پہلے پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

سورۃ الفاتحہ
قرآن کریم سورۃ فاتحہ تے 30پاریاں دے مجموعے دا ناں اے۔ فاتحہ فَتْحٌ توں اے فَتْحٌ دا معنی ’’کھولنا‘‘ اے۔ چونکہ ایس سورۃ توں قرآن کریم نوں کھولیا جا رہیا اے، ایس لئی ایس سورۃ دا ناں سورۃ فاتحہ اے۔ ایس سورۃ دا اک ہور معروف و مشہور نام اُم الکتاب، ام القرآن (قرآن کریم دا خلاصہ ) وی اے۔
خلاصہ قرآن کریم: قرآن کریم وچ اللہ تعالیٰ نے چھ مضموناںنوں تفصیل دے نال بیان فرمایا اے: توحید، رسالت، قیامت، احکام، منن والے تے نہ منن والے تے ایہناں چھ مضموناں دا خلاصہ اللہ تعالیٰ نے سورۃ فاتحہ وچ بیان فرمایا اے۔ ایس سورۃ دے شروع وچ اللہ تعالیٰ نے توحید نوں بیان فرمایا اے۔ فیر قیامت نوں فیر احکامات نوں فیر رسالت تے منن والیاں نوں بیان فرمایا اے تے آخر وچ نہ منن والیاں نوں بیان فرمایا اے۔ منن والیاں لئی اک ای قسم دا لفظ ” اَنعَمتَ ” لیائے نیں۔تے نہ منن والیاں لئی دو لفظ وکھرے وکھرے لیائے نیں: مغضوب تے ضال ۔ جیہڑا بندا ضد، انا تے تکبر دی وجہ نال نہ منے اوہ مغضوب وچ شامل اے جویں یہود ، تے جیہڑا لاعلمی و جہالت دی وجہ نال نہ منے اوہ ضال وچ شامل اے،مثلاً نصاریٰ۔ اے اللہ ! سانوں صراط مستقیم اُتے چلا۔ یعنی ایہناں لوکاں دے رستے اُتے چلا جنہاں اُتے تساں انعام فرمایا تے اوہ چار نیں: انبیاء کرام علیہم السلام، صدیقین، شہداء تے صالحین۔ پچھلی آیت وچ اسیں دعا منگی سی کہ اے اللہ ! ایہناں دے رستے اُتے چلا جنہاں اُتے تساںانعام فرمایا۔ ہن ایتھوں گمراہ تے مغضوب توں بچن دی درخواست کیتی جا رہی اے۔ اے اللہ ! ایہناں توں بچا لے جنہاں اُتے تیرا غضب اے تے جیہڑے گمراہ ہوئے۔ ”مغضوب” توں مراد یہود”ضالین” توں مراد نصرانی، عیسائی نیں۔
سورۃ البقرہ
”بقرۃ” عربی زبان وچ گاں نوں کہندے نیں چونکہ ایس سورۃ وچ گاں دا ذکر تے واقعہ بیان کیتا گیا اے ایس لئی ایس سورۃ نوں سورۃ البقرہ کہندے نیں۔
ایس سورۃ دا آغاز الٓمحروف مقطعات توں ہوندا اے: ایہہ مقطعات مُقَطَّعَۃ دی جمع اے تے ایہہ قَطْعٌ توں مشتق اے جس دا معنی وَڈنا اے چونکہ ایہناں وچوں ہر حرف نوں وَکھرا وَکھرا پڑھیا جاندا اے جویں الف، لام، میم ایس لئی ایہناں حروف نوں حروفِ مقطعات کہندے نیں۔
سورہ بقرہ داآغازالٓم توں کیتا جا رہیا اے ایس دا معنی اللہ دی ذات دے علاوہ کوئی نہیں جان دا، ایس دی بنیادی حکمت تے قرآن کریم دی فصاحت و بلاغت نوں بیان کرنا اے کہ تن حروف اُتے مشتمل اک لفظ جیہڑا کہ اک آیت وی اے، سارے عرب باوجود فصاحت و بلاغت دے ایس اک آیت دا مقابلہ وی نہیں کر سکے۔
تے چونکہ ایس دا معنی دنیا وچ جاندا ای کوئی نہیں تے ایس دے ذریعے ایہہ وی سمجھانا مقصود اے کہ قرآن کریم دے اسرار و رموز ایسے بندے اُتے کھل سکدے نیں جیہڑا اپنی عاجزی، اللہ تعالیٰ دی طاقت و قدرت تے اللہ تعالیٰ دے علم دا اعتراف کردا اے۔ اللہ تعالیٰ سانوں سب نوں قدرتِ الٰہی دا صحیح معنیاں وچ ادراک کرن دی توفیق عطا فرمان۔
ایمان والیاں دی چند اک صفات دا ذکر فرمایا: اوہ غیب اُتے ایمان رکھدے نیں، یعنی جنہاں شیواں نوں اوہ نہیں ویکھ سکدے جویں جنت و جہنم وغیرہ تے جنہاں دی حکمت اوہ نہیں سمجھ سکدے ایہناں اُتے وی ایمان لیاندے نیں، نماز قائم کردے نیں، زکوٰۃ تے صدقے ادا کردے نیں، قرآن کریم تے دیگر ساری اسمانی کتاباں اُتے ایمان لیاندے نیں تے آخرت اُتے یقین رکھدے نیں۔
فیر منافقین دے اوصاف دا ذکر فرمایا: اوہ دھوکہ دیندے نیں، زمین وچ فساد کردے نیں، قلبی بیماریاں حسد، تکبر تے حرص وچ مبتلا نیں، احکام الٰہی تے ایمان والیاں دا مذاق اڑاندے نیں، فیر اللہ تعالیٰ نے منافقین دی دو مثالاں بیان فرمائیاں نیں۔ ایس پارے وچ حضرت آدم علیہ السلام دی خلافت دا ذکر فرمایا کہ اللہ تعالیٰ نے سب توں پہلا بندا جس نوں اپنا خلیفہ بنا کے دنیا وچ گھلیا اوہ حضرت آدم علیہ السلام نیں۔ ایس پارے وچ بنی اسرائیل اُتے انعامات خداوندی نوں بیان کیتا اے۔ بنی اسرائیل وچ کثرت نال انبیاء علیہم السلام مبعوث ہوئے۔ ایہناں نوں دنیاوی خوشحالی دتی گئی۔ فرعون دی غلامی تے مظالم توں نجات دتی گئی۔ ایہناںلئی وادی سینا وچ اسمان توں مَنْ تے سَلوی ٰ اتاریا گیا۔ سائے لئی بدلاں دا انتظام فرمایا گیا پتھر توں پانی دے بارہ چشمے جاری فرما دتے گئے۔ وغیرہ۔
ایس پارے وچ بنی اسرائیل اُتے انعامات خداوندی دی ناشکری نوں بیان کیتا اے۔ بنی اسرائیل نے حق نوں لُکایا۔ نبی پاک ﷺ دی نبوت دا انکار کیتا۔ بچھڑے دی عبادت وچ مبتلا ہوئے۔ انبیاء علیہم السلام نوں ناحق قتل کیتا۔ عہد شکنی کیتی۔ کلام اللہ وچ لفظی و معنوی تحریف کیتی۔ بغض و حسد دی بیماری وچ مبتلا ہو گئے۔ دنیاوی مال و اسباب نال بے حد محبت ہو گئی۔ اللہ تعالیٰ دے مقرب فرشتیاں نال دشمنی رکھدے سن۔ بُرے اعمال دے باوجود دعویٰ کردے سن کہ جنت وچ صرف یہودی جان گے۔ ایہو گل نصاریٰ وی کہندے سن۔
فیر ایس معروف واقعہ دا ذکر اے کہ بنی اسرائیل وچ اک بندا قتل ہو گیا۔ قاتل نہیں ملدا سی۔یہودیاں نے حضرت موسیٰ علیہ السلام اَگے بینتی کیتی کہ اللہ تعالیٰ توں دعا کرو کہ سانوں قاتل دا پتہ دس دیو ےتے اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں حکم دتا گاں ذبح کرو تے ذبح شدہ گاں دے گوشت دا ٹکڑا مقتول دے جسم دے نال لائو تے اوہ زندہ ہو کے قاتل دا ناں دسے گا۔
ایس نال قاتل دی نشاندہی ہوئی۔ یہود یاںدا اک گروہ بعث بعد الموت دا منکر سی ایس نال ایہناں اُتے حجت تام ہوئی۔ بچھڑے دے نال جیہڑی عقیدت و محبت سی ایس دا رَد ہویا۔
فیر ہاروت و ماروت دا قصہ بیان کیتا۔ ایہہ دو فرشتے سن، اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں سحر تے جادو دی تعلیم دے کے بابل دے مقام اُتے اتاریا۔ ایہہ اک آزمائش سی کہ کیہڑا جان بوجھ کے کفر اختیار کردا اے تے ایس لئی وی کہ لوک اللہ تعالیٰ دی وحی تے جادو وچ فرق کر سکن۔ کہ جادو کیہ اے تے اللہ تعالیٰ دی وحی کیہ اے۔
فیر یہود دی اک گستاخانہ شرارت توں مسلماناں نوں آگاہ کیتا جا رہیا اے تے نال ای اہل ایمان والیاں نوں وی اک شے دی تعلیم دتی جاری اے۔یہود ی نبی پاک ﷺ توں کہیا کردے ” رَاعِنَا ” ایہہ عبرانی زبان دا لفظ اے جس دا معنی اے ساڈی رعایت فرمائو۔ پر عربی وچ ”رَاعِیْنَا ” دا معنی اے ’’ہمارے چرواہے ‘‘ تے یہود محض حسد دی بنیاد اُتے جدوں ایہہ لفظ کہندے تے عین نوں کھچ کے ادا کردے سن جس نال اوہ نبی پاک ﷺ دی توہین کردے۔ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم وی ایہہ لفظ رَاعِنَا استعمال کر دیندے معنی معلوم نہ ہون دی وجہ نال تے یہودی ایس توں بوہت خوش ہوندے سن۔ ایتھے اہل ایمان نوں تعلیم دتی کہ ”رَاعِنَا” دے بجائے ”اُنظُرنَا ”یعنی ساڈے اُتے شفقت دی نظر فرمائو! کہیا کرو۔
یہودیاں دا قبلہ بیت المقدس سی جد کہ مشرکین بیت للہ نوں قبلہ من دے سن تے مسلمان وی بیت اللہ ول رُخ کر کے نمازاں پڑھدے سن تے یہود یاںنوں ایس نال تکلیف ہوندی سی فیر کجھ عرصے لئی مسلماناں نوں بیت المقدس ول نماز پڑھن دا حکم دتا گیا تے یہودی خوش ہوئے تے کہیا کہ مسلمان ساڈا قبلہ منن اُتے مجبور ہو گئے تے ایتھے ایہہ گل سمجھائی جا رہی اے کہ اللہ تعالیٰ کسے اک جہت وچ محدود نہیں بلکہ اوہ ہر تھاں موجود نیں تاں اوہ جس سمت ول وی نماز پڑھن دا حکم عنایت فرما دین تے کامیابی صرف اللہ تعالیٰ دی اطاعت کرن وچ اے۔ اہل کتاب حضرت ابراہیم علیہ السلام دی عظمت نوں تسلیم کردے سن تے اپنی نسبت وی ایہناں وَل ای کردے سن تے اللہ تعالیٰ نے اپنے پیغمبر حضرت ابراہیم علیہ السلام دے فضائل و مناقب بیان کر کے متوجہ کیتا کہ جے اوہ اپنے دعوی وچ سچے نیں تے حضرت پاک ﷺدی اتباع و پیروی کرن، کیوں جے نبی مکرم ﷺ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی دعاواں ای دا نتیجہ نیں تے ملت ابراہیمی اُتے قائم و دائم وی نیں۔ حضرت ابراہیم علیہ السلام نوں مختلف امتحانات وچ پایا گیا پر اوہ ہر امتحان وچ اللہ تعالیٰ دے فضل و کرم نال سو فیصد کامیاب ہوئے۔ ایس پارہ دے آخر وچ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی ملت دا ذکر فرمایا جس ملت دی تکمیل لئی نبی اکرم ﷺ مبعوث ہوئے۔ نبی اکرم ﷺ نوں حکم دتا گیا کہ ملت ابراہیمی (دین اسلام ) ول دعوت دین جیہڑا سارے انبیاء علیہم السلام دا دین اے۔
تے آخر وچ ایمان دا معیار بیان فرمایا اے کہ جے یہودی ایس طرح ایمان لے آن جس طرح حضور اکرم ﷺ دی تیار کردہ جماعت ، جماعت صحابہ کرام و اہل بیت رضی اللہ تعالیٰ عنہم ایمان لیائے نیں تے ایہہ ہدایت پا جان گے۔ اللہ تعالیٰ سانوں دین اسلام نوں اختیار کرن تے ایس دے مطابق زندگی گزارن دی توفیق عطا فرمان۔ (آمین)

1