صحافت وچ اک نواں ریکارڈ

ایس ایم ظفر (سید محمد ظفر)پاکستان دے ممتاز ترین قنون داناں وچوں اپنی اک وکھری’ منفرد تے امتیازی حیثیت رکھدے نیں۔ میرا اوہناں نال تعارف 1981 توں اے جدوں میں ایم اے صحافت وچ داخلہ لین توں وی پہلاں ہفت روزہ چٹان وچ باقاعدگی نال لکھیا کردا سی۔ 40ورھیاں دے ایس عرصہ وچ مینوں وی کئی واری اوہناں دے انٹرویوز’ آمنے سامنے گل بات تے سوال وجواب دے موقعے ملے تے جدوں وی اوہناں نال ملک دے سیاسی حالات دے حوالے نال مکالمہ ہویا مینوں اوہناں دی دانشمندانہ گل بات تے پاکستان دے سیاسی اتار چڑھائو اتے اوہناں دی عالمانہ گلاں نے حیرت زدہ کردتا۔ ایس ایم ظفر جنرل محمد ایوب خان دے دور حکومت وچ 1965 توں لے کے 1969 تک پاکستان دے مرکزی وزیر قنون وی رہے۔ قیام پاکستان دی بے مثال جدوجہد وچ وی اوہ اک سٹوڈنٹ دے طور تے شریک رہے۔ 1947 توں لے کے اج تک پاکستان دی بندی تے ٹٹدی حکومتاں دے اوہ عینی شاہد رہے۔ پاکستان جہناں سیاسی تے آئینی بحراناں دا شکار رہیا اوہ سارے واقعات تے سانحات وی اوہناں دے اکھیں ویکھے نیں۔ ایس لئی اوہناں دا علم صرف کتابی نہیں بلکہ پاکستان دی سیاست دے حوالے نال اوہناں دے گہرے مشاہدے تے تجربیاں نے اوہناں نوں جتھے دیدہ بلکہ دیدہ ور سیاست داناں دی صف وچ کھڑا کر دتا۔ قنون دے شعبہ وچ تے اوہناں نوں ممتاز تسلیم کیتا ای جاندا اے لیکن پاکستان دی عملی سیاست وچ وی اوہناں دا کردار ہمیشہ نمایاں رہیا۔ پاکستان وچ پہلی فوجی مداخلت کرن والے جنرل ایوب خان دی حکومت وچ ایس ایم ظفر وزیر ضرور رہے تے پاکستان وچ چوتھی فوجی مداخلت مگروں جنرل پرویز مشرف دی سرپرستی توں تشکیل پان والی جماعت پاکستان مسلم لیگ (ق) ولوں ایس ایم ظفر تقریباً 9سال تک سینیٹر وی رہے لیکن مارشل لا دا بار بار شکار ہون والے پاکستان وچ ایس ایم ظفر دی ہمیشہ کوشش رہی کہ پاکستان نوں بوہتی مدت تک جمہوریت توں محروم نہ رہن دتا جاوے کیوں جے سیاست وچ ایس ایم ظفر دے رول ماڈل ہمیشہ قائداعظم رہے۔ ایس ایم ظفر دی ساری حیاتی تے عملی سیاسی جدوجہد دا مرکز تے محور قائداعظم دا اوہ روڈ میپ رہیا جہڑا قائداعظم نے 11اگست 1947 نوں دستور سازاسمبلی وچ اپنی تریخی تقریر وچ دتا سی۔ قائداعظم نے اپنی تدبر تے فراست توں خالص جمہوری جدوجہد دے ذریعے قیام پاکستان دی جنگ جتی سی۔ قائداعظم دے تصورات دے مطابق پاکستان توں مختلف پاکستان دا ایس ایم ظفر سوچ وی نہیں سکدے ایس لئی فوجی ڈکٹیٹرز دی حکومتاں وچ شامل رہن دے باوجود ایس ایم ظفر پاکستان وچ ایسی حکومتاں دی تشکیل لئی کوشاں تے سرگرم عمل رہے جہڑے صاف تے شفاف انتخابات دے نتیجے وچ عوام اپنے ووٹاں نال خود منتخب کرن۔ حقیقی جمہوریت وچ صرف عوام دے ذریعے منتخب حکومت ای دی شرط نہیں بلکہ ایس ایم ظفر آکھدے نیں کہ کسے وی ملک وچ حقیقی جمہوریت دی موجودگی اوس صورت وچ ای تسلیم کیتی جا سکدی اے جدوں اوس ملک وچ قنون دی بالادستی ہووے۔ ہر فرد تے طبقے اتے قنون دا یکساں اطلاق ہووے۔ عدلیہ آزاد خودمختار ہووے۔ اقلیتاں نوں اوہناں دے مذہبی معاملیاں وچ آزادی ہووے تے بطور شہری بلاامتیاز مذہب ساریاں دے حقوق یکساں ہون تے جتھے مقننہ’ انتظامیہ تے عدلیہ اپنے اپنے دائرہ اختیارات توں تجاوز نہ کرے۔ جمہوریت تے اسلام دا جہڑا رشتہ اے اوس حوالے نال ایس ایم ظفر نے اردو تے فیر انگریزی زبان وچ دو وڈی فکر انگیز کتاباں لکھیاں نیں۔ا یس ایم ظفر دی سب توں پہلی کتاب 1971 وچ شائع ہوئی سی۔ اوہ کتاب وی میرے زیرمطالعہ رہی۔ پاکستان دی سیاسی تریخ اتے وی ایس ایم ظفر نے اک وڈی ضخیم کتاب تحریر کیتی اے۔ ایہہ کتاب اک تریخی دستاویز اے جہدے مطالعہ نال ایس ایم ظفر اک تریخ دان ہون دی وی صلاحیتاں دا علم ہوندا اے۔ ایس ایم ظفر دی کجھ کتاباں پڑھ کے تے ایہہ احساس ہوندا اے کہ ایہہ کتاباں کسی قنون دان یا سیاست دان نے نہیں لکھیاں بلکہ تریخ دے اک ماہر استاد دی تصنیفاں نیں۔ ایس ایم ظفر دی کسی وی کتاب دا جے تسیں مطالعہ کرو تے اوس کتاب وچ موضوع دی مناسبت نال مشہور مصنفاں دی کتاباں دے ہزاراں حوالہ جات ملن گے جہڑے ایس گل دا ثبوت نیں کہ ایس ایم ظفر دی زندگی دے شب و روز دا بوہتا ویلا کتاباں وچ بسر ہویا یا فیر صاحب علم لوکاں دی مجلس وچ گزریا۔ مشاہیر دے اقوال’ ارشادات تے تریخی جملیاں دے حوالے نال وی ایس ایم ظفر دی تحریر کیتی گئی کتاباں وچ تہانوں پڑھن نوں ملن گے۔ Quotations in History دے نام نال قابل حوالہ تریخی اقتباسات اتے مشتمل اک کتاب محترم ایس ایم ظفر نے مینوں گفٹ وی کیتی سی۔ چرچل دا اک مقولہ وی اک واری میں ظفر صاحب دی زبانی سنیا سی کہ Quotationsدے مطالعہ توں تہاڈے وچ ایہہ تحریک پیدا ہووے گی کہ ودھ توں ودھ مصنفین تے کتاباں وچ موجود علم دے وسیع تے گہرے سمندر وچ غوطہ زنی کیتی جاوے۔
ایس ایم ظفر دے حوالے نال ایہہ کجھ گلاں مینوں اج ایس لئی یاد آرہیاں نیںکہ پچھلے کجھ دناں توں ایس ایم ظفر دی نویں کتاب ”مکالمہ” میرے مطالعہ وچ رہی۔ ایہہ کتاب 672صفحیاں اتے مشتمل اے۔ صرف ست دن وچ میں ایہہ کتاب مکمل طور تے پڑھ لیتی اے۔ ایہہ کتاب اک جہان حیرت اے۔ ظفر صاحب دی ایہہ کتاب متنوع موضوعا ت اتے اے۔ ایس کتاب دا مطالعہ وچ کتاب دے شائع ہون توں پہلاں وی کر چکیا واں لیکن جدوں دوسری واری مکمل کتاب پڑھی اے تے فیر قندمکرر دے معنی سمجھ آئے نیں۔ اک چنگا شعر’اک قابل حوالہ شعر’ اک ناقابل فراموش غزل جنی واری وی سنی یا پڑھی جاوے اوہدے توں لطف ودھدا اے گھٹ نہیں ہوندا۔ایس ایم ظفر دی ایہہ کتاب اوہناں دے ڈیڑھ سو توں ودھ انٹرویوز اتے مشتمل اے۔ انٹرویو نگار ساڈے دوست ڈاکٹر وقار ملک نیں جہڑے پنجاب یونیورسٹی وچ شعبہ ابلاغیات دے استاد نیں۔ ایس ایم ظفر دے ہر انٹرویو نوں اک کالم دی شکل وچ مختلف اخباراں وچ شائع کیتا جاندا رہیا۔ ایس ایم ظفر خودوی اخباراں وچ کالم لکھدے رہے نیں تے اوہناں دا اپنا اک وسیع حلقۂ قارئین سی۔ ایس ایم ظفر نال وقار ملک دے مکالمیاں نوں تسیں بولدے کالم وی قرار دے سکدے او۔ ایس ایم ظفر دے انٹرویوز اتے مشتمل کالماں نوں تسیں صحافت وچ اک نویں انداز نال وی تعبیر کر سکدے او۔ کالماں دی ایہہ نویں قسم وقار ملک دی ایجاد اے جہنوں اوہناں نے بڑی خوبصورتی دے نال نبھایا اے۔ اک ای ممتاز شخصیت توں مسلسل 25ورھیاں تک مختلف موضوعات اتے انٹرویو کرنافیر اوہنوں بڑی مہارت دے نال تحریر کر کے اخباراں وچ شائع کروانا تے 25ورھیاں توں تواتر دے نال ایس سلسلے نوں جاری رکھنا بڑا محنت طلب تے اوکھا کم سی جہنوں وقار ملک دا جنوں ای سرانجام دے سکدا سی۔ ممتاز قنون دان تے سیاسی مفکر ایس ایم ظفر نال جے وقار ملک دا گہری محبت تے اخلاص دا رشتہ نہ ہوندا تے اوہ مسلسل ربع صدی توں انٹرویو دا ایہہ سلسلہ جاری نہ رکھ سکدے سن۔ حیرت دی گل ایہہ وی اے کہ بہت ممتاز تے مصروف ترین قنون دان ایس ایم ظفر اپنی پیشہ وارانہ تے سیاست دی بے پناہ مصروفیات وچوں انٹرویو لئی وقار ملک نوں اینا بوہتا وقت دین اتے آمادہ کیویں ہو گئے تے اوہ وی مسلسل 25ورھے۔
صحافت دی تریخ وچ پاکستان وچ ایسی مثال شاید ای کوئی ہور ہووے۔ کسے اک ای سیاست دان یا قنون دان نال کسے اک ای صحافی نے 25 ورھیاں دی مدت وچ سینکڑاں دی تعداد وچ انٹرویو کیتے ہون ایہدی مثال وی پاکستان دی صحافت یا سیاست وچ تلاش نہیں کیتی جا سکدی۔ا یس ایم ظفر اپنی خداداد ذہانت تے دانش و بصیرت دے کارن جے وکالت وچ ممتاز تے منفرد نیں تے اوہناں توں سینکڑاں واری مختلف قومی تے بین الاقوامی موضوعاں اتے انٹرویو کر کے وقار ملک نے وی صحافت دی دنیا وچ اک نواں ریکارڈ رقم کیتا اے۔
برادرم وقار ملک دا اوہ صحافتی کارنامہ جہڑا ایس ایم ظفر نال مکالمہ دی شکل وچ ظہور پذیر ہویا اے۔ اوہدے اتے وقار ملک دی مجیب الرحمن شامی’ محترمہ بشریٰ رحمن تے پچھلے وائس چانسلر پنجاب یونیورسٹی ڈاکٹر مجاہد کامران نے بہت جچے تلے تے موزوں لفظاں وچ تحسین کیتی اے۔ اوہدے مگروں میری کتاب دے بارے کوئی رائے یا تبصرہ سورج نوں چراغ وکھان دے مترادف ہووے گا۔ میں تے ایہہ کجھ لفظ صرف ایس ایم ظفر دی عقیدت تے عزیزم وقار ملک دی محبت وچ لکھ دتے نیں۔