پسِ جدیدیت (لہجے اور اسلوب)

لكهت:صدام ساگر

ادبی تنقید اک مشکل ترین فن اے جس دی اپنی حدود اے۔ اک تخلیقی فنکار نوں جیہڑی آزادیاں میسر آندیاں نیں۔ تنقید نگار دی حدود وچ ایہناں آزادیاں دے معنی وڈی حد تیکر بدل جاندے نیں۔ تنقید اپنی بنیاداں تخلیق ای اُتے کھڑی کردی اے ایسے لئی کہیا جاندا اے کہ تخلیق دا کم جتھے ختم ہوندا اے اوتھے تنقید دا کم شروع ہو جاندا اے۔ ایس حوالے نال ڈاکٹر تحسین فراقی لکھدے نیں کہ ’’تنقید دے سلسلے وچ اک جملہ عام سنن وچ آندا اے کہ تنقید تخلیق دے مابعد دے عمل دا ناں اے تے ایہہ گل درست وی اے پر کجھ اوقات تنقید دی اک قسم، تنقید دے مابعد وی وجود وچ آندی اے جنہوں نقدِ تنقید دے ذیل وچ رکھیا جاندا اے تے فیر کجھ صورتاں وچ ایہہ نقدِ تنقید فیر معرض تنقید وچ آ جاندی اے تے فیر انج رد عمل دا اک سلسلہ وی شروع ہو جاندا اے۔ اردو تنقید وچ ایس قسم دیاں مثالاں گھٹ نہیں ہین۔‘‘
تنقید نگار اپنے علم تے اپنے تجربات تے اپنی ذہنی صلاحیتاں دی بنیاد اُتے و کجھ لکھدا اے اوہ ایس دی اپنی رائے ہوندی اے۔ دور حاضر وچ اکرم کنجاہی دا شمار وی انج دے ای لوکاں وچ ہوندا اے جنہاں نے پس جدیدیت نوں ادبی تنقید دے تناظر وچ ویکھن دی شعوری کوشش کیتی اے۔ اوہ اک وسیع مطالعہ بندا اے ۔ ایہناں دی تحقیق دا دائرہ وی بوہت وسیع اے تے اوہ مثبت تنقید دے حامل نیں۔ ’’پسِ جدید (لہجے اور اسلوب) ‘‘ ایہناں دی تنقید دے حوالے نال چوتھی کتاب اے جس دے ابتدائیہ وچ پروفیسر ڈاکٹر شفیق آصف لکھدے نیں کہ ’’پس جدیدیت دی اساس کسے خاص نظریے یا کسے عملی و ادبی رحجان دے تابع نہیں بلکہ ایس دا دائرہ عمل عہد بہ عہد بدلدے ہوئے منظر نامے دے نال وابستہ اے۔ اکرم کنجاہی دی پس جدیدیت دے ضمن وچ کیتیاں گئیاں تشریحات ایس لئی منفرد تے جداگانہ کاوش نیں کہ اوہناں نے ادب دی مختلف اصناف دے وسیع مطالعے دے بعد ایس کتاب نوں تحریر کرن دی کامیاب سعی کیتی اے۔ اکرم کنجاہی دا اک طرئہ امتیاز ایہہ وی اے کہ اوہناں نے ساڈے روایتی نقاداں وانگوں لفظاں تے نظریات دی نقالی کرن دی بجائے اپنے فکری نظریے نوں تنقید دے سنجیدہ مباحث وچ ڈھالن دی کوشش کیتی اے۔ ایہو وجہ اے کہ تحقیق و تنقید دے حوالے نال شائع ہون والی ایہناں دی ساری کتاباں متوازن افکار و نظریات دی عکاس نیں۔
اکرم کنجاہی بنیادی طور اُتے بینکار نیں تاں اوہ تحقیق و تنقید دے حوالے نال اردو ادب دے باشعور تے آزاد سوچ رکھن والے ادیب نیں۔ اوہناں نے پس جدیدیت دی بحث نوں اک نویں فکری اپروچ دے نال ویکھن تے بیان کرن دی بھرپور کوشش کیتی اے۔ جس وچ اوہ کافی حد تیکر کامیاب ہوندے وکھائی دیندے نیں۔
اکرم کنجاہی نے اپنی کتاب ’’پسِ جدید (لہجے اور اسلوب) ‘‘ وچ مختلف ادبی اصناف تے کتاباں دا جائزہ وی لیا اے جنہاں وچ عشرت معین سیما، محمد اسلام، منظر عارفی، ابوالفرح ہمایوں،خالد محمود قیصر، جام فدا حسین دے علاوہ دلاور علی آذر، فہیم شناس کاظمی، امر روحانی، کامی شاہ، شبیر نازش ودیگر اہل قلم شامل نیں جنہاں نوں پس جدیدیت دے شیشے وچ ویکھدے ہوئے ایہناں دے لہجے تے اسلوب دیاں خوبیاں توں آگاہ کیتا گیا اے۔

’’پسِ جدیدیت (لہجے اور اسلوب)‘‘ دا انتساب اوہناں نے سائیں تغڑی دے ناں کردے ہوئے اپنی ابتدائی زندگی دے نشیب و فراز توں پردہ چُکدے نظر آندے نیں۔ میرے بچپن دے ایس عجیب کردار دی جیہڑی شے ہمیشہ یاد رہندی اے اوہ محبت دے اسلوب وچ ایس دی وارفتگی سی۔ میں اپنی ایس کتاب دا انتساب ایس محبت افروز بندے دے ناں کرنا واں ، بقول غالب۔۔۔
چند تصویرِ بُتاں چند حسینوں کے خطوط
بعد مرنے کے مرے گھر سے یہ ساماں نکلا
ایس کتاب وچ پس جدیدیت اُتے فکری مباحث دے نال نال معاصر تحقیق و تنقید دا جائزہ وی خوب لیا گیا جد کہ پس جدید وچ فکشن دے رحجانات تے مزاح نگاری دی صورت حال اُتے وی روشنی پائی گئی اے جد کہ پس جدیدیت غزل دی بوقلمونی ایس مضمون وچ اوہ لکھدے نیں ک روزمرہ دے اسلوب وچ بیانیے نوں غزل دے اشعار وچ سمیٹ لینا ہر گز سہل ممتنع نہیں۔ میرا ہمیشہ توں ایہہ نقطہ نظر رہیا اے کہ ادب وچ لازمی طور اُتے حسن تے جذبے دا تخلیقی اظہار ہونا چاہیدا اے تہہ داری سہل ممتنع دا لازمی عنصر اے۔
ایس دے علاوہ دیگر مضامین وچ نظم نگاری دا منظر نامہ تے ہائیکو دے امکانات شامل نیں۔ ایس کتاب وچ شامل سب دے سب مضامین پڑھن دے قابل تے داد طلب نیں۔ کیوں جے پس جدیدیت موجودہ عہد دے سارے اہم موضوعات دا نہ صرف احاطہ کردی اے بلکہ ایس دا دائرہ عمل ادب توں لے کے سماجی علوم تیکر وی پھیلیا ہویا اے۔ میرے نیڑے اکرم کنجاہی دی پس جدیدیت دے حوالے نال کیتا گیا کم اج دی نسل تے آن والی نسل نو لئی اک اہم سنگ میل ثابت ہوئے گا۔ ’’پسِ جدیدیت (لہجے اور اسلوب) ‘‘جہی حاصل مطالعہ کتاب نوں لہور دے معروف اشاعتی ادارہ ’’کتاب ورثہ‘‘ نے چھاپیا اے جس دے روح رواں مظہر سلیم مجوکہ نیں جیہڑے خود وی اک کتاب دوست شخصیت نیں۔ آخر وچ ایہو کہواں گا کہ اللہ رب العزت اکرم کنجاہی دے زور قلم وچ ہور وادھا کرے۔۔۔(آمین)