گئے نیں نیٹو دے اتحادی تے امریکی عوام وی بھانپ گئے نیں پروپیگنڈے دے زور تے مزید امریکی ڈالر دی حکمرانی قائم رکھنی بہت مشکل اے۔ پاکستانی معیشت نوں تباہ کرن وچ وی امریکہ تے امریکی ڈالر دا وڈا ہتھ اے پاکستان دی کرنسی دی قیمت ہن ٹکے ٹوکری ہو گئی اے پاکستان وچ امریکی ڈالر 155 توں 160 روپئے دے برابر رکھن دی کوشش ہو رہی اے جیہڑی کہ پاکستانی عوام نوں مارن دی اک انوکھی چال اے۔ پاکستان وچ 40 فیصد کمی کیتی جا سکدی اے جہدے نال پاکستان وچ 50 فیصد مہنگائی گھٹ سکدی اے، حقیقت ایہہ وے کہ ڈالر دی قیمت وچ جتھوں تک پاکستانی روپے دی قیمت دا تعلق اے پاکستانی روپے دی قیمت 1947 توں 1955 تک 3.35 روپے فی ڈالر سی 1955 توں 1972 تیکر 4.77 روپے فی ڈالر رہی۔ 1973 توں 1981 تیکر 9.91 روپے فی ڈالر ہوئی تے 1982 وچ امریکی ڈالر 21.15 روپے دا ہو گیا تے 1990 وچ امریکی ڈالر دی قیمت 24.12 ہو گئی تے ست اٹھ سال ایہدے لگ بھگ رہی۔ 1998ء دے ایٹمی دھماکیاں توں پہلاں امریکی ڈالر 44.59 روپے دا سی دھماکیاں توں بعد 51.70 روپے دا ہو گیا۔ 11 ستمبر 2001 تک ڈالر 63.40 روپے دا سی جدوں کہ 2002-03 وچ ڈالر 57.74دا ہو گیا۔ 2008 وچ ڈالر 67.25 روپے دا سی ۔ 2008-9 نوں 85.28 روپے دسمبر 2013 وچ ڈالر نوں پر لگ گئے تے اک ڈالر دی قیمت 108.53 ہو گئی۔ ہن 2019-20 ڈالر 163روپے دا اے جیہڑا ساڈے لئی موت دا پیغام اے ایہہ حقیقت اے کہ جے ملکی وسائل نوں منصوبہ بندی نال استعمال کیتا جائے تے ڈالر دی قیمت گھٹ توں گھٹ 40 فیصد گھٹ کیتی جا سکدی اے جے اسیں کسے انج دی حکمت عملی وچ کامیاب ہو جائیے تے مہنگائی 50 فیصد گھٹ ہو سکدی اے۔