رائے احمدخان کھرل تے پنجابی کساناں دی 1857 وچ کمپنی راج دے خلاف چھاپہ مار مزاحمت

لكهت:پروفیسرخضر جواد

نہایت ای قابل احترام تے میرے عظیم معلم رمضان انور ہوراںسید سید علی ثانی جیلانی دی 238 صفحیاں اُتے مبنی 2020 دی تصنیف رائے احمد خان کھرل شہید تاریخِ جنگ آزادی1857،ناشر ادارہ صوتِ ہادی شیخو شریف اوکاڑہ مینوں ہدیہ کیتی تے تاریخ دے طالبعلم ہون دی حیثیت نال میری اکھ جلدی ای کتاب دے آخر وچ دتے گئے مختلف حوالیاں اُتے مبنی مراجع تے حواشی اُتے پئی ۔جس توں واضح ہویا کہ ایہہ کم اُتے اثر تحقیق اُتے مشتمل اے ایسے شے توں متاثر ہو کے میں ایس کتاب دا مطالعہ شروع کیتا تے دیباچے وچ اپنے محسن استاد محترم محمد رمضان انور دے مصنف تے کتاب دے بارے مدلل جملیاں نے تجسس نوں مزید ودھا دتا۔ مقدمہ وچ مصنف دے ایہہ الفاظ “میں مورخ نہیں بلکہ ایک مقالہ نگار ہوں” نے ایہناں دے علمی قد کاٹھ نوں ہور ودھا دتا کہ مورخ نہ ہون دے باوجود اک مستند تاریخی کتاب تصنیف کیتی۔ مقدمے وچ مصنف نے رائے احمد کھرل شہید دے مختلف معاشرتی، مذہبی، سیاسی تے علمی پہلوئواں نوں مختصر سمیٹیا اے جس وچ اے ڈی اعجاز ہوراں دی “کال بلیندی” دستاویز بوہت اہم اے محترم محمد رمضان انور ہوراں دی شاہکار تصنیف “تاریخ سید والا “دا تذکرہ تے کتاب وچ جابجا ایس دے حوالے کم دی اہمیت نوں مزید اجاگر کردے نیں۔
پہلے باب وچ مصنف نے 1857 دی تحریک آزادی دے حالات تے واقعات دے پس منظر نوں اک نہایت ای اہم نقطے دے نال چکیا اے کہ ایہہ تحریک بغاوت سی یا تحریک حریت سی؟ ایس خطہ زمین دے تاریخی پس منظر وچ مغل حکومت تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے برصغیر وچ کردار نوں زیر بحث لیاندے ہوئے ایس دے خلاف اٹھن والی تحریک دے جانبازاں نوں حریت پسند ثابت کیتا گیا اے۔

دوجے باب وچ برصغیر وچ عمومی طور اُتے 1857 دی تحریک آزادی دے حالات تے واقعات دا نقشہ کھچدیاں بغاوت دی وجوہات، ابتدا مرکزیت تے رہنمائی دے فقدان اُتے گل کیتی گئی اے۔
مرکز وچ موجود، پاکستان وچ اشرافیہ دی تاریخ لکھن دا رحجان بوہت زیادہ رہیا اے تے علاقائی تاریخ نوں ہمیشہ نظر انداز کیتا جاندا رہیا اے۔ کتاب دے تریجے باب وچ ضلع پاکپتن تے ساہیوال دے علاقے دی اہمیت تحریک آزادی دی نسبت نال بیان کیتی گئی اے۔
علاقائی تاریخ نویسی دے حوالے نال چوتھا باب “شیخوشریف ” بوہت متاثر کن اے۔ رائے احمد خان کھرل دی راہنمائی وچ پنجاب وچ حریت دی سب توں وڈی تحریک دے مجاہدین دا شیخو شریف توں روحانی تے علمی تعلق ایس تحریک دی اصل روح سی جس اُتے بوہت گھٹ روشنی پائی گئی ۔ کچھی والے جنگل تے شیخو شریف اُتے انگریز فوج دی کاروائی ایس دی واضح مثالاں نیں۔
پنجویں باب وچ انگریزاں دے مخالف مسلماناں دے حصے وچ سرفہرست رائے احمد خان کھرل نیں جنہاں نے 81 ورھے دی عمر وچ فرضیت جہاد دا فتویٰ آن دے بعد تے اپنے مرشد سید عبدالرزاق گیلانی شیخوی دے حکم اُتے جدوجہد دا آغاز کیتا تے اپنی قائدانہ صلاحیتاں نال بہادری تے جوان مردی دے جوہر وکھائے۔ دشمن نے ایس ویلے ایہناں نوں گولی ماری جدوں اوہ نماز پڑھ رہے سن۔ ایہناں دے سر نوں دھڑ توں جدا کر کے کوگیرہ جیل دے دروازے اُتے لٹکا دتا گیا۔ ایسے تحریک دے دوجے سرگرم ناواں وچ محامد کاٹھیا، نتھو کاٹھیا، نتھوٹھیا، نادر شاہ قریشی، مراد فتیانہ، امانت علی چشتی، حضرت بابا نگاہی شاہ چنیوٹی، ولی داد مردانہ بلوچ، سوجا بھدرو، جلاترہانہ، موکھا و ینہیوال تے رجب وینہوال شامل نیں۔ مصنف نے دانشمندی نال ایہناں خانداناں دے بندیاں دی جدوجہد نوں وی اجاگر کیتا اے جنہاں دا کسے نہ کسے طرح ایس تحریک وچ کردار سی۔ ایہناں وچ سید، رائے سارنگ، نواب ، ہدایت، واگھ، بہاول، محکم وساوا، تریج وٹو، بابلک وٹو، متلی وٹو، شہرا، مورا، پٹھانا، کلو جنجوعہ، نورنگ، واہگھ، شہ داد، رچھا، رحمان، مراد، خوشحال ماچھی، میاں جہانا، دتو شیخ پربائیں(ڈھول وجان والا) تے اک بزرگ کھگہ دا ناں وی ملدا اے۔
رائے احمد کھرل دی شہادت دے بعد جس طریقے نال اسسٹنٹ کمشنر کو گیرہ لارڈ برکلے نوں مار کے بدلہ لیا گیا ایس نے لندن تیکر نوں ہلا دتا پنجابیاں دی ایس گوریلا لڑائی وچ پہلا بندا مراد فتیانہ اے۔ مصنف دے مطابق ایس نے رائے احمد خان کھرل دی اواز اُتے سب توں پہلے لبیک کہیا۔ لارڈ برکلے نوں سب توں پہلے برچھی (نیزہ) ایس نے ماریا تے رائے احمد خان کھرل دے بچیاں دی حفاظت و کفالت دا ذمہ لیا۔ دوجا بندا سوجا بھدرو توں جدوں لارڈ برکلے نوں مراد فتیانہ نے نیزہ مار کے گھوڑے توں ڈیگ دتا تے ایسے نے ایس نوں ڈنڈا مار کے ہلاک کر دتا۔ جلاترہانہ دے بارے وچ روایت اے کہ اوہ لارڈبر کلے دا سر کٹ کے اپنے پنڈ جلہی لے گیا ایس دے بعد موکھا وینہیوال اوہ پنجابی سپتر اے کہ جدوں ایس نوں گرفتار کر کے کالے پانی لے جایا جا رہیا سی تے ایس نے جہاز توں سمندر وچ چھال لا دتی تے واپس آ کے دریائی علاقے وچ لُکیا رہیا۔ زیر مطالعہ باب دے آخر وچ انگریزاں دے مسلمان، سکھ تے ہندو وفاداراں دے کردار زیر بحث لیاندے ہوئے صلے وچ ملن والی جاگیراں تے انعامات دی اہم تفصیل دتی اے۔
چھیویں باب وچ خاص طور اُتے رائے احمد خان کھرل شہید دے احوال آثار دی بابت ہر پہلو اُتے گل کیتی گئی اے۔ پیدائش توں لے کے شہادت دے احوال نوں مصنف نے جامع تے خوبصورت پیرائے وچ مزین کیتا اے۔ رائے احمد خان کھرل اُتے سب توں وڈا اعتراض ادائل وچ ایہناں دی انگریز دوستی اُتے ہوندا اے۔ ستویں باب وچ محکمہ دستاویزات و کتاب خانہ جات پنجاب دے فارسی ریکارڈ دے کجھ خطیاں نوں باب وچ شامل کر کے ایہہ ثابت کیتا اے کہ انگریزاں نال ایہناں نوں ذاتی عناد نہیں سی بلکہ ملک و قوم لئی جہاد دا جذبہ سی۔
علاقائی ڈھولاں تے زبانی تاریخ دا چولی دامن دا ساتھ اے پر تاریخ دان ڈھولاں توں ایس لئی کنارہ کشی اختیار کردے نیں کہ کجھ ڈھولاں وچ مصنف تے لکھاری دا پتہ ای نہیں ہوندا۔ مصنف نے اٹھویں باب وچ پنجاب دی تاریخ دی علاقائی ثقافت وچ ڈھولاں دی اہمیت نوں خوبصورت انداز وچ اجاگر کردے ہوئے پرانے عرب تے پنجاب دے ثقافتی میلیاں وچ پڑھے جان والے ڈھولاں دے رومانوی اثرات، عامیانہ شاعری، زبان دانی تے نغزبیانی دا موازنہ کیتا اے۔ مصنف دے مطابق پنجاب دے ڈھولاں دا اسلوب انگریزی ادب دی نظماں نال ملدا اے، تاریخ دے مضمون وچ تحقیقی طریقہ کار دے ضمن وچ محققین دی اک بوہت وڈی تعداد سینہ بہ سینہ منتقل ہون والی زبانی تاریخ نوں معتبر نہیں من دی تے نہ ای ایہناں نوں اپنی تحقیق وچ شامل کردے نیں پر موجودہ وقت وچ تاریخ داناں دی اک بوہت وڈی تعداد عام لوکاں دی تاریخ نوں اہمیت دیندے ہوئے زبانی تاریخ ول راغب ہو رہی اے۔ ایس باب وچ مصنف نے رائے احمد خان کھرل تے ایہناں دے ساتھیاں بارے مختلف اوقات وچ کہے گئے ڈھولاں نوں شامل کیتا پر نال نال مصنف ایہناں دے تاریخی ماخذ ہون دے بارے وچ وی مکمل طور اُتے بیدار رہے تے اپنے خیالات دا اظہار ایس طرح فرماندے نیں ” ایس باب وچ کجھ ڈھولے قارئین دے ذوق طبع لئی شامل کیتے گئے نیں نہ تے ایہہ تاریخی سند نیں تے نہ ای ایہناں دی زبان نستعلیق اے بالکل ہٹھاری زبان تے جٹاکی لہجہ اے۔ مختلف شعرا دا اپنا اپنا تخیل اے بے ربط مضمون وی نیں۔ ایہناں دے پچھے دادودیش دی طاقت وی کارفرما اے۔مصنف نے قارئین دے ادبی ذوق دی تشنگی تے آسانی لئی ہر ڈھولے دا عام فہم تے اردو وچ ترجمہ وی کر دتا اے۔ باب دے آخر وچ منٹگمری گزٹیئر دا مکمل اقتباس شامل کر کے انگریزاں دی مرتب کردہ مجاہدین تے وفاداران انگریز دی تفصیل دتی گئی اے۔
جدوں وی رائے احمد خان کھرل دی بہادری تے جانبازی دا تذکرہ ہوندا اے تے فوراً ایہہ سوال ذہناں وچ گھمدا اے کہ اوہ کون سن ایہناں دا سلسلہ نسب کیہ سی تے موجودہ دور وچ ایہناں دے وارث کون نیں تے ایہناں دی وراثت دا کیہ حال اے۔ کتاب دے اوائل وچ مصنف نے اپنا مدع انج بیان کیتا اے، مینوں کھرل قوم دے مناقب بیان کرن نال کوئی غرض نہیں مسئلہ صرف ایہہ اے کہ جدوں وسیع و عریض ملک دے طول و عرض وچ انگریز قوم نے اپنے پیر رکھے تے وڈے وڈے نامور خاندان تے جاگیردار ایہناں اُتے واری جان لگے۔ بڑے عالی شان خانقاہواں دے سجاد ہ نشیناں نے ایہناں لئی دیدہ دل فرش راہ کیتے۔
نویں باب وچ مصنف نے نہایت عرق ریزی نال شجرہ جات اولاد رائے شہید اُتے کم کیتا جو کہ میری رائے وچ نہایت اہم کم اے۔ رائے احمد خان کھرل دے جدرائے شہ داد خان توں لے کے موجودہ دور وچ رائے فخر عباس (ایڈووکیٹ) ، رائے حیدر علی تے ایہناں دی دو بھیناں اُتے ختم کرنا مصنف دے کم نوں مزید جامع تے معتبر بنا دیندا اے۔
دسواں باب جیہڑا کہ آخری باب اے دے ضمیمہ جات وچ تصاویر اماکن، مشاہیر تے دستاویزات نوں مختصر تعارف دے نال شامل کر کے کتاب دی خوبصورتی تے عمومی معلومات وچ وادھا کیتا گیا اے۔
ایس کتاب بارے اپنے تاثرات نوں سمیٹ دے ہوئے کہنا چاہواں گا کہ ایہہ کتاب رائے احمد خان کھرل اُتے علمی ذخیرہ وچ خصوصی تے پنجاب دی تاریخ دے ایس بنیادی گوشے اُتے عمومی تے شاندار وادھا اے جیہڑا کہ ایس حوالے نال نویں علمی بحثاں دی بنیاد بنے گا۔ جس طرح پروفیسر ڈاکٹر محمد افتخار شفیع ہوراں نے فرمایا اے کہ اردو زبان وچ ایس موضوع اُتے ایہہ پہلی کتاب اے تے مصنف مبارک باد دے مستحق نیں کہ ایہناں دا کم نہ صرف پنجاب وچ بلکہ پورے پاکستان وچ ایس تحریک دے وسیع پہلوئواں نوں اجاگر کرے گا ۔ خاص طور اُتے ایس ورھے 21 ستمبر 2020 نوں ایہہ گل میرے مشاہدے وچ آئی کہ رائے احمد خان کھرل دی برسی دے حوالے نال حکومتی سطح اُتے کوئی پروگرام منعقد نہیں کیتا گیا تے منعقد ہوئے وی کس طرح کیوں جے رائے احمد خان کھرل دے خلاف انگریزی فوج دا ساتھ دے کے جائیداداں بنان والیاں دی اولاداں دی اکثریت ہر وار حکومت وچ ای ہوندی اے۔
میری رائے دے مطابق ایس طرح دی تحریراں ایس تاثر نوں ذائل کرن وچ بوہت معاون ثابت ہون گیاں کہ پنجاب نے ہمیشہ باہر توں آن والے حملہ آوراں تے حکمراناں دا ساتھ دتا۔ پنجابیاں دی سکندر اعظم دی فوج دے خلاف مدافعت توں لے کے دلا بھٹی تے احمد خان کھرل تے ایہناں دے ساتھیاں دی تحریک، 1919 وچ سانحہ جلیانوالہ باغ دے نتیجے وچ برطانوی راج دے خلاف گوجرانوالہ وچ پیدا ہون والی عوامی مزاحمت تے ایس اُتے حکومت دی فضائی بمباری کرنا، اودھم سنگھ، بھگت سنگھ دا ساتھیاں دے نال برطانوی افسراں اُتے کامیاب قاتلانہ حملے تے 1947 وچ پنجاب مسلم لیگ دی یونینیسٹ حکومت دے خلاف کامیاب عوامی جیل بھر و تحریک ایس یک طرفہ تے متعصبانہ دلیل نوں رد کردے نیں۔ 1857 وچ انگریزاں دا ساتھ عوامی نہیں بلکہ علاقائی حکمراناں تے اشرافیہ دا سی۔ مزید ایہہ کہ پنجاب دے کجھ حکمراناں نے وی انگریزاں دے خلاف مزاحمت کیتی۔ ایس تحریک دا معاشرتی پہلو وی توجہ طلب اے کہ کس طرح رائے احمد خان کھرل نے عام کاشت کاراں نوں آزادی دے متوالیاں تے گوریلا فائیٹرز وچ بدل دتا تے اوہناں نے ایہناں دی شہادت دے بعد عام کساناں دی وڈی تعداد وچ شمولیت دے نال ایس نوں راوی دے دوجے علاقیاں وچ موثر طور اُتے ودھا دتا تے ایہہ تحریک 1858 تیکر برطانوی سرکار لئی سر دا درد بنی رہی۔ کتاب دے آخر وچ اپنے مہربان دوست تے ابھردے ہوئے تاریخ دان پروفیسر ڈاکٹر تراب الحسن سرگانہ صاحب دے ایس حوالے نال شاندار کم دا حوالہ وی ویکھیا جیہڑا کہ ہن آکسفورڈ یونیورسٹی پریس ول چھپ وی چکیا اے۔
اپنے تاثرات دے اختتام اُتے میں سید سید علی ثانی جیلانی نوں ایہہ کتاب لکھن اُتے خراج تحسین پیش کرنا واں تے میں سمجھدا واں کہ اوہ مستقبل وچ ایس کتاب دے مختلف پہلوئواں اُتے تجزیہ و تحلیل کر کے مزید کتاباں لکھ سکدے نیں۔