بھارتی معیشت کیوں بہہ گئی؟

لکھت:بلال مدثربٹ

بھارتی معیشت ڈول رہی اے‘ ڈگمگا رہی اے‘ لڑکھڑا رہی اے یاں سست روی دا شکار اے۔ کجھ وی کہیا یاں من لیا جاوے کیہ حقائق جانن لئی ایہ کڑوا سچ کافی نہیں کہ بھارت وچ ست ہزار انجینئرز تے گریجویٹس نے سینٹری ورکرز بھرتی ہون لئی اپلائی کیتا جد کہ اسامیاں دی گنتی صرف 549 اے۔ غیرجانبداری نال حالات دا جائزہ لیا جاوے تے ایس توں زیادہ مندی ہور کیہ ہو سکدی اے کہ بھارت تے پاکستان دی آبادی دا وڈا حصہ نوجواناں تے مشتمل اے تے ایہو نوجوان بیروزگاری‘ غربت‘ بھکھ‘ صحت تے مہنگی تعلیم ورگے سنگین مسئلیاں وچ پھسے ہوئے نیں تے ترقی دی دوڑ توں باہر نیں۔ ذرا غور کرو کہ بھارتی پنجاب دے وکھووکھ حصیاں وچ رہن والے مقبوضہ کشمیر دے طلباء دا کہنا اے کہ اوہناں دے کالجاں وچ گھٹ حاضری تے تاخیر نال فیس بھرن تے جرمانہ لا دتا گیا اے کیوں جے طلباء مقبوضہ کشمیر وچ آرٹیکل 370 دے خاتمے مگروں پیدا ہون والی صورتحال دی وجہ نال مقررہ حاضری توں قاصر رہے۔ فیس دی ویلے سر ادائیگی وچ نکامی تے ایہناں طلباء تے پنج ہزار توں باراں ہزار تک جرمانہ کیتا گیا تے اوہناں دے کول اینے پیسے وی نہیں کہ اوہ جرمانے تے فیس بھر سکن۔
پاکستان وچ ٹماٹر دیاں قیمتاں لوکاں دی پہنچ توں دور ہو چکیاں نیں تے بھارت وچ پیاز دے مُل عوام تے حکومت نوں رلا رہے نیں کرتارپور راہداری دے راہیں پاکستان آن والے سکھ یاتری لنگر بنان لئی اپنے نال ٹماٹر لیا رہے نیں جد کہ بھارت وچ پیاز دیاں قیمتاں ودھن دے بعد اوہدی چوری تے لٹ ما رشروع ہو گئی اے۔ صرف اک ریاست دی گل کریئے تے مدھیاپردیش وچ ٹرک تے لدے ویہہ لکھ روپیے مالیت دے پیاز چوری کر لئے گئے۔ پیاز دا ٹرک ناسک توں گورکھ پور جا رہیا سی کہ لٹ لیا گیا۔ مہاراشٹرا‘ گجرات تے کرناٹکا وچ غیرمعمولی بارشاں پاروں فصلاں تباہ ہون نال پیاز دیاں قیمتاں ودھیاں۔ تے جے دنیا وچ بھکھ دی صورتحال دا جائزہ لیے تے گلوبل ہنگرانڈیکس دی سجری رپورٹ دے مطابق 117ملکاں دی فہرست وچ پاکستان پچھلے ورھے دے مقابلے وچ 12درجہ حاصل کرکے 94ویں نمبر تے جد کہ بھارت 102 نمبر اُتے اے۔ جنوبی ایشیا دے دوجے ملکاں وچ سری لنکا 66ویں، نیپال 73ویں، بنگلہ دیش 88ویں تے افغانستان 108ویں نمبر اُتے اے۔ گلوبل انڈیکس وچ تھلے ہون دا مطلب اے کہ اوس ملک دی آبادی نوں ضروری خوراک نہیں لبھ رہی بچیاں دیاں موتاں دی شرح زیادہ اے وزن گھٹ تے اوہ خوراک دی کمی دا شکار نیں۔
ایشیا دی تریجی وڈی معیشت بھارت گلوبل ہنگر انڈیکس دے مطابق جنوبی ایشیا وچ سب توں پچھے اے۔ بھارت 2010ء وچ 95ویں نمبر تے سی تے ہن 2019ء وچ 102 ویں نمبر اُتے اے۔ دنیا بھر وچ جنوبی ایشیائی ملکاں تے افریقہ وچ صحارائے اعظم دے جنوب وچ واقع ملک ہنگر انڈیکس وچ سب توں پچھے نیں۔ رپورٹ وچ جنوبی ایشیا دے حوالے نال دسیا گیا اے کہ بچیاں نوں گھٹ خوراک ملن پاروں اوہناں دی عالمی فہرست وچ درجہ بندی اینی پچھے اے ایس توں علاوہ بچیاں دی نشوونما وچ کمی دا تناسب سب توں ودھ جنوبی ایشیا وچ پایا جاندا اے جتھے اوہ 37 فیصد توں ودھ اے۔ بھارت وچ بچیاں دی نشوونما وچ کمی دا تناسب تقریباً 38فیصد اے تے 6مہینے توں 23مہینے دی عمر والے بچیاں وچ دس فیصد توں وی گھٹ نوں اوہناں دی عمر دے لحاظ نال مطلوبہ غذا ملدی اے گلوبل ہنگر انڈیکس دی 2019ء دی فہرست وچ لٹیویا‘ بیلاروس‘ ایسٹونیا‘ کویت تے ترکی دا شمار اوہناں ملکاں وچ ہوندا اے جتھے خوراک دے معاملے وچ صورتحال سب توں چنگی اے۔
اسیں واپس اپنے موضوع ول آئونے آں تے کہیا جا رہیا اے کہ نریندر مودی حکومت دی انتہاپسندی پالیسیاں نال معیشت بہہ گئی تے بھارت ابھردی معیشت دا اعزاز کھو بیٹھا جہدے نال شرح نمو چھ ورھے دی گھٹ ترین سطح تے آ گئی۔ جولائی توں ستمبر بھارتی معاشی شرح نمو ساڑھے چار فیصد رہی پچھلے ورھے جولائی توں ستمبر بھارتی معیشت دی شرح نمو ست فیصد سی‘ جاری ورھے اپریل توں جون 2019ء وچ شرح نمو پنج فیصد سی تے ایسے طرح بھارت وچ بیروزگاری دی شرح وی 40 ورھے دی بلند ترین سطح تے آ چکی اے۔
بھارت وچ جاری ورھے دی تریجی سہ ماہی دے جہڑے اعدادوشمار جاری کیتے گئے اوہناں وچ مجموعی پیداوار دی ترقی دی شرح وچ مسلسل گراوٹ نظر آ رہی اے۔ خدشات سچ ثابت ہوئے تے جی ڈی پی دی شرح نمو ساڑھے چار فیصد رہی۔ عالمی نیوز ادارے روئٹرز نے کجھ عرصہ پہلاں ترقی دی شرح دے پنج فیصد توں وی گھٹ ہون دا خدشہ ظاہر کیتا سی پر ایس جائزے وچ خدشات دے باوجود ترقی دی شرح 4.7 فیصد دسی گئی سی۔ ہن جو اعدادوشمار سامنے آئے نیں اوہ ایس خوف توں وی بدترنیں تے پچھلے چھ ورھیاں وچ بدترین نیں۔ ایس توں پہلاں 2013ء وچ جنوری تے مارچ دے درمیان ایہ شرح 4.3 فیصد سی۔ ہور چنتا دی گل ایہہ وے کہ جی ڈی پی دی ترقی دی شرح وچ ایہ مسلسل چھیویں سہ ماہی اے جہدے وچ گراوٹ نظر آئی۔ صنعت دے شعبے دی شرح 6.7فیصد توں گھٹ کے صرف ادھی رہ گئی اے جہنوں اقتصادی ماہرین پریشان کن قرار دے رہے نیں ایہدے وچ وی شیواں دی تیاری وچ وادھے دی تھاں ادھا فیصد گھٹ ریکارڈ کیتی گئی اے دوجے پاسے زراعت دے شعبے وچ وادھے دی شرح 4.9 توں گھٹ کے 2.1فیصد تے سروسز دے شعبے وچ ترقی دی شرح 7.3فیصد توں گھٹ کے 6.8ہو گئی اے۔
ماہرین موجب فی کس آمدن زیادہ ہون دا مطلب شہریاں دی زندگی چنگی اے۔ پر ایہ ضروری نہیں کہ ایہدا مطلب اے کہ ملک وچ غربت یاں بھکھ نہ ہووے کیوں جے ایہ اوسط ہوندی اے امریکہ ورگے ترقی یافتہ ملک وچ فی کس جی ڈی پی تقریباً 55ہزار ڈالر اے پر اوتھے وی تقریباً 10فیصد لوک اپنے کھانے دا انتظام کرن توں قاصر نیں۔ بھارت دی فی کس جی ڈی پی جاری ورھے اک لکھ 46ہزار بھارتی روپیے رہی۔ اینی ورھے وار کمائی وچ ممبئی ورگے وڈے شہر وچ بہت سارے لوک گزر بسر کردے نیں پر ایہ بھارت وچ فی کس جی ڈی پی دا اوسط اے تے ایہدا مطلب اے کہ گنتی دے لوک ایسے وی نیں جو ایہدا لکھاں گنا زیادہ کما رہے نیں تے بھارتی آبادی دا اک بہت وڈا حصہ ایہدا دسواں یاں سواں حصہ وی حاصل کرن توں قاصر اے۔ ایہ عدم مساوات دی اک وکھری بحث اے۔ پچھلے ڈیڑھ ورھے توں جی ڈی پی وچ مسلسل گراوٹ نظر آ رہی اے تے ایس توں وی ودھ چنتا دی گل ایہہ وے کہ ایہدے وچ بہتری دے آثار اجے تک نظر نہیں آ رہے۔ کجھ ماہرین دا خیال اے کہ جے جاری ورھے دی چوتھی تے آخری سہ ماہی وچ وی زوال دا سلسلہ جاری رہیا تے فیر ایہدے وچ بہتری لیانی اوکھی ہووے گی کیوں جے مودی حکومت ایہدے وچ اصلاح لئی کئی اقدام پہلاں ای کر چکی اے۔ مودی حکومت دا ٹارگٹ معیشت نوں پنج کھرب ڈالر تک لے جانا اے صرف کیلکولیٹر تے حساب کتاب کرن توں ایہ پتہ لگدا اے کہ ایس ہدف نوں حاصل کرن لئی جی ڈی پی دی ترقی دی شرح 12فیصد توں ودھ ہونی چاہیدی اے جد کہ حقیقت ایہہ وے کہ پچھلے دس ورھیاں توں بھارت دس فیصد دی ترقی دا خواب ویکھدا رہیا اے تے عموماً ترقی دی شرح ورھے وار ست توں اٹھ فیصد دے درمیان رہی۔ پچھلے ورھے ترقی دی ایس شرح وچ کمی آئی پر فیر وی تقریباً ست فیصد سی پر ہن جے ایہدے وچ ہور کمی آئوندی اے تے ایہ ڈاڈھی پریشانی دی علامت اے۔
ایہ پریشانی دی علامت ایس لئی وی اے کہ عام بندے دے خرچیاں وچ تیزی نال کمی نظر آئی اے اوہ وی عام بندے دے خرچیاں وچ جہنوں کنزیومر سپینڈنگ کہیا جاندا اے یعنی لوک سامان نہیں خرید رہے‘ خرچیاں وچ کٹوتی کر رہے نیں تے اوہناں دے کول جہڑی رقم اے اوہنوں سوچ سمجھ کے خرچ کر رہے نیں یاں زیادہ بچان دی کوشش کر رہے نیں۔ سامان نہیں وکے گا تے کمپنیاں تے تاجر مشکل وچ آن گے کمپنیاں تے تاجر مشکل وچ ہون گے تے عملہ‘ کارکن یاں لیبر مشکل وچ آوے گی تنخواہ وچ وادھا نہیں ہووے گا۔ ہو سکدا اے تنخواہ وی نہ ملے تے نوکری جان دا ڈر رہوے۔ ایہناں کارناں پاروں بھارت وچ بہت سارے لوک ملازمت توں ہتھ دھو بیٹھے نیں۔ ایہدا اک مطلب ایہ وی بیان کیتا جا رہیا اے کہ لوکاں نوں اپنی ترقی تے وساہ نہیں‘ اجے تک بی جے پی حکومت نے جو کجھ کیتا اوہ سب اوس راہ تے اے کہ بینکاں توں قرض لئے جان‘ نظام وچ پیسہ آوے‘ کاروبار وچ تیزی آوے تے ترقی وچ وادھا ہووے پر قرض وچ سود دی شرح دا صرف گھٹ ہونا ای ایس پریشانی د اعلاج نہیں۔ وزیرخزانہ نرملا سیتارمن ایس ساری صورتحال بارے موقف رکھدیاں نیں کہ بھارت وچ کوئی کسادبازاری نہیں۔ علم معاشیات دی رو نال اوہناں دی گل سہی ہو سکدی اے پر انگریزی وچ جہنوں سلوڈوان کہندے نیں ایہدا مطلب وی تے مندی تے سست رفتاری ای ہوندا اے تے آپ وزیر خزانہ من چکیاں نیں کہ شاید ایہ سست روی اے۔
جاری مالی ورھے دی دوجی سہ ماہی وچ اقتصادی شرح نمو 4.5 فیصد رہن نوں پچھلے وزیراعظم منموہن سنگھ نکافی دسدے ہوئے کہندے نیں کہ معیشت دی حالت چنتاجوگ اے جد کہ ساڈے سماج دی حالت زیادہ چنتا جوگ اے۔ معیشت تے نیشنل کانفرنس وچ تقریر کردے ہوئے منموہن سنگھ نے بھارتی معیشت دا نقشہ کجھ ایس طرح کھچیا کہ آئی جی ڈی پی دے اعدادوشمار 4.5فیصد دی سب توں گھٹ سطح تے نیں ایہ صاف طور تے ناقابل قبول اے بھارت دی توقع اٹھ یاں نو فیصد دی شرح نمو اے۔ پہلی سہ ماہی دی 5.1 فیصد جی ڈی پی توں دوجی سہ ماہی وچ 4.5فیصد تے اپڑنا چنتا جوگ اے اقتصادی پالیسیاں وچ کجھ تبدیلی کر دین نال معیشت دی بحالی وچ مدد نہیں ملے گی۔ اقتصادی حالت سماجی حالت توں متاثر ہوندی اے ساڈا سماج گہرے عدم اعتماد‘ ڈر تے مایوسی دے جذبات دی زہریلی آمیزش وچ مبتلا اے تے ایہ سب اقتصادی سرگرمیاں تے ترقی نوں متاثر کر رہیا اے۔ معیشت وچ ورھے وار اٹھ فیصد دے وادھے لئی سانوں سماج دے موجودہ ڈر دے ماحول نوں خوداعتمادی دے ماحول وچ بدلنا ہووے گا۔ معیشت دی حالت سماج دی حالت دا عکس ہوندی اے ساڈے بھروسے تے خوداعتمادی دا سماجی تانا بانا تباہ ہو چکیا اے آپسی اعتماد ساڈے سماجی لین دین دی بنیاد اے تے ایہدے نال اقتصادی ترقی نوں مدد ملدی اے۔ صنعتکار سرکاری افسراں راہیں استحصال دے ڈر وچ مبتلا نیں بینکر ڈر توں نویں قرضے نہیں دینا چاہندے صنعتکار نکامی دے ڈر توں منصوبے شروع کرن وچ جھک رہے نیں۔ حکومت تے دوجے اداریاں وچ بیٹھے پالیسی بنان والے سچ بولن توں ڈردے نیں وکھووکھ اقتصادی شعبیاں وچ گہرا ڈر تے عدم اعتماد اے۔ میں وزیراعظم نریندرمودی اگے اپیل کرنا واں کہ سماج وچ گہرائی تک داخل ہو چکے شک نوں دور کردے ہوئے معیشت دی مدد کرو سماج وچ جڑ پھڑدے خدشات دور کرو تے بھارت نوں فیر توں خوشگوار تے آپسی بھروسے والا سماج بنائو۔ تے جے دو ورھے پہلاں نومبر 2017ء دا ذکر کریئے جدوں مودی حکومت دی نوٹ بندی پالیسی تے بحث جاری سی تے اوس ویلے منموہن سنگھ نے ایہنوں بناں سوچے سمجھے اقدام قرار دیندے ہوئے آکھیا سی کہ ایہ منظم لٹ تے قنونی ڈاکہ زنی سی نوٹ بندی دا کوئی ہدف حاصل نہیں ہو سکیا۔ نوٹ بندی تے جی ایس ٹی دی وجہ نال جی ڈی پی وچ 40فیصد خدمات والے غیرمنظم شعبیاں تے چھوٹے پیمانیاں تے ہون والی تجارت نوں دوہرا جھٹکا لگا نوٹ بندی تے جی ایس ٹی نے جی ڈی پی نوں بھیڑی طرح متاثر کیتا۔
دوجے پاسے کانگریس دی جنرل سیکرٹری پرینکا گاندھی جی ڈی پی دی شرح ڈگ کے 4.5فیصد تک آن دا ذمے وار مودی حکومت نوں قرار دے رہیاں نیں۔ اوہناں دا مننا اے کہ صاف ہو گیا کہ مودی سرکار اقتصادی ترقی دے جھوٹھے دعوے کر رہی اے بی جے پی بیروزگاری گھٹ کرن وچ نکام رہی کساناں نال جہڑا وعدہ کیتا سی اوہنوں پورا نہیں کر پائی تے ترقی دی خواہش رکھن والے بھارت تے اوہدی معیشت نوں بی جے پی سرکار نے اپنی نکامی دی وجہ نال برباد کر دتا۔
منموہن سنگھ تے پرینکا گاندھی دے خدشات دے جواب وچ اطلاعات و نشریات دے وزیر پرکاش جاویڈکر کہندے نیں کہ مودی حکومت نے معیشت وچ بہتری لئی جو قدم چکے اوہناں دے نتیجے سامنے آ رہے نیں جی ڈی پی دے اعدادوشمار وچ نظر آن والی گراوٹ عالمی وجوہات پاروں اے۔ چھ مہینیاں وچ ملک تیزی نال ترقی ول ودھیا‘ بنیادی ڈھانچیاں دی ترقی دا کم ہویا تے سرمایہ کاری وچ وادھا ہویا۔ اقتصادی سستی جہڑی دنیا بھر وچ اے ایہدا تھوڑا اثر بھارت وکھائی دے رہیا اے پر لوکاں دے ہتھاں وچ پیسے دی ترسیل وچ وادھا ہویا حکومت نے کئی وڈے فیصلے کیتے بینکاں دا انضمام ہویا بینکاں نوں 70 ہزار کروڑ روپیے دین دی گل ہوئی‘ اڑھائی لکھ کروڑ روپیے دا قرض صنعتاں نوں دین دا خصوصی پروگرام ہویا این سی ایل ٹی وچ زیرالتواء بہت سارے معاملے سلجھان دی گل ہووے بھارت سب توں گھٹ کارپوریٹ ٹیکس والا ملک بن گیا اے۔ ایتھے بھارتی میڈیا دی رپورٹاں دا تذکرہ بہت ضروری اے جو معیشت بارے جاری کیتے گئے اعدادوشمار تے دبے دبے انداز وچ گل کر رہیا اے۔ اسیں کوئی تبصرہ نہیں کردے صرف اک بھارت روزنامے دے اداریئے دا تذکرہ کر دینے آں اخبار اپنے اداریئے وچ لکھدا اے کہ قحط الرجال تے قحط الروزگار دے سنگین المیے وچ پھسی بھارتی معیشت ترقی معکوس ول سفر کر رہی اے اقتصادی شرح نمو وچ مسلسل گراوٹ جاری اے جد کہ ایہدے الٹ گوانڈھی ملکاں دی شرح نمو وچ مسلسل وادھا ہو رہیا اے۔ پاکستان دی موجودہ اقتصادی شرح نمو اپنی رفتار نال جاری اے تے اوتھے جی ڈی پی 5.2فیصد اے گوانڈھی پہلے دی پالیسی شروع کردے ہوئے بھارت نے جس سری لنکا نوں 45کروڑ ڈالر دا قرض دتا اوہدی جی ڈی پی 6.5فیصد اے جد کہ ساڈیاں کاوشاں دے نتیجے وچ دنیا دے نقشے تے ابھرن والا بنگلہ دیش 8.2فیصد دے جی ڈی پی دے نال ایشیا وچ مضبوط معیشت والا ملک بنن دی راہ تے تیزی نال اگے ودھ رہیا اے جد کہ اسیں پنج ہزار ارب ڈالر دی معیشت دا اچا دعویٰ کردے ہوئے لوکاں نوں احمقاں دی جنت دی سیرا کر رہے آں۔ ہوشربا معاشی عدم مساوات تے اقتصادی کسادبازاری دے نال جی ڈی پی دی شرح وچ کمی دا سب توں ودھ اثر بھارتی غریب لوکاں تے پے رہیا اے۔ معاشی اصولاں دے مطابق جدوں کسے ملک دی شرح نمو و اک فیصد کمی آئوندی اے تے ایہدا مطلب ایہ ہوندا اے کہ ہر شہری دی آمدنی وچ یومیہ 105روپیے کمی آ گئی۔ آمدنی وچ کمی دی وجہ نال لوکاں دی قوت خرید گھٹ ہوندے ہوندے ختم ای ہو جاندی اے تے ایہدا اثر پیداواری کمپنیاں تے پیندا اے۔