دوجے پارے دا خلاصہ

مولانا محمد الیاس گھمن

دوجے پارے وچ سب توں پہلے تحویلِ قبلہ نوں بیان فرمایا اے ۔ حضور اکرم ﷺ مکہ مکرمہ توں مدینہ منورہ تشریف لیائے تے تقریباً 16 یا 17 مہینے تیکر بیت المقدس وَل منہ کر کے نماز ادا فرماندے رہے پر آپ دی تمنا تے آرزو سی کہ حضرت ابراہیم و اسماعیل علیہم السلام جیہڑے آ پ ﷺ دے جدامجد نیں اوہناں دے بنائے ہوئے کعبے ول منہ کر کے نمازاں ادا فرمان۔ اللہ تعالیٰ نے حکم نازل فرما دِتا : ’’اپنا چہرہ مسجد نبوی وَل پھیر دیو ‘‘ ایس حکم دے نازل ہون اُتے یہودی آپ ﷺ اُتے اعتراض کرن لگے کہ ایہہ کنج دے اللہ دے پیغمبر نیں کدی قبلہ بیت المقدس نوں بنائوندے نیں تے کدی بیت اللہ نوں۔ تے یہود یاںنوں جواب دِتا گیا: اے میرے پیغمبر! تسیں کہہ دیو کہ مشرق و مغرب سب اللہ تعالیٰ دے ای نیں۔
ایس پارے وچ حضور اکرم ﷺ نوں گھلن دے بنیادی طور اُتے چار مقصد بیان کیتے گئے نیں: پہلا مقصد تلاوت آیات، دوجا مقصد تزکیہ نفوس، تیجا مقصد کتاب دی تعلیم تے چوتھا مقصد حکمت دی تعلیم اے۔ ایہہ مضمون قرآن کریم دے مختلف مقامات اُتے بیان کیتا گیا اے۔
فیر شعائر اسلام نوں بیان کیتا زمانہ جاہلیت وچ صفا تے مروہ اُتے بت رکھے ہوئے سن تے مسلما ن ایہناں دا طواف کرن توں بچدے سن ایس شبے نوں دور کردے ہوئے فرمایا کہ صفامروہ دی سعی شعائر اسلام وچوں اے تا ں ایہناں دا طواف کرن وچ کوئی حرج نہیں۔ ایس پارے وچ چار شیواں دی حرمت دا بیان اے اوہ ایہہ کہ مشرکین اپنے ولوں کجھ شیواں نوں حلال کہندے سن تے کجھ شیواں نوں حرام۔ایتھے ایہناں دی تردید فرمائی کہ جنہاں شیواں نوں اللہ تعالیٰ نے حرام قرار دتا اے اوہ حرام نیں تے ایتھے چار شیواں دا ذکر اے۔ مردار، وگن والا خون، خنزیر تے اوہ جانور جس اُتے غیر اللہ دا ناں لیا گیا ہوئے۔ فیر ایس پارے وچ اللہ تعالیٰ نے ہور بوہت سارے احکام تفصیل نال بیان فرمائے نیں۔ ایس دے بعد قصاص لین دے فائدے دا بیان اے کہ جے قصاص دے مسئلے اُتے عمل درآمد ہوئے تے تسیں یقین فرمائو کہ ایس وچ قاتل تے مقتول دونواں دی زندگی اے ایس طرح کہ جدوں قاتل نوں اپنی سزا دا یقین ہوئے گا تے اوہ قتل کرن توں گریز کرے گا۔ ایس نال مقتول وی بچ جائے گا تے قاتل وی۔
ایس پارے وچ وصیت دا حکم بیان کیتا گیا اے کہ فوت ہون والا اپنی وفات توں پہلے اپنے والدین تے دیگر رشتے داراں لئی وصیت کرے کہ کس نوں کنہا حصہ ملنا اے۔ ایس آیت دے نزول توں پہلے ورثا دے حصے متعین نہیں سن تے مرن والے دا سارا ترکہ ایس دے منڈیاں نوں ملدا سی۔ ایس لئی ایس آیت وچ والدین تے دوجے رشتے داراں لئی وصیت کرن دا حکم دتا اے۔ فیر جدوں سورۃ النساء وچ اللہ تعالیٰ نے سارے ورثا دے میراث وچ حصے متعین فرما دتے تے ہن ایس آیت وچ مذکورہ وصیت دی فرضیت باقی نہیں رہی۔ ہاں البتہ ہن وی کوئی بندا ورثا دے علاوہ کسے ہور لئی اپنے مال دے اک تہائی حصے دی وصیت کر سکدا اے۔ فیر تھوڑا اگے چل کے روزے دی فرضیت تے روزے دے احکام و مسائل نوں تفصیل نال بیان فرمایا اے۔ روزہ دین اسلام دے بنیادی ارکان وچوں اک اہم رکن اے۔ ایہہ اِنج دی عبادت اے جیہڑی سارے شرائع سابقہ وچ وی مشروع رہی اے صرف امت محمد یہ علی صاحبہا الصلوٰۃ و التسلیم دے نال خاص نہیں۔ روزہ دی شرعی تعریف ایہہ وے: روزے دی نیت دے نال صبح صادق توں لے کے غروب آفتاب تیکر کھان، پین تے جماع توں رکنا۔ جے کسے نے غریب آفتاب توں اک منٹ وی پہلے افطار کر دتا تے روزہ نہیں ہوئے گا۔ روزہ انج دی عبادت اے کہ بندہ ایس دی وجہ نال جلدی تقویٰ دی نعمت حاصل کر لیندا اے۔ فیر مسافر تے مریض لئی رمضان دے روزیاں تے فدیہ دے متعلق احکام بیان فرمائے۔
تے نال ای رمضان المبارک دی فضیلت نوں وی بیان فرما دتا کہ رمضان المبارک وچ جتھے روزے فرض نیں اوتھے ایس دی اک فضیلت ایہہ وی اے کہ قرآن کریم ایس مہینے مبارک وچ نازل کیتا گیا اے۔ دن نوں مومن روزہ رکھدا اے تے رات نوں قاری قرآن تے حافظ قرآن 20 رکعات تراویح وچ قرآن کریم دی تلاوت کردا اے۔ غیر حافظ قرآن کریم دی سماعت کردا اے۔ ایس لئی ایس ماہ مبارک وچ زیادہ توں زیادہ قرآن کریم دی تلاوت دا اہتمام کرنا چاہیدا اے۔
فیر ایس دے بعد اللہ تعالیٰ اپنی شفقت تے مہربانی دا تذکرہ فرما رہے نیں کہ اے میرے بندیو! میں جیہڑے تہانوں احکامات عطا فرمائے نیں جے ایہناں دی تعمیل کرن وچ تھوڑی بوہت مشقت وی محسوس ہوئے تے کوئی گل نہیں۔ میں تہاڈے بوہت ای نیڑے واں میرے توں منگو میں دعا نوں قبول کرناواں۔ اللہ تعالیٰ نیڑے نیں ایس توں پتہ چلیا کہ دعا ہولی منگنی چاہیدی اے۔ ایہہ وی پتہ چلیا کہ اللہ تعالیٰ فقط عرش اُتے نہیں بلکہ ہر تھاں بلامکان موجود نیں۔ ایس آیت توں اشارۃ پتہ چلدا اے کہ روزے دے بعد خصوصاً افطار دے ویلے دعا قبول ہوندی اے تاں ایس ویلے دعا دا خوب اہتمام کرنا چاہیدا اے۔ ایس دے بعد اعتکاف دا بیان اے کہ رمضان المبارک دے آخری عشرہ وچ اعتکاف سنت موکدہ علی الکفایہ اے۔ مرد حضرات انج دی مسجداں وچ اعتکاف کرن جس وچ نماز باجماعت ہوندی ہوئے جد کہ خواتین اپنے گھراں وچ مخصوص تھاواں وچ اعتکاف کرن فیر چَن دے فائدے دا ذکر فرمایا کہ چَن نال اسلامی تاریخ معلوم ہوندی اے تے ایس دے علاوہ ایس دے ذریعے نال عبادتاں یعنی حج، روزہ تے عدت دی مدت دے علاوہ دیگر معاملات تے معاہدیاں دی میعاد مقررہ دا پتہ وی چلدا اے۔
ایس پارے وچ جہاد دا مسئلہ بیان فرمایا اے، جہاد فرض اے تے ایس دا مقصد اعلاء کلمۃ اللہ اے جہاد قیامت تیکر جاری و ساری رہے گا۔ شریعت دی اصطلاح وچ جہاد ناں اے ”قتال فی سبیل اللہ” دا، اگر کسے ہور حکم شرعی اُتے جہاد دے لفظ دا استعمال ہویا اے تے اوہ لغت دے اعتبار نال اے شریعت دی اصطلاح نہیں۔ اللہ تعالیٰ نے مجاہدین نوں دیگر سارے اعمال کرن والیاں اُتے فضیلت عطا فرمائی اے، جہاد بوہت عظیم و مبارک تے مقدس عمل اے۔
فیر حج تے احکام حج نوں بیان فرمایا حج اسلا م دے بنادی ارکان وچوں اک اہم رکن اے۔ حج وچ دو ارکان نیں اک وقوف عرفہ دوجا طواف زیارۃ۔ پنج دناں وچ ، پنج مقامات اُتے ست عبادتاں دے کرن نوں حج کہندے نیں۔ حج دے پنج دن ایہہ نیں:8، 9، 10، 11 تے 12 ذوالحجہ دے پنج مقامات ایہہ نیں: بیت اللہ ، صفا، مروہ، منیٰ، مزدلفہ تے عرفات۔ حج دی ست عبادتاں ایہہ نیں۔ احرام، طواف، سعی، وقوف، رمی، قربانی تے حلق یا قصر۔
فیر مرتدین دی سزا نوں بیان فرمایا کہ جیہڑا بندا مومن اے تے فیر اوہ ایمان نوں چھڈ کے مرتد ہو جاندا اے جے اوہ سمجھان دے باوجود باز نہ آئے تے ایس دے سارے اعمال ضائع ہو جاندے نیں، اوہ قتل تے ہمیشہ لئی جہنم دا مستحق ہو جاندا اے۔
پر مرتد نوں سزا دینا ہر بندے دے اختیار وچ نہیں کہ جس دا جی چاہے اوہ اٹھ کے مرتد نوں قتل کر دیوے بلکہ ایہہ کم حکومت وقت دا اے۔
ایس پارے وچ حائضہ دے نال ہمبستری دا حکم بیان فرمایا کہ عورت دے نال حالت حیض وچ ہمبستری کرنا ناجائز تے حرام اے۔ عورت نوں ہر مہینے ماہواری دا جیہڑا خون آندا اے ایس نوں حیض دا خون کہندے نیں تے بچے دی ولادت دے بعد جیہڑا خون آندا اے ایس نوں نفاس دا خون کہندے نیں۔ قرآن کریم وچ حالت حیض وچ بیوی دے نال ہم بستر ہون توں منع فرمایا۔ قرآن کریم وچ حالت نفاس وچ عورت دے نال ہمبستری دے منع فرمان دا ذکر نہیں پر حالت نفاس وچ ہمبستری وی ایسے طرح حرام و ناجائز اے۔ حالت نفاس وچ ہمبستری دے حرام ہون دا ذکر احادیث وچ وی آیا اے تے قرآن کریم وچ حالت حیض اُتے قیاس کرن نال حالت نفاس وچ وی ہمبستری دی حرمت سمجھ وچ آندی اے۔ ایس دے حرام ہون دی بنیادی وجہ ایہہ بیان فرمائی کہ ایہہ گندگی دے دن نیں۔ عورت نکاح دے بعد شوہر لئی حلال اے پر جس طرح حیض تے نفاس دی حالت وچ شوہر اپنی بیوی نال ہمبستری نہیں کر سکدا ایسے طرح شوہر اپنی بیوی نال پچھلی جانب توں صحبت کرنا چاہے تے نہیں کر سکدا، پچھلی جانب توں صحبت کرنا حرام و ناجائز اے۔
فیر نال طلاق دے مسئلہ دی تفصیل بیان فرمائی اے۔ طلاق دے بارے وچ ذہن نشین فرما لوئو کہ اک طلاق دتی تے اک واقع ہوگئی۔ دو طلاقاں دتیاں تے دونویں واقع ہون گیاں۔ جے اک مجلس وچ وکھری وکھری تن طلاقاں یا اکٹھی اک ای کلمہ نال تن طلاقاں دتیاں تے تنے واقع ہو جان گیاں فیر بچے دے دودھ پین دا مسئلہ بیان کیتا کہ دو سال تیکر ماواں اپنے بالاں نوں دودھ پلان۔ اسلام نے دودھ پیندے بالاں دے حقوق دا وی خیال رکھیا اے کہ مدت رضاعت تیکر نوں بیان کیتا۔ جے کوئی بچہ مدعت رضاعت وچ کسے اجنبی عورت دا دودھ پی لوے تے اوہ بچہ ایس دا رضاعی پتر تے اوہ عورت ایس دی رضاعی ماں بن جاندی اے۔ جس طرح حقیقی نسب دے نال رشتے حرام ہو جاندے نیں تے ایسے طرح رضاعت دی وجہ نال وی رشتے حرام ہو جاندے نیں پرجدوں وی انج دی کوئی صورت پیش آئے اپنے علماء توں ایس دی تفصیل پتہ کر لینی چاہیدی اے۔ فیر عدت دے مسئلے نوں بیان فرمایا کہ جے کسے عورت نوں طلاق ہو جائے یا ایس دا شوہر فوت ہو جائے تے دونواں صورتاں وچ عورت اُتے عدت لازمی اے۔ مطلقہ عورت دی عدت جے اوہ حیض والی ہوئے تے تن حیض اے جے کسے وجہ نال حیض نہ آندا ہوئے تے عدت تن مہینے اے۔ حاملہ عورت نوں طلاق ہوئے تے ایس دی عدت وضع حمل اے۔ شوہر فوت ہو جائے تے عورت حاملہ نہ ہوئے تے عدت چار مہینے 10 دن اے ، جے حاملہ ہوئے تے عدت وضع حمل (بچے دی پیدائش) اے۔
فیر عدت دے دوران پیغام نکاح دین دا مسئلہ بیان فرمایا کہ جے کوئی عورت عدت وچ ہوئے تے ایہنوں واضح لفظاں وچ پیغام نکاح دینا درست نہیں، البتہ اشارۃ یا کنایۃً نکاح دا پیغام دتا جا سکدا اے فیر ایس توں پختہ وعدہ نہ لیا جائے۔ ایس پارے دے آخر وچ حق دے نمائندے حضرت طالوت تے باطل دے نمائندے جالوت دا واقعہ بیان فرمایا کہ جالوت دے کول طاقت وی سی کثرت تعداد وی سی، منظم فوج وی سی تے حضرت طالوت دے کول طاقت وی گھٹ سی تے فوج وی گھٹ سی، ایس دے باوجود اللہ تعالیٰ نے ایہناں نوں فتح عطا فرمائی۔
قرآن کریم نے باقاعدہ ضابطہ بیان فرما دتا کہ کنہی جماعتاں نیں جیہڑے طاقت وچ کمزور ہوندیاں نیں ایہناں دی تعداد وی گھٹ ہوندی اے پر ایہناں دی فرمانبرداری تے اطاعت دی وجہ نال اللہ تعالیٰ ایہناں دی مدد فرماندے نیں تے اپنی مدد دے ذریعے ایہناں نوں غالب فرما دیندے نیں۔ سانوں خدا دے ایس بیان فرمودہ اصول توں ایہہ گل سمجھ وچ آ جانی چاہیدی اے کہ مسلمان جدوں وی کامیاب ہوندے نیں تے اوہ مادیت تے دنیاوی طاقت وقوت دے بل بوتے اُتے غالب نہیں آندے بلکہ اللہ تعالیٰ اُتے ایمان، بھروسہ رکھن تے نیک اعمال دی بنیاد اُتے غالب آندے نیں۔ اللہ تعالیٰ سانوں اپنی ذات اُتے توکل تے بھروسہ نصیب فرمان۔آمین