پنجاب ۔۔۔وَنڈ توں پہلاں تے بعد

سرحداں دی ونڈلئی سیاستداناں تے وڈیریاں نے صرف اک لکیر ای درمیان چ کچھی اے، چڑھدے لہندے پنجاب نوں وکھ نہیں کر سکے

فرحانہ مرزا

مینوں اج وی اوہ سماء یاد اے جد میرے ننھیال والے نارروال چ رہندے سن تے میرے ددھیال والے ہمراجپورہ تحصیل سانگہ ہل ضلع شیخوپورہ چ رہندے سن تے اسیں اپنے ماں پیو نال شہر لہور چ رہندے ساں لیکن ہر عید شب برات ہمراجپورہ تے گرمی دی چھٹیاں عام طور تے نارووال چ لنگدیاں سن۔
اوہدوں خط لکھن دا رواج سی تے میری ماں اللہ مغفرت کرے اوہ اپنے پین بھراواں نوں جد وی خط لکھدے تے کہندے سرنامہ لکھو۔ مینوں یاد اے بڑے چائو نال میں محمد قاسم (کلانوری) لکھدی ساں۔ اوس ویلے تے سمجھ نہیں سی۔ فیر ہولی ہولی مینوں میری دادی تے ماں نے پنجاب دی ونڈ دی کہانی سنائی۔ کہانی کیہ سی ہڈ بیتی سی۔ میری ماں دیاں اکھیاں اکثر پرانیاں یاداں چ کھو جاندیاں تے اوہ اپنے پرانے سمے نوں یاد کردیاں ہویاں دسدے سن کہ اوتھے کلانورچ اوہناں دیاں وڈیاں وڈیاں مشیناں کارخانیاں چ فٹ سن۔ اوہ دسدے سن کہ اوہناں دا باپ تن بھائی سن تے دو بھیناں سن۔ تیناں بھراواں چ اک مکینکل انجینئر سی تے ایران چ اوہناں دا کاروبار سی۔ بہت وڈا گھر سی۔ میرے نانا تن بھائی سن۔ اوہناں نوں پکا یقین سی کہ پنجاب دی ونڈ نہیں ہووے گی۔ پر ایہہ تے فیصلہ اک رات چ ہویا سی۔ صرف میرے ننھیال والے اپنیاں جاناں بچا کے پاکستان دی سرزمین چ قدم رکھیا تے سجدہ شکر ادا کیتا۔
میری ماں دسدی سی کہ خالی ہتھ تھوڑا جیا زیور اپنے لکاں نال بندھ کے لُکا کے پاکستان لیاندا کھان پین لئی کجھ نہیں سی جے ریل گڈی پاکستان آئی تے جد اوہ لہور ریلوے سٹیشن تے آئی تے وچ کوئی بندہ وی سلامت نہیں سی۔ ساری ٹرین شہیداں دا قبرستان بن گئی سی۔ میری ماں دسدے سن کہ اسیں گڈاں دے اُتے بہہ کے سرحد پار کیتی تے سجدہ شکر ادا کیتا جیہڑے جیہڑے علاقیاں دی ونڈ ہوئی اوہدے چ پنجاب تے کشمیر نے بڑیاں قربانیاں دتیاں۔ ہجے تک دے رہے نیں۔ کئی مسلمان کڑیاں سرداراں دے گھر وسیاں تے کئی سردارنیاں مسلمان دے گھراں چ آباد ہوئیاں۔ اسیں ونڈ نہیں خاندان تے ونڈ تے پرناں تے ثقافت ونڈ سکے نہ رہتل تے ناں ای روایات ونڈ سکے۔ اج وی اکو جئے تہوار منائے جاندے نیں لوہڑی بیساکھی دا میلہ، میلہ چراغاں، ہیر وارث شاہ دا عرس، پاکپتن شریف، بھلے شاہ، ہر شے تے اکٹھی اے۔
پنجاب پنج دریاواں دی سرزمین اے۔ بحوالہ رامائن تے مہابھارت چ سنکرت چ ایہدا ناں پنجندا سی جہدا مطلب پنج دریاواں دی سر زمین، تے ایس اکھر نومی بعد چ فارسی زبان دے لفظ پنجاب نوں رائج کیتا گیا۔ جد مسلماناں نے ایس خطےنوں فتح کیتا۔ 1947 چ جد پنجاب لہندے تے چڑھدے دو خطیاں چ تقسیم کر دتا گیا۔ اکو تھاں رہن والے اک دوجے دے ویری ہو گئے۔ صدیاں دی سانبھ مُک گئی پر ہجے کجھ عرصہ ای لنگیاں سی کہ دونواں پنجاب دے لوکاں نوں ایس گل دا شدت نال احساس ہون لگ پیا کہ ایہہ ونڈ اوہناں لئی بوہت وڈا امتحان اے۔ اج وی اوہناں دیاں سدھراں اکو جیاں نیں۔ اوہناں دے سنجوگ اج وی آپس چ گنڈھے ہوئے نیں۔ زبان اک، پہناوا اک، تہوار اکو جئے، سوچاں اکو جیاں ثقافت اک۔
پنجاب دے لوکاں نوں کوئی اج وی وکھ نہیں کر سکیا۔ پنجاب دی دھرتی نے وگن والا پانی، کھیتاں چ چلن والی ہوا، تے فلماں ڈرامیاں ، لوک داستاناں تے وکھ نہیں ہو سکیاں۔ مرزا صاحباں، سسی پنوں، سوہنی مہینوال، ہیر وارث شاہ نوں کوئی ونڈ نہیں سکیا۔ ثقافت وی کوئی ونڈ نہیں سکیا۔ اک پاسے دے پنجاب والے دوجے پاسے دے پنجاب والیاں نوں ہر روز سرحدی پنڈاں چ ہتھ ہلاندے نیں۔ حال چال پوچھدے نیں۔
سرحداں دی ونڈ سیاستداناں تے وڈیریاں تے کوئی مفاد پرست لوکاں لئی ضروری ہوئے گی۔ ایس ونڈ نے صرف اک لکیر ای درمیان چ کچھی اے۔ چڑھدے لہندے پنجاب نوں وکھ نہیں کر سکے لہندے پنجاب نوں لہور نال تعبیر کیتا جاندا اے جد کہ چڑھدے پنجاب نوں چندی گڑھ نال۔ محبت تے جنگ دے میلے دن دیہاڑ، بھنگڑا، گِدا، موسیقی تے پنجابی ادب سانجھا اے۔ ونڈ اینوں وکھ نہیں کر سکی۔ پنجابی ادب دا آغاز تیرھویں صدی دے صوفی شیخ فرید تے سردار مذہب دے بانی گرو نانک توں شروع ہوندا اے۔ 15 ویں ، 16 ویں صدی چ ایناں نے شاعرانہ اظہار دا استعمال کیتا فیر 18 ویں صدی چ ہیر وارث شاہ نے پنجابی ادب نوں مالا مال کیتا۔ 20 ویں تے 21 ویں صدی وچ ویر سنگھ پورن سنگھ، دھی رام، چترک موہن سنگھ، شوکمار بٹالوی، امرتاپریتم، سائرہ شگفتہ ، اماں نسرین، وغیرہ شامل نیں۔ پنجاب دے مذہبی تے موسمی تہوار وی اکو جئے نیں۔ رقص، ٹھمری، غزل دونواں پنجابیاں چ ٹپے تے بولیاں وی شامل نیں۔ بابا نجمی نے اکھنڈ پنجاب دی گل کردیاں ہوئیاں لکھیا اے کہ:
خواجہ، فرید، محمد، وارث، نانک، بھُلا، باہو، لال
ایہہ پنجابی، اُچے سچے ایہہ سردار پنجابی نیں
پانی دی کوئی ونڈ نہیں کر سکیا بلکہ ،راوی کرے زاراں، چ لکھیا اے کہ
اساں دیس چھڈے کونجاں وانگ ڈاراں
تیری ٹانگھ رہندی اساں پاسداراں
تیری خیر دیاں منتاں مننے آں
کالی رات مُکے دھمی دیگ چاڑھاں
پنجابی بولی نوں اج دے دور وچ بوہت سارے پنجابی بچان دی تے رائج کرن دی کوشش کردے پئے نیں جناں چ سرفہرست ، فرہاد اقبال میرے اُستاد جی، حضرت شام دورِ حاضر دے مقبول شاعر، ڈاکٹر سیٹھی، رانی جی تے حیونت جی شامل نیں۔ فرہاد اقبال دی بولی
شالا ٹٹ نہ ہلاریوں جاوے
گُڈ ا گُڈی پینگھ جھوٹدے
اوہ جندے میریئے
آ وصلاں دے مینہ وچ نہا کے
وچھوڑیاں دی پت مارئیے
اوہ جندے میر ئیے
چڑھدے تے لہندے پنجاب دے لوکی اج وی اکٹھے نیں اوہناں دے وچ نفرت صرف بھارت تے پاکستان دی سرحد تک ایہہ باہر اوہ کسے وی ملک چ رہندے نیں تے سرداراں دا پاکستان دے پنجاب دے پنجابیاں نال بڑا گُوڑا پیار اے۔ اوہ اک دوجے دا بڑھ چڑھ کے ساتھ دیندے نیں۔ ایہہ ایس گل دا ثبوت اے کہ چڑھدے تے لہندے پنجاب دے لوک کدے وچ ہون اک دوجے توں وکھ نہیں ہیگے۔ بلکہ اک دوجے دا ساتھ بڑھ چڑھ کے دیندے نیں لہندے تے چڑھدے پنجاب دے لوک آپس چ ملنا چاہندے نیں بس سیاستداناں دی ملی بھگت نے ونڈ پائی ہوئی اے۔ جدوں توں پاکستان چ لانگھا کھلیا سردار بھراواں دی خوشی دا کوئی ٹھکانہ نہیں۔ سرحدی لکیر پنجاب دے دلاں نوں ، زمیناں نوں، ہواواں نوں پانی نوں ونڈ نہیں سکی بلکہ دونواں پنجاب دے لوکی اک دوجے نال اج وی گھیو شکر نیں۔
رب دونواں پنجاب دے لوکاں نوں ملاوے ایہہ خواب ضرور پورا ہووے گا پاویں صدیاں لگ جاون۔