قرآن متقیاں لئی رہنما

قرآنِ کریم دے آغاز ای وچ سانوں ایس دا ایہہ تعارف ملدا اے ترجمہ
’’ ایس کتاب وچ کوئی شک و شبہ نہیں، ایہہ متقیاں لئی رہنما اے۔‘‘(البقرہ 2:2)

تحریر : پروفیسر سید ابوالخیر کشفی

قرآن دی تفسیر، تعلیمات تے مطالعے دے نال نال ایہہ گل وی بنیادی اہمیت رکھدی اے کہ اسیں قرآن دی صفات و خصوصیات نوں ایس دی اپنی روشنی وچ سمجھن دی کوشش کریئے
’’ ایس کتاب وچ کوئی شک و شبہ نہیں ، ایہہ متقیاں لئی رہنما اے ۔‘‘( سورۃالبقرہ )’’(اے رسولﷺ) اسیں تہاڈے اُتے ایہہ کتاب حق دے نال نازل کیتی اے تاکہ تسیں اللہ دی ہدایات دے مابق لوکاں دے معاملات دا فیصلہ کرو۔‘‘(سورۃالنساء )
قرآن حکیم کتاب عجائب الغرائب اے۔ ایہہ اک انج دی دنیا اے جس دے اسرار و رموز ہر دور وچ انساناں دے ساہمنے نویں انداز نال ابھردے آئے نیںتے انج ای ابھردے رہن گے۔ ساڈے علم دی سطح جویں جویں بلند ہوندی جاندی اے، کائنات اُتے ساڈا عمل تسخیر جس درجہ وسیع تر ہو ندا جاندا اے، قرآن اپنے معارف نوں ایسے نسبت توں آشکار کردا جاندا اے۔ انساناں نے ایس کتاب عظیم دے بارے وچ ہر دور وچ جو کجھ کہیا اے اوہ ایسے لئی مختلف اے۔ اسیں زمان و مکاں دے دائرے وچ رہ کے سوچ سکنے آں۔ ایسے لئی قرآن دی تفسیر، ایس دی تعلیمات تے ایس دے مطالعے دے نال نال ایہہ گل وی بنیادی اہمیت رکھدی اے کہ اسیں قرآن دی صفات تے خصوصیات نوں ایس دی اپنی روشنی وچ سمجھن دی کوشش کریئے ۔ ایہہ کوشش ساڈی ساری ذاتی کوششاں دی نسبت حقائق توں قریب تر ہوئے گی۔ ’’قرآن اپنی تفسیر آپ اے‘‘ ایس جملے نوں پھیلائو تے اک پاسے ایہہ حقیقت ساہمنے آئے گی کہ قرآن دی تعلیمات نہایت واضح نیں تے دوجے پاسے اپنی تفسیر آپ ہون دا ایہہ مفہوم وی واضح ہو جائے گا کہ قرآن دی نوعیت، ایس دے دائرے تے احاطے دی وسعت، ایس دے مختلف پہلوئواں تے گوشیاں دا تعارف، ایسے کتاب دے وسیلے تے مدد نال ممکن اے۔ ایس مطالعے وچ کوشش ایہہ کیتی گئی اے کہ ایس کتاب دی اہم صفات جس ترتیب نال ایس وچ آئیاں نیں ایسے ترتیب نال پیش کیتیاں جان۔
کتاب: قرآنِ کریم دے آغاز ای وچ سانوں ایس دا ایہہ تعارف ملدا اے ترجمہ ’’ ایس کتاب وچ کوئی شک و شبہ نہیں، ایہہ متقیاں لئی رہنما اے۔‘‘(البقرہ 2:2)کتاب دے لفظ دے نال ای پہلا تصور جیہڑا ساڈے ذہناں وچ ابھردا اے اوہ اک مرتب شے دا اے، منتشر اوراق نوں کتاب نہیں کہیا جا سکدا، قرآن نے کئی مقامات اُتے اپنے آپ نوں ، کتاب، کہیا اے ایس توں ایہہ گل واضح ہو جاندی اے کہ ایہنوں نبی اکرم ﷺ نے وحیِ ربانی دی روشنی وچ مرتب فرمایا تے اک مرتب و منظم شکل وچ انسانیت نوں عطا فرما کے تکمیل ِ فریضہ نبوت تے رسالت فرمائی۔
قرآنِ کریم دی سورتاں تے آیتاں اُتے ای غور کرو تے ایس دی ترتیب محکم واضح ہو جائے گی۔ رہی گل تکرار دی تے ایس دی وجہ ایہہ وے کہ اہم احکام دی وضاحت مختلف صورتحال (situations) دے تحت کیتی گئی اے، یا اہمیت نوں ابھارن لئی بعض احکام نو دہرایا گیا اے یا تصریفِ آیات دا مقصد خالص نفسیاتی تے تعلیمی اے کہ مختلف انداز یا اک ای انداز نال اک گل نوں وقفے وقفے دے نال انج دہرایا جائے تاکہ اوہ گل دے مرحلے توں لنگھ کے ’’مسلکِ حیات‘‘ دا اشارہ تے قرینہ بن سکے۔
’’کتاب‘‘ دے ایس عام تے مروجہ مفہوم توں اگے ودھو تے عربی زبان دی رُو نال کتاب دے ہور وی کئی معانی ساہمنے آندے نیں۔ کتاب مجموعہ قوانین نوں وی کہیا جا سکدا اے بلکہ اوہ کتاب جیہڑی احکام و قوانین دا مجموعہ ہویا، ایہنوں ای الکتاب کہنا زیب دیندا اے، ایس معانی نوں قرآن آیتاں دی روشنی وچ پرکھیا جا سکدا اے: مثلاً کْتِبَ عَلَیکْمْ الصِّیَامْ دا مطلب ایہو ہویا کہ تہاڈے اُتے روزے فرض کیتے گئے۔ قرآن دے باب وچ کتاب دے ایہناں ای معانی دی وضاحت سورئہ نساء دی ایس آیت نال ہوندی اے :ترجمہ ’’(اے رسولﷺ) اسیں تہاڈے اُتے ایہہ کتاب حق دے نال نازل کیتی اے تاکہ تسیں اللہ دی ہدایات دے مطابق لوکاں دے معاملات دا فیصلہ کرو۔‘‘(النساء 4:105)
شک و شبہ توں بالاتر: کتاب دے معنیاں دی ایس وضاحت دے بعد اسیں قرآن حکیم وچ قرآن دے پہلے تعارف ول آنے آں جس وچ کہیا گیا اے کہ ایہہ انج دی کتاب اے جس وچ کوئی شک و شبہ نہیں تے جیہڑی متقیاں لئی ہدایت اے۔ ایس کتاب وچ شک و شبہ ایس لئی نہیں کہ ایہہ خدائے علیم و خبیر دی نازل کیتی ہوئی اے۔ قرآن نے تنزیل دے لفظ توں ایہہ گل واضح کر دتی اے کہ وحی اک خارجی شے اے۔ چودہ صدیاں ایس حقیقت اُتے گواہی دے رہی اے کہ ایس کتاب وچ کل شک سی، نہ اج شک اے (تے نہ کل ہوئے گا) اج علوم دی تیز رفتاری دا عالم ایہہ وے کہ کجھ کتاباں چھپن دے دوران ای پرانی ہو جاندیاں نیں پر وحی الٰہی دے حقائق اینے محکم نیں کہ چودہ صدیاں نے ایہناں نوں ہور اُبھار دتا اے۔
ھُدٰی: اِیس کتابِ محکم نے اپنے تعارف وچ اپنے آپ نوں ھُدٰی کہیا اے اسیں ایس دا ترجمہ ’’ رہنما‘‘ لکھیا اے۔ ایہہ ترجمہ مولانا فتح محمد جالندھری تے دوجے مترجمین دے ایتھے وی ملدا اے تے ایس لفظ دے لغوی معنیاں اُتے دلالت کردا اے۔
ھُدٰی دے معنی نیں رستہ وکھان لئی اگے اگے چلنا۔ زندگی دی تاریک راہواں نوں ساڈے لئی قرآن نے ایسے طرح روشن کیتا اے۔ ایس لفظ دے بنیادی معنیاں وچ رہنمائی دے نال نال روشنی دا مفہوم وی موجود اے۔ اوہ شے جیہڑی روشن ( تے جس دی روشنی وچ دوجی شیواں وی صاف نظر آن) ھُدیٰ اے جہے دن۔ قرآن دی ایس روشنی دا نتیجہ اے کہ ایس دے دسے ہوئے حقائق دے بارے وچ کوئی شک وبہ باقی نہین رہندا پر قرآن دی ایہہ رہنمائی، ایہہ ہدایت تے روشنی، متقی لوکاں لئی اے۔
لفظ متقی دا ترجمہ ’’ ڈرنے والے‘‘ مکمل نہیں۔ تقویٰ قرآن دی اک نہایت جامع اصطلاح اے تے اردو وچ ایہنوں قبولِ عام حاصل اے ایسے لئی کسے دوجے لفظ دے سہارے دی لوڑ نہیں۔
قرآن وچ اکثر مقامات اُتے تقویٰ دے نال اللہ دا ذکر ضرور اے۔ ایس نال قرآن تقویٰ دی وضاحت خودبخود ہو جاندی اے۔ متقی اوہ لوک نیں جیہڑے اللہ دی حفاظت تے نگہداشت دے متمنی نیں جیہڑے ہر ایس شے توں احتیاط تے اجتناب ورتدے نیں جیہڑے حکام الٰہی دے مطابق نہ ہوئے۔ متقی اپنی زندگی دا ہر لمحہ اللہ دے احکام دے مطابق بسر کرن دی کوشش کردا اے تے ایس کوشش وچ اسوئہ حسنہ نوں نمونے دے طور اُتے اپنے ساہمنے رکھدا اے متقی احکام الٰہی دے مطابق نہ ہوئے۔ متقی اپنی زندگی دا ہر لمحہ اللہ دے احکام دے مطابق بسر کرن دی کوشش کردا اے تے ایس کوشش وچ اسوئہ حسنہ نوں نمونے دے طور اُتے اپنے ساہمنے رکھدا اے۔ متقی احکام الٰہی توں پیوست رہندا اے تے فاجر (متقی دی ضد) اوہ اے جیہڑا رستے توں علیحدہ ہو جائے۔
فرقان: ایہہ کتاب جس وچ کوئی شک و شبہ نہیں تے جیہڑا متقیاں دی رہنمائی کردی اے۔ ایہناں حقائق دا مجموعہ اے جیہڑا ایس توں پہلے دوجی اسمانی کتاباں وچ پیش کیتے گئے سن تے جنہاں نوں ویلا لنگھ جان دے نال ایہناں مذہباں دے متبعین نے مسخ کر دتا سی یا لُکا دتا سی، ایس کتاب دے ذریعے اوہ ای حقائق واضح طور اُتے انساناں دے ساہمنے آ گئے۔ ایہہ اوہ مجموعہ قوانین اے جس نے ساری لُکی ہوئی حقیقتاں نوں ایس طرح بیان کر دتا کہ حق و باطل وکھرے وکھرے ہو گئے۔ایہہ اوہ حقائق نیں جنہاں دا احاطہ انسان دی عقل نہیں کر سکدی سی۔ قرآن نے اپنے حقائق نوں ’’بینّات‘‘ کہیا اے: ترجمہ ’’اوہ رمضان ای دا مہینہ اے جس وچ (اوّل اوّل) قرآن نازل ہویا،جیہڑا لوکاں دا رہنما اے تے جس وچ ہدایت اے، کھلی ہوئی نشانیاں (بینات) نیں تے فرقا ن اے‘‘(البقرہ 2:185)
’’مبین‘‘ تے’’ بینّات‘‘ دے بیان کردہ مفہوم توں بینات دی وضاحت ایس دے مروجہ ترجمے، یعنی ’’ہدایت دیاں کھلیاں ہوئیاں نشانیاں‘ ‘ دی نسبت زیادہ بہتر طور اُتے ہو جاندی اے۔ ’’فرقان‘‘ دے لفظ وچ وی مبین دے معنی کسے حد تیکر موجود نی۔ فرقان وکھرے وکھرے کر دین والے نوں کہندے نیں۔ ایہہ اوہ کتاب اے جس نے حق و باطل نوں ہمیشہ لئی وکھرا وکھرا کر دتا۔ ایس لئی ضروری سی کہ ایہہ کتاب ’’مبین‘ ‘ وی ہوندی۔ اللہ دی وحی ہر دور وچ فرقان رہی اے۔ حضرت موسیٰ ؑ دے عہد وچ اک پاسے فرعون، قارون تے ہامان دی مشترکہ قوتاں باطل دے آستانے اُتے انسانیت دے سر نوں جھکانا چاہندیاں سن تے دوجے پاسے حضرت موسیٰؑ دے ذریعے خدا حق نوں آشکار کر رہیا سی۔ قرآن کریم نے توریت نوں وی فرقان کہیا اے۔ ایسے بنا اُتے اسیں ایہہ کہہ سکنے آں کہ وحی الٰہی ہر زمانے وچ فرقان رہی اے۔
مبین و مصّدق: قرآنِ حکیم نے صحف ِ اولیٰ دی بنیادی تعلیمات نوں اپنے دامن وچ ہمیشہ لئی محفوظ کر دتا اے۔ قرآن دی ایس خصوصیت دے پیش نظر اللہ تعالیٰ نے ایہنوں کتاب مبین تے مصدق قرار دتا اے۔ ایہہ کتاب تورات تے دوجے صحف دی مصدق اے۔ ترجمہ ’’ ایس (جبرئیلؑ) نے تے ایہہ کتاب اللہ دے حکم نال تہاڈے دل اُتے نازل کیتی اے، جیہڑی پہلی کتاباں دی تصدیق کردی اے۔‘‘ (البقرہ 2:97)اللہ نے ہمیشہ انساناں نوں فسانہ و فسوں دی بھول بھلیاں توں بچان لئی اپنے انبیاءؑ دے ذریعے وحی دی صورت وچ حقائق دے تحفیاں نال سرفراز فرمایا اے۔ انساناں نے ایہناں حقائق نوں فسانہ و فسوں دے رنگ وچ ڈھالن دی کوشش کیتی پر قرآن حکیم نے ایہناں کوششاں دے سلسلے نوں ہمیشہ لئی ناکام و نامراد بنا دتا تے اوہ ایس طرح کہ قرآن دے دامن وچ صحف ِ اولیٰ دے حقائق وی جگمگا رہے نیں۔ ایس توں ایہہ نتیجہ مرتب ہوندا اے کہ اوہ حقائق جنہاں وچ کوئی شک و شبہ نہیں تے جیہڑے رہنمائی کردے نیں اوہ ابدی نیں ویلے تے زمانے توں بلند تر!
مصدّق دے معنی نیں تصدیق کرن والا تے سچ کر وکھان والا۔ سچ کر وکھان لئی قوت اک بنیادی عنصر دا درجہ رکھدی اے۔ قرآن نے تعلیماتِ الٰہی تے انسانی زندگی دی بنیادی اقدار نوں نبی اکرم ﷺ تے ایہناں دے ساتھیاں دے وسیلے نال سچ کر وکھایا۔
قرآن اپنے توں پہلی کتاباں دی تصدیق کردا اے، اوہ کتاباں جنہاں وچ انساناں دی مختلف جماعتاں تے ادوار لئی اللہ تعالیٰ دی وحی موجود سی۔ وحی الٰہی دا مقصد انساناں دی رہنمائی اے۔ رہنمائی دا تعلق اعمال نال اے۔ سارے صحف ِ سماوی تے قرآن وچ چنگے اعمال لئی بشارت دتی گئی اے تے بُرے اعمال دے نتیجے توں ڈرایا گیا اے۔ (ایہہ کم نبی اکرم ﷺ دے وسیلے نال ہویا، ایسے اُتے حضور اکرم ﷺ نوں بشیر و نذیر کہیا گیا )۔
بُشرٰی: قرآن نوں اللہ تعالیٰ نے بُشرٰی یعنی خوشخبری تے بشارت دا ناں وی دتا اے۔ چنانچہ کہیا: ترجمہ ’’تے خوشخبری سنا رہیا اے ایمان والیاں نوں ۔‘‘ (البقرہ 2:97) قرآن سانوں بشارت دیندا اے کہ چنگے اعمال دا نتیجہ دونواں جہاناں دی سرفرازی اے، ہمیشگی دی زندگی تے جنت اے۔ ایہہ بشارت ساڈے لئی مہمیز تے قوتِ محرکہ دا کم دیندی اے۔ قرآن دی آیاتِ کریمہ مبشرات نیں۔ انج دیاں ہوائواں جیہڑی رحمت تے بشارت دے بدلاں نوں اپنے دامن وچ لئے ہوئے آندیاں نیں۔
نُزولِ بالحق : اوہ کتاب جس وچ شک و شبہ نہ ہوئے، جیہڑی انج دے حقائق نال عبارت ہوئے جیہڑی ظن و گمان دی ایس دنیا وچ کدی نہیں بدلدے ، جیہڑی دوجیاں کتاباں دی مصدق ہوئے، جیہڑی حق و باطل نوں وکھرا وکھرا کردی ہوئے، ایس دے بارے وچ ایس دے گھلن والے دا ایہہ کہنا ایہناں خصوصیات نوں سمیٹ لین لئی اے کہ :ترجمہ ’’ اللہ نے ایہہ کتاب حق دے نال نازل فرمائی اے۔‘‘(البقرہ 2:176)
حق دے نال نازل کرن دا منطقی تے لازمی تعلق مصدق دے نال اے۔ ایسے کتاب نوں اسیں حق کہہ سکنے آں جس دی ساری تعلیمات وقت دی گردشاں اُتے غالب آئیاں تے جس دے دامن وچ اوہ ربانی تعلیمات محفوظ ہون جیہڑی ابتدائے کائنات تے آغازِ وحی توں زمانہ نزولِ قرآن تیکر انسانی زندگی دی شیرازہ بندی کردی رہیاں سن: ترجمہ ’’ایس نے (اے محمدﷺ) آپؐ اُتے سچی کتاب نازل کیتی جیہڑی پہلی کتاباں دی تصدیق کردی اے تے ایسے نے توریت تے انجیل نازل کیتی۔‘‘ (آلِ عمران 3:3)
حق دے سلسلے وچ جو کجھ عرض کیتا گیا اے ایس توں ایہہ گل واضح ہو جاندی اے کہ حق وچ دو عناصر نیں:
: 1۔صحت2۔پائیداری ثبات و دوامِ صحت تے ثبات دے عناصر جس شے وچ ہون گے ایہنوں اک محسوس شکل عطا کر دین گے۔قرآنی تعلیمات محسوس و مشہود شکل وچ نبی اکرم ﷺتے ایہناں دے رفقاء دی زندگی وچ انج ابھری کہ 1400 سال لنگھن دے بعد نقش پاکی شوخی اج وی ایہہ کہہ رہی اے کہ کوئی ہجے ہجے ایتھوں لنگھا اے۔جدوں حقیقتاں محسوس طور اُتے ساہمنے آندیاں نیں تے ایہناں دے نتائج وی اسیں مرتب شکل وچ ویکھ سکنے آں۔حق دی لازمی پہچان ایہہ وے کہ اوہ باطل دے نال سمجھوتا نہیں کر سکدا۔ بقول علامہ اقبالؒ
باطل دُوئی پسند ہے حق لاشریک ہے
شرکت میانہ حق و باطل نہ کر قبول
حق اپنی تھاں اُتے قائم رہندا اے تے حالات ایس دے سانچے وچ ڈھلدے رہندے نیں۔ اک محترم بزرگ نے حق دے معانی دی توضیح کردے ہوئے کہیا اے کہ ’’جیہڑے زمانے دے تقاضیاں دا ساتھ دے سکے‘‘ ۔ 1:ایہہ توضیح گمراہ کن ثابت ہو سکدی اے کیونکہ حق زمانے دے تقاضیاں دا ساتھ نہیں دیندا ، بلکہ زمانے دے تقاضے ایس دا ساتھ دیندے نیں۔
2۔ کیونکہ حق صاحبِ حکمت وی اے تے صاحبِ تخلیق و ایجاد وی۔اللہ ایسے لئی حق اے تے رسول ﷺ و قرآن وی ایسے مفہوم دے اعتبار نال حق نیں حق دا مقابل لفظ ’’ظن‘‘ اے جس طرح اسلام و کفر، تے ظن و حق دا فرق ایہو تے اے
کافر کی یہ پہچان کہ آفاق میں گم ہے
مومن کی یہ پہچان کہ گم اس میں ہیں آفاق
مومن وچ آفاق ایس لئی گم ہوندے نیں کہ حق ایہنوں صاف فقر غیور بنا دیندا اے۔ حق دے سلسلے وچ قرآن نے ایہہ گل وی واضح کر دتی اے نَزَّلَ الکِتٰبَ بِالحَقِّ ،یعنی حق (وحی الٰہی) اک خارجی شے اے ، محض ذہن دی پیداوار نہیں۔ خدا ایہنوں نازل کردا اے۔ بندے دا علم ایہنوں منکشف نہیں کردا۔ حق دا استحکام و ثبات ایہنوں محفوظ رکھدا اے۔ ایسے لئی اللہ نے اپنی کتاب نوں ذکریٰ تے تذکرہ کہیااے: ترجمہ ’’(اے محمدﷺ) اسیںتہانوں ایہہ آیتاں تے حکمت بھری نصیحتاں(ذکر الحکیم) سنانے آں۔‘‘(آلِ عمران 3:58)
ذکر : ذکر ایس شے نوں کہندے نیں جیہڑی ذہن وچ محفوظ ہوئے، جیہڑی بھلائی نہ جا سکے۔ علماء حضرات نے لکھیا اے کہ جیہڑی کتاب تفاصیلِ دینی تے قوانینِ اُمم اُتے حاوی ہوئے، اوہ ذکر اے۔ قرآن وچ دین دی تفاصیل وی نیں تے پرانی اُمتاں دے قوانین وی محفوظ نیں۔ ایسے دے نال نال ایہناں دے تذکرے وی۔ تذکرہ دے معنی نیں یاد کرنا تے یاد دلوانا۔ قرآن نے کہانی دے طور اُتے اپنے پڑھن والیاں دی دلچسپی لئی پرانی قوماں دے حالات نہیں پیش کیتے بلکہ ایس لئی کہ اسیں ایہناں دے نتائج تے انجام دی روشنی وچ اپنی روش حیات دا تعین کر سکیئے۔ قرآن جتھے روح، جنت تے اللہ دے انعامات دا ذکر کردا اے اوتھے الفاظ اُتے جبرئیل ؑ دی اواز بن جاندے نیں تے جتھے احکام و ہدایت دیندا اے اوتھے ہر لفظ زندگی وانگوں سنگین اے۔ اسالیب دا ایہہ تنوع ایس دے اعجاز دا اک پہلو اے۔